Ερμηνευτικός Διάλογος και Ερμηνευτικό Σχόλιο – Μια πρόταση διδασκαλίας στον Προμηθέα του Γκαίτε

Βασιλική Σταμάτη Φιλόλογος

Ερμηνευτικός Διάλογος και Ερμηνευτικό Σχόλιο – Μια πρόταση διδασκαλίας στον Προμηθέα του Γκαίτε

J.W. Goethe, «Προμηθέας»

Σκέπαζ' ω Δία,
με καταιγίδες σύννεφα τον ουρανό σου
κι αφέντευε πα στις βουνοκορφές και στις βαλανιδιές,
παρόμοια με παιδί, που εύκολα
των γαϊδουραγκαθιών θερίζει τα κεφάλια —
το χέρι σου όμως μακριά
από τη γη μου κράτα
κι απ' την καλύβα μου, που δεν την έχτισες εσύ,
καθώς κι από το τζάκι μου,
που για τη ζεστασιά του με ζηλεύεις.

Δεν ξέρω τίποτα πιο μίζερο
κάτω απ' τον ήλιο από σας, θεοί!
Με ψίχουλα
σεις τη Μεγαλοσύνη σας
από θυσίες θρέφετε
και προσευχές
και θα πεινούσατε, αν δε βρίσκουνταν
ζητιάνοι και παιδιά
κουτοί γεμάτοι ελπίδες.

Σαν ήμουνα παιδί,
να πράξω τί, δεν ήξερα,
με μάτι σαστισμένο
τον ήλιο αγκάλιαζα, σαν νάταν κάποιο αυτί
εκεί ψηλά, τον πόνο μου ν' ακούσει,
κάποια καρδιά, σαν τη δική μου,
να συμπονέσει τον κατατρεγμένο.

Εμένα ποιος με βοήθησε,
Όταν την περηφάνεια των Τιτάνων πολεμούσα;
Ποιος απ' το θάνατο με γλίτωσε
κι απ' τη σκλαβιά;
Εσύ δεν ήσουν φλογερή καρδιά μου κι άγια,
που τάφερες μονάχη σου ώς το τέλος όλα,
και, γελασμένη συ νια τότε και καλή,
βαθιά δε φχαριστούσες για τη σωτηρία μου
τον Κοιμισμένο αυτόν εκεί ψηλά;

Να σε τιμήσω εγώ; Γιατί;
Μήπως βαλσάμωσες ποτέ τον πόνο
του Πονεμένου;
Μήπως σταμάτησες ποτέ τα δάκρυα
του Φοβισμένου;
Μήπως δε μ' έκαναν στ' αμόνι απάνω άντρα
ο παντοδύναμος ο Χρόνος
κι η Μοίρα η αιώνια,
δικοί μου Αφέντες και δικοί σου;

Μήπως σου πέρασε απ' το νου
πως θα μου 'ρχόταν σιχαμός για τη ζωή μου
και θάφευγα στην ερημιά,
γιατί τα όνειρα της νιότης μου
δεν ωριμάσαν όλα;

Κάθουμαι εδώ και πλάθω ανθρώπους
απάνω στη δική μου εικόνα,
γενιά, που νάναι σαν κι εμένα,
να κλαίει και νάχει βάσανα,
νάχει χαρές κι απόλαψες
και να σου δείχνει καταφρόνια,
καθώς εγώ!

μτφ. Νίκος Α. Σερεσλής

[πηγή: Aνθολογία της Ευρωπαϊκής και Αμερικανικής Ποιήσεως, εκλογή και επιμέλεια Κλέων Β. Παράσχος, πρόλογος Νάσος Βαγενάς, Παρουσία, Αθήνα 1999, σ. 197-199]

1^ο Βήμα

Ποιες προγενέστερες γνώσεις σας ανακαλεί ο τίτλος του ποιήματος;

Ενδεικτική απάντηση: Αναμένουμε από τους μαθητές να θυμηθούν τον μύθο του Προμηθέα, την κλοπή της φωτιάς για χάρη του ανθρώπινου γένους και τη σκληρή τιμωρία του από τον Δία.

Τι υποθέσεις κάνετε για το περιεχόμενο του ποιήματος με βάση τον τίτλο;

Ενδεικτική απάντηση: Πιθανώς οι μαθητές/τριες θα αναφερθούν στο μυθικό πρόσωπο του Προμηθέα και στους συμβολισμούς του. Η ερμηνευτική κοινότητα είναι ανοιχτή σε όλες τις υποθέσεις.

Έχετε ξανακούσει το όνομα του ποιητή; Ξέρετε κάτι γι’ αυτόν;

Ενδεικτική απάντηση: Ανάγκη είναι να μην φορτωθούν οι μαθητές/τριες με πολλές βιογραφικές λεπτομέρειες. Είναι ικανοποιητικό να γνωρίσει η ομάδα μελέτης ότι πρόκειται για σπουδαίο Γερμανό ποιητή, δραματουργό και θεωρητικό της τέχνης, ο οποίος έζησε στο 2^ο μισό του 18^ου αιώνα και στις αρχές του 19^ου.

