ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ: Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ Η ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ
ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Θέμα Εργασίας: Επιλέξτε ένα απόσπασμα από μία
ταινία και ενσωματώστε το σε ένα σχέδιο μαθήματος
Βασιλική Σταμάτη, Φιλόλογος
Τίτλος: Εμφύλιοι
Πόλεμοι: Αναπαραστάσεις στη λογοτεχνία, στη ζωγραφική και στον κινηματογράφο.
Γνωστικό Αντικείμενο: Νεοελληνική Λογοτεχνία
Βαθμίδα: Λύκειο
Διδακτικό Μοντέλο: Ανεστραμμένη τάξη
Διδακτικές Τεχνικές: Διάλογος, Τεχνικές του θεάτρου, Δημιουργική
Γραφή, Ερωταποκρίσεις, Καταιγισμός ιδεών, Ομάδες εργασίας, Εισήγηση
Σκοπός
Αναμένεται οι μαθητές και μαθήτριες να
προσεγγίσουν βιωματικά, ερμηνευτικά και διακειμενικά το ζήτημα του πολέμου και
μάλιστα των εμφυλίων πολέμων.
Στόχοι
Αναμένεται οι μαθητές και μαθήτριες
να:
-
κατανοήσουν τα
δεινά των λαών σε περιόδους εμφυλίων πολέμων
-
αναπτύξουν
αναγνωστικές δεξιότητες
-
εργαστούν
ομαδοσυνεργατικά και να καλλιεργήσουν κοινωνικές δεξιότητες
-
αξιοποιήσουν την
αισθητική εμπειρία (τέχνες) στην εκπαιδευτική διαδικασία
-
καλλιεργήσουν τον
στοχασμό, τη δημιουργικότητα και την ενσυναίσθηση, μέσα και από την αξιοποίηση
της αισθητικής εμπειρίας
Στάδιο πριν την τάξη
Σε μία πλατφόρμα ασύγχρονης εκπαίδευσης (π.χ. e me) οι μαθητές
και οι μαθήτριες καλούνται να παρακολουθήσουν το παρακάτω βίντεο του Μουσείου
Μπενάκη για τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο:
https://www.youtube.com/watch?v=0Gew58x7vIk&ab_channel=STEC
Μετά την παρακολούθηση του βίντεο τα παιδιά θα
πρέπει είτε στον τοίχο της e
me είτε σε ένα συνεργατικό έγγραφο να γράψουν
τον ορισμό του όρου «εμφύλιος πόλεμος», να δώσουν άλλα παραδείγματα εμφυλίων
πολέμων που μπορεί να γνωρίζουν και να ανταλλάξουν απόψεις για το τι μπορεί να
σημαίνει για έναν τόπο κι έναν λαό ένας εμφύλιος πόλεμος.
Στάδιο μέσα στην τάξη
Βήμα 1
Μετά την υποδοχή των παιδιών στην τάξη, η
εκπαιδευτικός γράφει στον πίνακα τη φράση «ελληνικός εμφύλιος πόλεμος» και ζητά
από αυτά να προσθέσουν λέξεις ή φράσεις που κατά τη γνώμη τους συνδέονται με το
θέμα του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα της δεκαετίας του ΄40. Στόχος είναι η
ανάκληση των προηγούμενων γνώσεών τους
πάνω στο θέμα του Εμφυλίου Πολέμου, όπως προέκυψαν κατά το στάδιο πριν από την
τάξη (Διάρκεια-Αντίπαλοι – στρατοί - Προσωπικότητες – Ιδεολογίες - Ξένες
Δυνάμεις - Αποτελέσματα).
Βήμα 2
Το μάθημα συνεχίζεται με την παρατήρηση ενός
εικαστικού έργου. Πρόκειται για το ζωγραφικό έργο του Νίκου Εγγονόπουλου το
οποίο είναι εμπνευσμένο από τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο (Πρωτότυπος τίτλος:
Εμφύλιος Πόλεμος, Έτος Παραγωγής: 1948). Η θεματική του συνάφεια με το θέμα του
σχεδίου διδασκαλίας και η στενή συσχέτισή του με τους μαθησιακούς στόχους που
έχουν ήδη τεθεί, αλλά και το γεγονός ότι αποτελεί ένα έργο τέχνης
αδιαμφισβήτητης αισθητικής αξίας, με ισχυρούς συμβολισμούς και μηνύματα
αποτέλεσαν τα βασικά κριτήρια επιλογής του από την εκπαιδευτικό, ανάμεσα στα
τόσα άλλα τα οποία παραπέμπουν στο γεγονός του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα.