Ποια είναι με λίγα λόγια η ιστορία που αφηγείται το ποίημα;

Ενδεικτική απάντηση: Ο Προμηθέας εναντιώνεται στον Δία και σε όλους τους θεούς. Τους καταλογίζει αδιαφορία και εχθρότητα για τους ανθρώπους. Θεωρεί ότι οφείλουν την ύπαρξή τους στην άγνοια και στην απελπισία των ανθρώπων. Ο ίδιος ζει χωρίς την ανάγκη τους και ελεύθερος. Είναι μάλιστα δημιουργός ανθρώπινων όντων με αδυναμίες και προτερήματα, αλλά ελεύθερων.

Υπάρχει κάποιος που κατάλαβε την ιστορία κάπως διαφορετικά;

Ενδεικτική απάντηση: Πρέπει να υπάρχει ενθάρρυνση για έκφραση όλων των απόψεων. Ενδεικτικά, θα μπορούσαν να ακουστούν απόψεις, όπως ότι έχουμε έναν ήρωα που διαπράττει ύβρη και αυθαδιάζει απέναντι στο θεό ή ότι απλώς εκδηλώνει την πικρία του και το παράπονό του προς τον Δία. Θα ήταν πιθανό ίσως να ακουστεί και η άποψη ότι τόσο ο Προμηθέας όσο και ο Δίας είναι σύμβολα.

Ποια είναι τα πρόσωπα και ο χρονότοπος της ποιητικής αφήγησης;

Ενδεικτική απάντηση: Τα κύρια πρόσωπα της ιστορίας είναι ο Προμηθέας και ο Δίας. Ο Δίας, ωστόσο, στη δεύτερη στροφή παρουσιάζεται ως μέρος ενός όλου, αυτό των θεών, ενώ το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τον Προμηθέα, ο οποίος στην τελευταία στροφή, δημιουργώντας ανθρώπους όμοιους με εκείνον, εντάσσει τον εαυτό του στο ανθρώπινο γένος. Χαρακτηριστική η εναλλαγή των ρηματικών προσώπων (α’ ενικό, β’ ενικό, β’ πληθυντικό). Για το χώρο και τον χρόνο δεν έχουμε σαφείς ενδείξεις, ίσως γιατί έτσι ο ποιητικός μύθος αποκτά διαχρονικότητα και καθολικότητα. Έμμεσα μπορούμε να φανταστούμε τον Προμηθέα εξόριστο σε ένα βουνό (η καλύβα και το τζάκι μας δημιουργούν ίσως την εικόνα ενός αλπικού τοπίου), όπου κάτω απ' τον ήλιο πλάθει με τα χέρια του τους όμοιούς του ανθρώπους. 

Μέσα από τίνος τα μάτια (οπτική γωνία) μαθαίνουμε την ιστορία; Μπορείτε να στηρίξετε την απάντησή σας με στοιχεία μέσα από το κείμενο;

Ενδεικτική απάντηση: Η οπτική γωνία είναι του ήρωα – αφηγητή (ποιητικού υποκειμένου). Η χρήση του α’ προσώπου ενισχύει αυτή την εστιασμένη στον ήρωα αφήγηση (εσωτερική εστίαση). Συνεχώς βέβαια, υπάρχει μια αντιπαράθεση ανάμεσα στο Εγώ (Προμηθέας) και στο Εσύ (Δίας) ή στο Εσείς (θεοί), κατά την οποία το ποιητικό υποκείμενο διεκδικεί τον αυτοπροσδιορισμό της ζωής του. Μόνο σε μια στιγμή το α’ πρόσωπο ταυτίζεται με το β’ στην τέταρτη στροφή, αλλά σε αυτή την περίπτωση το β’ πρόσωπο δεν είναι ο θεός, αλλά η καρδιά του ήρωα, στην οποία μιλάει και από τη μια της αναγνωρίζει τη δύναμη και την αγωνιστικότητα με τα οποία πάλεψε μόνη στη ζωή, αλλά και την αφέλεια της νιότης από την άλλη, εξαιτίας της οποίας απέδιδε τη σωτηρία της στο θεό.

2^ο Βήμα

Υπάρχει κάποιο σημείο μέσα στο ποίημα που σας προκάλεσε το ενδιαφέρον; Ποιο είναι αυτό και γιατί;
Ενδεικτική απάντηση: Ενθαρρύνονται να εκφραστούν όλοι/ες οι μαθητές/τριες. 

Ποιο είναι, κατά τη γνώμη σας, το θέμα του κειμένου;

Ενδεικτική απάντηση: Η πίστη στο αυτεξούσιο, στην ελευθερία και στον αυτοπροσδιορισμό του ανθρώπου.

Ποια άλλα ερωτήματα/θέματα νομίζετε ότι προκύπτουν από το ποίημα;

Ενδεικτική απάντηση

Ποια είναι ή μπορεί να είναι η σχέση του ανθρώπου με το θείο;

Ποια η θέση της θρησκείας στη ζωή του ανθρώπου;

Ποια τα μεγάλα προβλήματα του ανθρώπου;

Πώς αντιμετωπίζει ο άνθρωπος τη ζωή, τον χρόνο, τη μοίρα, τα προβλήματα;

Πώς πρέπει να τα αντιμετωπίζει;

Πρέπει ο άνθρωπος να στηρίζεται σε εξωτερικές δυνάμεις ή στις δικές του εσωτερικές δυνάμεις;

Ποιοι παράγοντες μπορεί να περιορίζουν/απειλούν την ανθρώπινη ελευθερία;

Πώς μπορεί να προστατεύσει ο άνθρωπος την ελευθερία;

Ποιος είναι ο ρόλος των πνευματικών ανθρώπων;

Μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος χωρίς την πίστη σε κάποιο επέκεινα;

Αν τα πρόσωπα της ποιητικής αφήγησης είναι συμβολικά, θα μπορούσε να είναι ο Προμηθέας ο ποιητής ή γενικότερα ο πνευματικός άνθρωπος και το ποίημα να αφορά τον κοινωνικό του ρόλο και ευθύνη.  

3^ο Βήμα

Ποια η στάση του Προμηθέα απέναντι στο Δία και στους άλλους θεούς; Με ποιον τρόπο μιλάει σε αυτούς ο Προμηθέας;

Ενδεικτική απάντηση: Ο μονόλογος του Προμηθέα είναι ένα δριμύ κατηγορώ. Ο Προμηθέας αντιμετωπίζει τον Δία με περιφρόνηση και απαξίωση. Αντιτίθεται σε αυτόν και στέκεται μόνος απέναντί του χωρίς καμιά ταπεινότητα. Ο λόγος του είναι γεμάτος πάθος και ορμή. Δεν διστάζει μάλιστα να προχωρήσει σε προσβολές, χαρακτηρίζοντάς τον ως «κοιμισμένο» και να τον κατηγορήσει για έλλειψη συμπόνιας κι ενδιαφέροντος για τον άνθρωπο.

Σε ποια στοιχεία του κειμένου στηρίζετε τις διαπιστώσεις σας;

Ενδεικτική απάντηση: Οι σκληρές προστακτικές εγκλίσεις, με τις οποίες απευθύνεται ο Προμηθέας στον Δία και με τις οποίες προειδοποιεί και απαιτεί να μείνει ο θεός μακριά απ’ τη ζωή του (σκέπαζ’, αφέντευε, κράτα). Η παρομοίωση του Δία με παιδί που κόβει τα κεφάλια των γαϊδουραγκαθιών, στιγματίζοντας έτσι την ασημαντότητα της εξουσίας του θεού, αλλά ίσως και την παιδιάστικη, ενστικτώδη και άλογη συμπεριφορά του. Η παρομοίωση του τελευταίου στίχου, με την οποία παραβάλλεται η περιφρόνηση του ήρωα προς τους θεούς με την αντίστοιχη των δημιουργημάτων του, των ανθρώπων. Τον ίδιο ρόλο παίζει και η παρομοίωση «σαν κι εμένα», τονίζοντας τη συγγένεια του τιτάνα με τους ανθρώπους περισσότερο παρά με τους θεούς. Η απόλυτη σύγκριση που δημιουργεί το επίθετο «πιο μίζερο» με την οποία υποβιβάζει την εξουσία των θεών. Ο υποθετικός λόγος «και θα πεινούσατε, αν  δε βρίσκουνταν ζητιάνοι και παιδιά κουτοί γεμάτοι ελπίδες» με τον οποίο αισθητοποιείται η άποψη του ποιητικού υποκειμένου ότι η ανοησία και η ανάγκη για ελπίδα γεννά την πίστη σε θεούς. Ο παρατατικός χρόνος «αγκάλιαζα» που τονίζει τη διάρκεια του ανθρώπινου πόνου και την αδυναμία εύρεσης παρηγοριάς. Το πλήθος των ερωτήσεων με τις οποίες ειρωνεύεται και αμφισβητεί τους θεούς, αλλά και όσους, σαν και τον ίδιο κάποτε στη νιότη του, που τους πιστεύουν, ευχαριστούν κι ελπίζουν στη συνδρομή τους. Η παρατακτική σύνδεση στο τέλος του ποιήματος «που νάναι  σαν κι εμένα , να κλαίει και νάχει βάσανα, νάχει χαρές κι απόλαψες και να σου δείχνει καταφρόνια». Μέσα από τη δράση του να πλάσει «ανθρώπινους ανθρώπους», ο Προμηθέας στοχεύει στην ενίσχυση και διαιώνιση της ανθρώπινης περιφρόνησης προς τους θεούς και την εξουσία τους. Η συνεχής αντίθεση ανάμεσα στον Προμηθέα και στους θεούς: ενώ αυτός ζει αφ' εαυτού, αυτοπροαίρετα, εκείνοι έχουν ανάγκη την πίστη των ανθρώπων, για να υπάρξουν.