Ο πίνακας παρουσιάζεται στους μαθητές
και τις μαθήτριες στον διαδραστικό πίνακα ή αν δεν υπάρχει με τη χρήση
βιντεοπροβολέα, ώστε να μπορούν να
παρατηρήσουν όλες τις λεπτομέρειές του και τα χρώματα. Στη συνέχεια δίνεται ένα
φύλλο εργασίας στο οποίο οι μαθητές και οι μαθήτριες θα πρέπει να απαντήσουν
χωρισμένοι σε τρεις ομάδες.
Φύλλο Εργασίας
Παρατηρήστε προσεκτικά τον ζωγραφικό πίνακα
του Νίκου Εγγονόπουλου και απαντήστε σύντομα στα παρακάτω ερωτήματα:
α)
Ποιες οι ομοιότητες των δύο κυρίαρχων γυναικείων μορφών;
β)
Ποια τα χρώματα που επικρατούν;
γ)
Ποιοι οι συνήθεις συμβολισμοί των παραπάνω χρωμάτων;
δ)
Ποιο αντικείμενο ενώνει τις δύο γυναίκες;
ε)
Σε ποια κατάσταση μας παραπέμπει αυτό το αντικείμενο διαχρονικά;
στ)
Τι παρατηρείτε στα χρώματα του φόντου;
ζ)
Ποιο αντικείμενο του πίνακα περιέχει έμμεσο χρονικό προσδιορισμό;
η)
Ποια η θέση του στο σύνολο του ζωγραφικού έργου;
Με την ολοκλήρωση του φύλλου εργασίας, οι
απαντήσεις καταγράφονται σύντομα στον πίνακα, ώστε να είναι ορατές σε όλους και
όλες και ακολουθεί συζήτηση στην τάξη και ανταλλαγή απόψεων.
Στόχος είναι να γίνει κατανοητό ότι το θέμα
του ζωγραφικού έργου του Εγγονόπουλου είναι ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος και
αυτό να αποτελέσει την αφόρμηση για τη μελέτη του ποιήματος του Μίλτου
Σαχτούρη: Η Αποκριά. Αυτό θα επιτευχθεί μέσα από την προσεκτική παρατήρηση των
σχημάτων, των χρωμάτων, των κυρίαρχων μορφών και του φόντου που εντοπίζουμε στο
έργο ζωγραφικής.
Ένα κράνος με τη σβάστικα βρίσκεται παρατημένο
στο κάτω μέρος του πίνακα, κάτι που μας παραπέμπει στη ναζιστική κατοχή. Ωστόσο
αυτή δεν βρίσκεται στο κέντρο του ενδιαφέροντος, στο οποίο βρίσκονται οι δύο
γυναικείες φιγούρες. Ύστερα από την γερμανική κατοχή λοιπόν. Οι γυναίκες
μοιάζουν πολύ, σαν να πρόκειται για αδερφές. Αυτό γίνεται φανερό κυρίως μέσα
από την ύπαρξη αισθητών αντιθέσεων στα χρώματα και στα είδη ρουχισμού που φορά
η μια και η άλλη. Τα ίδια τα χρώματα μπλε και κόκκινο παραπέμπουν σε
συγκεκριμένους συμβολισμούς. Η σύνδεσή των δύο αδερφών επιτυγχάνεται μέσα από
ένα ακόντιο, με το οποίο η μία τρυπά την άλλη. Η μία σκοτώνει την άλλη. Μετά
την τραγική ναζιστική κατοχή ο αδελφοκτόνος εμφύλιος πόλεμος λοιπόν. Τη ζοφερή
αυτή ατμόσφαιρα υποστηρίζουν και τα σκούρα χρώματα στον ουρανό του πίνακα.