Πώς παρουσιάζει τον εαυτό του;

Ενδεικτική απάντηση: Ο Προμηθέας είναι ένας επαναστάτης που θεωρεί ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να πιστεύει μόνο στον εαυτό του κι όχι στους θεούς. Μόνος του αυτός μπορεί να καθορίσει τη μοίρα του και όχι εκείνοι. Παρουσιάζει τον εαυτό του ως εκπρόσωπο της ανθρωπότητας που θριαμβεύει απέναντι στη θειότητα.

Σε ποια στοιχεία του κειμένου στηρίζετε τις θέσεις σας;

Ενδεικτική απάντηση: Η απόλυτη σύγκριση που δημιουργείται από το επίθετο συγκριτικού βαθμού «πιο μίζερο» δίνει με παραστατικότητα τη γνώμη του ήρωα για τους θεούς. Στην ίδια στροφή η ειρωνεία απέναντί τους γίνεται διάχυτη, όταν ο ήρωας υποβιβάζει τη «μεγαλοσύνη» των θεών να συντηρείται με τα «ψίχουλα» των θυσιών των ανθρώπων, ενώ με τον υποθετικό λόγο στο τέλος της στροφικής ενότητας αμφισβητεί καθαρά την ύπαρξή τους και δηλώνει ότι αυτή οφείλεται μόνο στην άγνοια των ανθρώπων και στην μάταιη ελπίδα τους ότι θα μπορούσαν να σωθούν από αυτούς. Σε αυτούς μάλιστα στην μεθεπόμενη στροφή τοποθετεί και τον εαυτό του κάποτε παλιά, όταν απευθύνεται σε β’ πρόσωπο στην καρδιά του, σαν σε διάλογο μαζί της, και με ρητορικό ερώτημα της λέει ότι η αφέλεια της νιότης τον έκανε κι αυτόν να τους δοξολογεί κι ευχαριστεί, ενώ στην πραγματικότητα ό,τι είχε πετύχει το είχε πετύχει μόνος. Εξάλλου, και αυτοί έχουν ημερομηνία λήξης, καθώς υπάγονται στην ίδια αναγκαιότητα με τους ανθρώπους, αυτή του χρόνου και του θανάτου. Και η μοίρα των θεών μάς λέει στην πέμπτη ενότητα είναι να γεράσουν και να πεθάνουν.

Θεωρείτε τον ήρωα σκληρό ή βρίσκεται σε αυτόν στοιχεία ευαισθησίας; Σε ποια σημεία του κειμένου θα στηρίζατε την απάντησή σας;

Ενδεικτική απάντηση: Ο Προμηθέας μιλά σκληρά, κάτω όμως από αυτό το περίβλημα σκληρότητας κρύβεται μια ευαίσθητη ψυχή. Αυτή η ευαισθησία γίνεται φανερή στην αναδρομική αφήγηση του ήρωα, όταν επιστρέφει στην παιδική του ηλικία, όπου γεμάτος πόνο και σύγχυση αγκαλιάζει τον ήλιο. Η μεταφορά και υπερβολή που βρίσκονται στο ρήμα «αγκάλιαζα» αισθητοποιούν τις ανάγκες του ήρωα για ψυχική ζεστασιά, ενώ η παρομοίωση που ακολουθεί αμέσως μετά τονίζει την ανάγκη του για βαθιά επικοινωνία με κάποιον που θα μπορεί να τον καταλάβει. Η ευαισθησία του γίνεται φανερή και στο όραμά του για τα ανθρώπινα πλάσματα στην τελευταία στροφή, πλάσματα που θα δακρύζουν και θα χαίρονται, θα ‘χουν βάσανα, αλλά και θα απολαμβάνουν τη ζωή.