Βήμα 3
Α)
Η εκπαιδευτικός στη συνέχεια προχωρά σε μια σύντομη εισήγηση σχετικά με τον
ποιητή Μίλτο Σαχτούρη και τη θέση του Εμφυλίου Πολέμου στη θεματολογία του
έργου του.
(Ποιητής της Α’ Μεταπολεμικής Γενιάς,
Γενιά που επηρεάστηκε από τα γεγονότα της Κατοχής και του Εμφυλίου, εκπρόσωπος
της Νεοϋπερρεαλιστικής Τάσης, χρήση της γλώσσας ως οργάνου για να εκφραστεί η
γύρω εφιαλτική πραγματικότητα). Με αυτά τα χαρακτηριστικά είναι γραμμένη και η
Αποκριά, ένα ποίημα που ανήκει στην ποιητική συλλογή «Με το πρόσωπο στον
τοίχο», η οποία κυκλοφόρησε το 1952.
Β)
Ακολουθεί η παρουσίαση του ποιήματος. Μάλιστα μπορεί να ακουστεί να το
απαγγέλλει ο ίδιος ο ποιητής, όπως στο παρακάτω βίντεο:
https://www.youtube.com/watch?v=15ASCCkPMvU&ab_channel=KonstantinosOurri
Μίλτος Σαχτούρης «Η Αποκριά»
«Μακριά σ’ έν’ άλλο κόσμο γίνηκε αυτή
η αποκριά
το γαϊδουράκι γύριζε μες στους έρημους δρόμους
όπου δεν ανάπνεε κανείς
πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν ολοένα στον ουρανό
κατέβαιναν μια στιγμή να πάρουν τους αετούς
τους
που τους είχαν ξεχάσει
έπεφτε χιόνι γυάλινος χαρτοπόλεμος
μάτωνε τις καρδιές
μια γυναίκα γονατισμένη
ανάστρεφε τα μάτια της σα νεκρή
μόνο περνούσαν φάλαγγες στρατιώτες εν δυο
εν δυο με παγωμένα δόντια
Το βράδυ βγήκε το φεγγάρι
αποκριάτικο
γεμάτο μίσος
το δέσαν και το πέταξαν στη θάλασσα
μαχαιρωμένο
Μακριά σ’ έν’ άλλο κόσμο γίνηκε αυτή η
αποκριά»
Γ)
Οι μαθητές και οι μαθήτριες χωρίζονται σε τρεις ομάδες. Καθεμιά μελετά το
ποίημα και απαντά στα παρακάτω ερωτήματα:
α)
Πόσες και ποιες εικόνες εντοπίζετε στο ποίημα;
(το γαϊδουράκι που γυρίζει στους έρημους
δρόμους, ενώ στην Αποκριά οι δρόμοι δεν ερημώνουν ποτέ, πεθαμένα παιδιά
ανεβαίνουν στον ουρανό, ενώ κατεβαίνουν για λίγο για να πάρουν τους αετούς τους
που τους ξέχασαν, το τοπίο γίνεται χιονισμένο και ο χαρτοπόλεμος γυάλινος
ματώνει τις καρδιές, μια γυναίκα θρηνεί
σε στάση ικεσίας, οι στρατιωτικές φάλαγγες περνούν σκορπώντας το θάνατο, το
μαχαιρωμένο γεμάτο μίσος φεγγάρι πετιέται στη θάλασσα).
β)
Ποιες αναφορές παραπέμπουν ρεαλιστικά στο κλίμα της Αποκριάς;
(Το γαϊδουράκι σε παλαιότερες εποχές
συμμετείχε στη χαρούμενη ατμόσφαιρα της Αποκριάς αποτελούσε σύμβολό της, οι
χαρταετοί, ο χαρτοπόλεμος)
γ)
Ποιες αναφορές αισθητοποιούν τη ζοφερή ατμόσφαιρα του θανάτου στην εποχή του
Εμφυλίου Πολέμου;
(έρημοι δρόμοι, πεθαμένα παιδιά, μάτωνε τις
καρδιές, σα νεκρή, παγωμένα δόντια, μαχαιρωμένο)
Δ)
Με την ολοκλήρωση των εργασιών, οι εκπρόσωποι της κάθε ομάδας παρουσιάζουν τα
αποτελέσματα της εργασίας τους και ακολουθεί συζήτηση στην ολομέλεια.
Ε)
Τεχνική του θεάτρου: Ακολουθεί η διδακτική τεχνική του θεάτρου «φωναχτές
σκέψεις». Η πρώτη ομάδα μπαίνει στον ρόλο ενός από τα παιδιά που ανεβαίνουν
στον ουρανό, η δεύτερη της γονατισμένης γυναίκας και η τρίτη ενός από τους
στρατιώτες. Μετά από ολιγόλεπτη συνεργασία των μελών των ομάδων και αφού αυτές
πάρουν τη θέση τους μέσα στην αίθουσα, η εκπαιδευτικός με ένα άγγιγμα τους
απευθύνει ερωτήσεις. Οι μαθητές και μαθήτριες απαντούν σε ρόλο. Οι ερωτήσεις
μπορεί να είναι της μορφής: Ποιος/α είσαι; Τι έχει συμβεί; Πώς νιώθεις; Τι
πιστεύεις ότι έπρεπε να έχει γίνει; Τι σκέφτεσαι να κάνεις;
Βήμα 4
Στο τέλος αξιοποιείται στην εκπαιδευτική
διαδικασία ο κινηματογράφος. Θα αξιοποιηθεί ένα απόσπασμα από την ταινία Underground
του Εμίρ Κουστουρίτσα του 1995. Το κριτήριο με το οποίο επιλέχτηκε η ταινία, απόσπασμα της οποίας θα προβληθεί στους/στις
μαθητές/τριες σε αυτή τη φάση του μαθήματος, είναι πρώτα απ’ όλα η θεματική
σύνδεσή της με το αντικείμενο διδασκαλίας, αφού το θέμα του αποσπάσματος είναι
ο εμφύλιος πόλεμος, αυτή τη φορά σε ένα κράτος που δεν υπάρχει σήμερα με τη
μορφή που είχε τότε καθώς ακολούθησε ο διαμελισμός του, τη Γιουγκοσλαβία του
1992. Το δεύτερο κριτήριο είναι η ηλικία των μαθητών/τριών στους/στις οποίους/ες
θα προβληθεί η ταινία. Πρόκειται για μαθητές/τριες του λυκείου οι οποίοι/ες
μπορούν να εμπλακούν σε ένα ζωντανό, εποικοδομητικό και δημιουργικό διάλογο με
το θέμα του σεναρίου του κινηματογραφικού έργου και τις άλλες επιλογές του
σκηνοθέτη. Βέβαια, δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε ότι πρόκειται για μια από τις
σημαντικότερες ταινίες του παγκόσμιου κινηματογράφου, βραβευμένη με το Χρυσό
Φοίνικα, το μεγάλο βραβείο του φεστιβάλ των Καννών, και βασισμένη σε σενάριο
του γνωστού Σέρβου θεατρικού συγγραφέα Ντούσαν Κοβάσεβιτς. Τη μουσική της
ταινίας υπογράφει ο σπουδαίος Γκόραν Μπρέγκοβιτς.