Βρίσκετε σημεία εγωισμού στον ήρωα; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας στηριζόμενοι/ες στο κείμενο. Αν ναι, βρίσκετε αυτόν το εγωισμό αποκρουστικό;

Ενδεικτική απάντηση: Με μια πρώτη ματιά ο ήρωας δείχνει σημάδια εγωισμού. Η κυριαρχία του α’ ενικού ρηματικού προσώπου και η προσωπική αντωνυμία του α’ προσώπου πλεονάζουν στον λόγο του. Οι παρομοιώσεις «σαν κι εμένα» και «καθώς εγώ» δίνουν στοιχεία υπεράνθρωπα στη φύση του: γίνεται κι ο ίδιος ένας  κατ’ εικόνα πλάστης. Ο εγωισμός αυτός, ωστόσο, δεν γίνεται αποκρουστικός, αφού συνδέεται με την πίστη στην ελευθερία του ανθρώπου και στις ενδιάθετες ισχυρές δυνάμεις του να καθορίσει μόνος τη ζωή του, όπως και με την αναγνώριση ότι κι αυτός, όπως κάθε άνθρωπος,  είναι γεμάτος πόνους και φόβους, υπαγμένος και αυτός στις ίδιες φυσικές αναγκαιότητες, τον Χρόνο και την αναπόφευκτη Μοίρα του θανάτου, όπως φαίνεται στις προσωποποιήσεις της πέμπτης στροφής.   

Ποιες αξίες/ιδέες θεωρείτε ότι ενυπάρχουν στο πρόσωπο του Προμηθέα;

Ενδεικτική απάντηση: Πίστη στον άνθρωπο και στις έλλογες δυνατότητές του. Απόρριψη των αυθεντιών, των προλήψεων και των δεισιδαιμονιών. Αντίσταση στην άδικη και αυθαίρετη εξουσία. Πίστη στην αυτοδιάθεση κι ανεξαρτησία του ανθρώπου. Πόθος για αλληλεγγύη και συνδρομή.

Θα χαρακτηρίζατε το ποίημα Προμηθέας ως πολιτικό ποίημα; Γιατί;

Ενδεικτική απάντηση: Το ποίημα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πολιτικό. Ο Δίας εκπροσωπεί μια ανάλγητη, αδιάφορη για τις ανάγκες των μελών του κοινωνικού συνόλου και άδικη εξουσία, ενώ ο Προμηθέας το άτομο που αντιστέκεται σε αυτή. Στην τέταρτη και πέμπτη στροφική ενότητα η ζωή των πιο αδύναμων παρουσιάζεται γεμάτη πόνους, φόβους και δάκρυα. Αυτοί σύρονται σε πολέμους από τους δυνατούς, στη σκλαβιά και στο θάνατο. Απέναντι σε αυτά ο Προμηθέας του Γκαίτε προτείνει αντίσταση, όχι απογοήτευση ή αναχωρητισμό, αλλά ολοκληρωτική αφιέρωση στον δύσκολο αγώνα, όπως δηλώνει στην προτελευταία στροφή, όταν με παρρησία και ειρωνικά ρωτά τον Δία αν στ’ αλήθεια είχε πιστέψει ότι θα παρατούσε τον αγώνα του, επειδή δεν κατάφερε να κάνει πραγματικότητα όλα όσα είχε ονειρευτεί. Προτείνει απειθαρχία, ανυπακοή, αγώνα για καλύτερη ζωή κι ελευθερία, γιατί, όπως γράφει ο Blumeberg, όταν κάποιος ξέρει πως δημιουργείται η φωτιά, τότε γίνεται ανθεκτικός απέναντι στην οργή των θεών. Τα επαναστατικά κηρύγματα της εποχής που γράφτηκε το ποίημα βρήκαν στον Προμηθέα τον ιδανικό εκπρόσωπό τους.

Ποιες άλλες διαστάσεις θα δίνατε στο ποίημα;

Ενδεικτική απάντηση: Θα μπορούσαν να ακουστούν απόψεις όπως ότι αποτελεί έναν ύμνο στην απλή φυσική ζωή, κάτι που γίνεται φανερό στην πρώτη στροφή, όταν ο μέγας Δίας παρουσιάζεται να ζηλεύει τη φτωχική καλύβα που μόνος δημιούργησε ο άνθρωπος Προμηθέας ή τη ζεστασιά, την ανθρώπινη θαλπωρή που βγαίνει απ’ το τζάκι της Θα μπορούσε επίσης να γίνει αναφορά στο χρέος των πνευματικών ανθρώπων να αφυπνίσουν τους ανθρώπους και τους λαούς και να τους οδηγήσουν στην ελευθερία, στην απελευθέρωσή τους από όλους τους δεσπότες, όπως βλέπουμε στην τελευταία στροφή.

4^ο Βήμα

Αν σας έλεγα ότι ο Γκαίτε εντάσσεται στους πρωτεργάτες μιας νέας στην εποχή του λογοτεχνικής τάσης που ονομάζεται θύελλα και ορμή, τι υποθέσεις θα κάνατε για αυτόν και το έργο του;

Ενδεικτική απάντηση: Στόχος δεν είναι να δοθούν στεγνά γραμματολογικά στοιχεία και γνώσεις ούτε να οδηγηθούν από τη θεωρητική γνώση στο ποίημα, αλλά μέσα από την ανίχνευση των γνωρισμάτων του χαρακτήρα του Προμηθέα, του δικού του πάθους και του αδούλωτου φρονήματός του, να φτάσουν στο λογοτεχνικό ρεύμα.

Θύελλα και Ορμή: Το ρεύμα αντιτίθεται στον ορθολογισμό του Διαφωτισμού. Δίνει πρωτοκαθεδρία στα συναισθήματα και στα εξημμένα πάθη. Το πάθος υπερτερεί της λογικής, του ορθού λόγου. Είναι ένα κίνημα αμφισβήτησης που υποστηρίζεται κυρίως από τους νέους. Επαναστατεί κατά των ανωτέρων αρχών και εναντίον των μικρών αρχόντων που διοικούν τη χώρα. Οι φορείς του εμπνέονται από τα ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης: η έννοια της ελευθερίας και τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν γι’ αυτούς θεμελιώδεις αξίες. Μια άλλη όψη αμφισβήτησης είναι η απόρριψη της αστικής ζωής και των συναφών επαγγελμάτων, καθώς επίσης και η απόρριψη των αστικών πεποιθήσεων και ηθικών αξιών. (https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/2937/3/02-chapter10.pdf)

Αν επιχειρήσουμε να συγκρίνουμε τον Προμηθέα του Γκαίτε με τον Προμηθέα του Αισχύλου, όπως φαίνεται στο παράδειγμα που σας δίνω, σε τι συμπεράσματα θα καταλήγατε;

μια που γνωρίζω πως κανείς με της ανάγκης

δεν ημπορεί τη δύναμη να πολεμήση.

Μα πάλι ούτε να κλείσω κι ούτε να μην κλείσω

το στόμα μου μπορώ, για να προσφέρω

στους ανθρώπους τα δώρα μου, έμπλεξα σε τούτες

ο δύστυχος τις συμφορές […]

εν’ ας κάμη κι ας πνίξει κι αυτό το κορμί

μες στα μαύρα τα τάρταρ’ ας ρίξη βαθειά

στης ανάγκης ταφεύγατο ρέμμα συρτό […]

Αισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης, μτφρ. Γρυπάρη

Ενδεικτική απάντηση: Ο Αισχύλος δίνει βαρύτητα στην πράξη της κλοπής της φωτιάς από τον Προμηθέα και στις συνέπειές της για τον ίδιο, ενώ ο Γκαίτε στην ψυχολογία του ήρωα και στο αδούλωτο πνεύμα του. Ο Αισχύλος παρουσιάζει τον ήρωά του να αρνείται να υπακούσει στη θέληση του Δία κι έτσι δίνοντας το δώρο της φωτιάς στους ανθρώπους θέτει τη ζωή και την ελευθερία του σε κίνδυνο, αλλά μένει πιστός στις ιδέες και στις αποφάσεις του. Ο Προμηθέας του Γκαίτε γίνεται ο ίδιος το σύμβολο της ανθρωπότητας, η οποία αποφασίζει να πάρει την ευθύνη του εαυτού της.

5^ο Βήμα

Θέλετε να συζητήσουμε εκτενέστερα κάποια ή κάποιες από τις διαφορετικές απόψεις που ακούστηκαν κατά τη διάρκεια του διαλόγου;
Κι εδώ ενθαρρύνονται όλα τα μέλη της ερμηνευτικής κοινότητας να εκφραστούν.

6^ο Βήμα

Θεωρείτε ότι ο σύγχρονος άνθρωπος, ο καθένας από εμάς, βρίσκεται ή μπορεί να βρεθεί στην ανάγκη να αγωνιστεί για την ελευθερία του;

Ενδεικτική απάντηση: Θα μπορούσε να γίνει συζήτηση για την ανάγκη αντίστασης του σύγχρονου ανθρώπου απέναντι στην προπαγάνδα, τον αποπροσανατολισμό και τη χειραγώγηση των Μ.Μ.Ε., τη μαζοποίηση και τον κομφορμισμό, τους φόβους, τις φοβίες και τις ανασφάλειες, την κοινωνική ανισότητα και αδικία κ.α.

Ποιος/α θέλει να ανακεφαλαιώσει όσα είπαμε ως τώρα;

Σημαντική κι εδώ η ενθάρρυνση όλων να μιλήσουν. 

Δημιουργική δραστηριότητα

Α) Να γράψετε ένα δικό σας ποίημα με θέμα το θρησκευτικό συναίσθημα του ανθρώπου. Έχετε απόλυτη ελευθερία τόσο στις εκφραστικές επιλογές όσο και στην οπτική γωνία από την οποία θα επεξεργαστείτε το θέμα.

Ή

Β) Να δώσετε την απάντηση του Δία με ένα δικό σας ποίημα.