Υπόθεση της ταινίας
Η ιστορία ξεκινά τις παραμονές της γερμανικής
κατοχής στη Γιουγκοσλαβία. Οι δύο κεντρικοί χαρακτήρες είναι ο Μάρκο και ο
Μπλάκι. Σημαντικό πρόσωπο επίσης είναι ο μικρός αδερφός του Μάρκο. Αυτός έχει μια
μικρή αναπηρία και δένεται συναισθηματικά με μια μαϊμού, η οποία βρίσκεται στο
τσίρκο στο οποίο αυτός είναι φύλακας. Οι ήρωες προσφέροντας τις υπηρεσίες τους στο
κομμουνιστικό κόμμα της Γιουγκοσλαβίας, κατασκευάζουν όπλα σε ένα κελάρι, έναν
υπόγειο χώρο στο Βελιγράδι. Ο Μπλάκι είναι παντρεμένος, αλλά συγχρόνως διατηρεί
έναν εξωσυζυγικό δεσμό με μια ηθοποιό, τη Νατάλια. Μαζί της είναι κρυφά
ερωτευμένος και ο Μάρκο. Η Γιουγκοσλαβία όμως τελικά τίθεται υπό γερμανική
κατοχή. Οι δύο φίλοι συνεχίζουν την αντιστασιακή τους δράση εναντίον των
φασιστών. Ένας Γερμανός διοικητής, ο Φραντς διεκδικεί επίσης τον έρωτα της
Νατάλια. Αυτή τον ανέχεται, γιατί τη βοηθάει να φροντίζει τον ανάπηρο αδερφό
της. Οι δύο φίλοι προσπαθούν να σκοτώσουν τον Γερμανό Διοικητή, κυνηγημένοι όμως
αποφασίζουν να κλείσουν όλους τους συγγενείς και φίλους τους μέσα στο κελάρι,
για να αποφύγουν τις διώξεις των Γερμανών. Εκεί μέσα η γυναίκα του Μπλάκι γεννά
το γιο τους, αλλά η ίδια πεθαίνει. Ο Μπλάκι είναι επικηρυγμένος κι έτσι ο Μάρκο
καταφέρνει να κρατά όλους αυτούς τους ανθρώπους στο κελάρι, για να παρέχουν σ’
αυτόν όπλα, ώστε να συνεχίζει την αντιστασιακή του δράση και παράλληλα να κατακτήσει ερωτικά τη Νατάλια. Εν γνώσει
αυτής δεν μαρτυρά στους έγκλειστους το τέλος του πολέμου, οι οποίοι παραμένουν
εκεί για είκοσι ολόκληρα χρόνια, φτιάχνοντας όπλα τα οποία πουλάει ο Μάρκο. Αυτός
γίνεται στενός φίλος του Τίτο και ανεβαίνει στην ιεραρχία του κόμματος. Κάποια
στιγμή μετά από είκοσι χρόνια η μαϊμού το σκάει και κάποιοι από το υπόγειο
αποφασίζουν να βγουν στον πάνω κόσμο. Ο Μάρκο τότε αποφασίζει να ανατινάξει το
κελάρι και να εξαφανιστεί μαζί με τη Νατάλια. Ο θεατής ξαναβρίσκει τους ήρωες στον
γιουγκοσλαβικό εμφύλιο πόλεμο το 1992, αυτόν που οδήγησε στον διαμελισμό της
χώρας με την παρέμβαση των δυτικών ξένων δυνάμεων.
Η ταινία
είναι γεμάτη εικόνες, συμβολισμούς και μουσική που συνθέτουν την τραγωδία και
την κωμωδία της ζωής. Αποτυπώνει πενήντα χρόνια ιστορίας. Ο σκηνοθέτης
επικρίνει και σατιρίζει τις πολιτικές που οδήγησαν στη διάλυση της χώρας του. Τα
άτομα στο υπόγειο κελάρι θα μπορούσε να πει κάποιος ότι είναι τα έθνη της
Γιουγκοσλαβίας, ο Μάρκο ο ηγέτης της ο Τίτο
και η αποκόλληση του εδάφους στο τέλος ο διαμελισμός της χώρας. Το «Underground» είναι μια αντιπολεμική, αντιιμπεριαλιστική ταινία.