Ερμηνευτικό σχόλιο

Ποιο είναι, κατά τη γνώμη σας,  το θέμα του ποιήματος; Ποια είναι η δική σας τοποθέτηση απέναντι σ’ αυτό; (150 - 200 λέξεις)

Ενδεικτική απάντηση: Κατά τη γνώμη του το θέμα του ποιήματος αποτελεί η πίστη στο αυτεξούσιο, στην ελευθερία και στον αυτοπροσδιορισμό του ανθρώπου. Η πίστη αυτή φανερώνεται μέσα από έναν δραματικό μονόλογο που απευθύνει ο Προμηθέας στον Δία. Ο ήρωας του ποιήματος θεωρεί ότι ο άνθρωπος έχει τη δύναμη και πρέπει να καθορίζει ο ίδιος τη ζωή του, ακόμα κι αν πρέπει να σταθεί απέναντι σε δυνάμεις πολύ ισχυρότερες από αυτόν. Πρέπει να αντιταχθεί σε κάθε μορφή άδικης εξουσίας. Αυτό το πνεύμα αντίστασης συμπυκνώνουν οι σκληρές προστακτικές εγκλίσεις, με τις οποίες προειδοποιεί ο άνθρωπος τον θεό, ο αδύναμος τον δυνατό, να μείνει μακριά απ’ τη ζωή του (σκέπαζ’, αφέντευε, κράτα). Ο υποθετικός λόγος «και θα πεινούσατε […] γεμάτοι ελπίδες» χτυπά την αντίληψη που θέλει τους λαούς να έχουν ανάγκη από προστάτες, ενώ με μια σειρά ερωτήσεων που αποκαλύπτουν τη φενάκη των εξουσιαστών και τη δύναμη του ανθρώπου να κάνει μόνος τη ζωή του καλύτερη, καταλήγει ο ήρωας ότι ο άνθρωπος θα δικαιώσει το όνομά του μόνο μέσα από την περιφρόνηση κάθε άδικης εξουσίας. Θα συμφωνούσα με την παραπάνω θέση. Η ελευθερία είναι ύψιστη αξία και οδηγεί στην ευτυχία, γι’ αυτό ο άνθρωπος έχει και τη δύναμη και το χρέος να την προασπίζει.

Βιβλιογραφία

Λογοτεχνία Φάκελος Εκπαιδευτικού http://www.iep.edu.gr/images/IEP/Modules/Sj_K2_Extra_Slider/Fakeloi_Ylikou/Logotechnia_G-Lykeiou_Fakelos-Ekpaideytikoy.pdf

Νεοελληνική Γλώσσα Φάκελος Εκπαιδευτικού  http://www.iep.edu.gr/images/IEP/Modules/Sj_K2_Extra_Slider/Fakeloi_Ylikou/Neoelliniki-Glossa_G-Lykeiou_Fakelos-Ekpaideutikou.pdf  

Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας της Γ΄ τάξης Γενικού Λυκείου https://www.esos.gr/sites/default/files/articleslegacy/programma_spoydon_logotexnias.pdf

Λογοτεχνική Ανάγνωση στο σχολείο και στην κοινωνία, Εκδόσεις Gutenberg,  Αθήνα 2018

Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Β’, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Μπαλασά Αργυρούλα, Ο Προμηθέας Δεσμώτης του Αισχύλου και η Ιφιγένεια η εν Ταύροις του Ευριπίδη: Η πρόσληψή τους στο έργο του Goethe και του Shelley, Μεταπτυχιακή διατριβή, Μάιος 2017 https://www.academia.edu/33996423/%CE%97_%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%83%CE%BB%CE%B7%CF%88%CE%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%A0%CF%81%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CE%B8%CE%AD%CE%B1_%CE%94%CE%B5%CF%83%CE%BC%CF%8E%CF%84%CE%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%91%CE%B9%CF%83%CF%87%CF%8D%CE%BB%CE%BF%CF%85_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%99%CF%86%CE%B9%CE%B3%CE%AD%CE%BD%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82_%CE%B5%CE%BD_%CE%A4%CE%B1%CF%8D%CF%81%CE%BF%CE%B9%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%95%CF%85%CF%81%CE%B9%CF%80%CE%AF%CE%B4%CE%B7_%CF%83%CF%84%CE%BF_%CE%AD%CF%81%CE%B3%CE%BF_%CF%84%CF%89%CE%BD_Goethe_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_Shelley

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGLB125/668/4444,19882/extras/texts/index_a_10_goethe.html

http://www.greeklanguage.gr/digitalResources/ancient_greek/navigator/browse.html?object_id=20847

Σχολές Γενιά του 1920

Γενιά του 1920

Ομάδα των ποιητών που γεννήθηκαν την τελευταία δεκαετία του 19ου αι ή λίγο πριν και εμφανίστηκαν στα γράμματα την δεκαετία του 1910