Υπόθεση του επιλεγμένου αποσπάσματος
Στην επιλεγμένη για προβολή ιστορία βρισκόμαστε πια στα 1992 και εμφανίζονται σχεδόν όλα τα κύρια πρόσωπα του έργου. Ο Πόλεμος της Γιουγκοσλαβίας μαίνεται. Ο Ιβάν, ο αδερφός του Μάρκο, έχει επιζήσει από τον βομβαρδισμό του αδερφού του και όλα αυτά τα χρόνια βρισκόταν σε ένα νοσοκομείο στη Γερμανία. Δεν είχε πιστέψει ποτέ ότι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε τελειώσει και ότι ό αδερφός του τους είχε εξαπατήσει. Τώρα βρίσκεται μέσα σε ένα υπόγειο τούνελ κι εκεί βρίσκει μετά από τόσα χρόνια την αγαπημένη του μαϊμού. Οι τοίχοι του τούνελ είναι αιματοβαμμένοι. Κάποια στιγμή βγαίνει στην επιφάνεια και βρίσκεται μπροστά σε μια σκηνή, στην οποία ο αδερφός του, ο Μάρκο, ανάπηρος σε καροτσάκι, προσπαθεί να πουλήσει όπλα σε έναν στρατιώτη μιας από τις αντίπαλες παρατάξεις. Ο Μάρκο για ακόμα μια φορά καπηλεύεται την πατρίδα του. Μάλιστα, τον προστατεύουν οι κυανόκρανοι του ΟΗΕ που βρίσκονται στη χώρα. Όταν ο Ιβάν αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα νιώθει προδομένος, σκοτώνει τον Μάρκο και στη συνέχεια αυτοκτονεί. «Ο πόλεμος είναι πόλεμος», λέει ο Μάρκο -λίγο πριν ξεψυχήσει- στη Νατάλια που εμφανίζεται εκείνη τη στιγμή, «μόνο όταν ο αδερφός σκοτώσει αδερφό» υπαινισσόμενος τη μεγαλύτερη τραγωδία των εμφυλίων πολέμων. Η Νατάλια θρηνεί το χαμό του στην αγκαλιά του, ενώ με διαταγή του αξιωματικού της παράταξης που έχει νικήσει εκείνη τη στιγμή, τους εκτελούν και τους πυρπολούν ως καιροσκόπους, όπως τους χαρακτηρίζει ο αξιωματικός. Αυτός δεν είναι άλλος από τον Μπλάκι, που μόλις συνειδητοποιεί, κοιτώντας τα διαβατήρια, ότι οι εκτελεσμένοι είναι ο παλιός του φίλος και η αξέχαστη αγαπημένη του, τρέχει για να τους σώσει, αλλά είναι πολύ αργά. Το απόσπασμα τελειώνει με τον Μπλάκι να χτυπά το κεφάλι του πάνω σε ένα μεγάλο πέτρινο σταυρό και να σπαράζει λέγοντας: «Η ψυχή μου αιμορραγεί. Τι συμφορά που μας βρήκε, ενώ το φλεγόμενο αυτόματο αναπηρικό καροτσάκι γυρίζει σαν τρελό γύρω από το μνημείο με τον αναποδογυρισμένο εσταυρωμένο.
Αφού γίνει σύντομη ενημέρωση των μαθητών και μαθητριών
για τα παραπάνω, για την ιστορία και τους ήρωες της ταινίας δηλαδή, προβάλλεται
το επιλεγμένο απόσπασμα και ακολουθεί συζήτηση σχετικά με το πώς
αντιλαμβάνονται τον ρόλο που έπαιξε ο
ξένος παράγοντας στον αλληλοσπαραγμό εθνών που ως τότε ζούσαν ενωμένα στη χώρα της
ενιαίας Γιουγκοσλαβίας και σε ποια σημεία του αποσπάσματος στηρίζουν τις
απόψεις τους, κάνοντας τις συνδέσεις και με το πρώτο βίντεο που είχαν δει για
τον ελληνικό εμφύλιο στο στάδιο πριν την τάξη.
Στάδιο μετά την τάξη
Α) Οι
μαθητές και οι μαθήτριες αναλαμβάνουν πρώτα να σχολιάσουν σε ένα συνεργατικό
έγγραφο τι σημαίνουν για αυτούς/ές τα λόγια του πρωταγωνιστή: «Ο πόλεμος είναι
πόλεμος μόνο όταν ο αδερφός σκοτώσει αδερφό».
Β) Δημιουργική Γραφή: Oι μαθητές και οι μαθήτριες καλούνται να υποθέσουν ότι
τα λόγια αυτά είναι οι δύο πρώτοι στίχοι ενός μοντέρνου ποιήματος και να
γράψουν ατομικά τουλάχιστον 10 επιπλέον αντιπολεμικούς στίχους.