Εκπρόσωποι

Φιλύρας, Ουράνης, Λαπαθιώτης, Καρυωτάκης, Άγρας, Πολυδούρη, Παπατσώνης (θρησκευτική ποίηση)

Χαρακτηριστικά

1)            Χαμηλόφωνος λυρισμός

2)           Χρήση καθημερινού λεξιλογίου  

3)           Αίσθηση πίκρας για την απώλεια των ιδανικών /

4)           Αίσθηση απογοήτευσης από την αδιάφορη και μίζερη ζωή της πόλης

5)           Νοσταλγία των περασμένων

6)           Διάθεση φυγής στη φύση και στο πραγματικό ή ονειρικό ταξίδι

7)           Υποκειμενισμός

8)           Αντιηρωική διάθεση

9)           Ειρωνεία και αυτοσαρκασμός

10)        Αίσθημα του ανικανοποίητου

11)         Ανία

12)        Νεορομαντισμός/νεοσυμβολισμός

Καρυωτάκης

Θεματική

1.  Α) Διάσταση ανάμεσα στις επιθυμίες των ατόμων και στην αντικειμενική πραγματικότητα που φτάνει ως τη σύγκρουση και τη ρήξη, Β) Αντίθεση: ο τωρινός, απατηλός και νόθος κόσμος – ο αλλοτινός, μακρινός, σχεδόν ονειρικός και αυθεντικός κόσμος, Γ) Η αναζήτηση αυτού του κόσμου  δεν φέρνει τη λύτρωση , αλλά τη συνείδηση του μάταιου και την απόγνωση που συχνά οδηγεί στην παραδοχή του Απόλυτου Μηδενός, στην επιλογή του θανάτου έναντι της ζωής

2.  Σάτιρες: Α) Η κοινωνική θέση και η συμπεριφορά των ανθρώπων των γραμμάτων Β) Κοινωνικά προβλήματα Γ) Σύγχρονα πολιτικά γεγονότα Δ) Ηθικές και εμπορευματικές αξίες Ε) Κρατική εξουσία και άτομο Στ) Γραφειοκρατία και υπάλληλος Ζ) Κοινωνική σύμβαση και γνησιότητα Η) Καταγγελία της κοινωνικής υποκρισίας, της αναλγησίας, της συμβατικότητας

3.  Ποιήματα ποιητικής: Α) Αδυναμία της ποίησης να αποτρέψει τη σύγκρουση με την πραγματικότητα  η ποίηση έχασε την κοινωνική της λειτουργία, Β) Η περιθωριοποιημένη θέση του ποιητή στην κοινωνία

Γλώσσα

1.    Γλωσσική ανομοιογένεια με την παράλληλη χρήση τύπων της καθαρεύουσας και της δημοτικής (ειρωνεία)

2.   Έμμετρη ποίηση (ιαμβικός ρυθμός, ομοιοκαταληξία, στροφές)

3.   Μετρικές παραβάσεις: παρατονισμοί, διασκελισμοί (δείχνουν ειρωνεία)

Ποιητική

1.  Μέχρι τα Ελεγεία ακολουθούσε τον συμβολισμό

2.  Στις Σάτιρες τον ρεαλισμό

3.  Ο τύπος του καταραμένου ποιητή: Α) Είναι ο ποιητής που βρίσκεται σε δυσαρμονία με τη γύρω πραγματικότητα  Β) Κυριαρχείται από ολέθρια πάθη  Γ) Συνθέτει το έργο του αναλώνοντας τον εαυτό του, επειδή η ζωή και η τέχνη είναι αδιαίρετες

4.  Διαφοροποίηση από Παλαμά και άλλους νεορομαντικούς: ο ποιητής δεν είναι πλέον ο ρομαντικής καταγωγής Ήρωας, ο κάτοχος της θεόπνευστης γνώσης που καλείται να αποκαλύψει στο κοινό για να το οδηγήσει στην τελείωση

Καρυωτακισμός

1.    Ο καρυωτακισμός αρχικά ορίστηκε ως η στάσιμη και αρνητική μίμηση του έργου του Καρυωτάκη που ξέσπασε ως μόδα μετά την αυτοκτονία του

2.   Περνώντας ο χρόνος πήρε 2 σημασίες:

3.   Α) Την πεισιθάνατη αντιμετώπιση της ζωής  Β) Τη μυθοποίηση του προσώπου του Καρυωτάκη από νεότερους ποιητές και κριτικούς

4.   Η καρυωτακική ποίηση παρουσιάζεται σαν: Α) Διάθεση για ψυχολογική ελευθερία, Β) Κοινωνική διαμαρτυρία, Γ) Ρήξη με την κρατούσα ιδεολογία

Βιβλιογραφία

Λογοτεχνία, Φάκελος Υλικού – Δίκτυα Κειμένων, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

Λογοτεχνία, Φάκελος Εκπαιδευτικού, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

 «Εμείς και οι άλλοι…», Δίκτυο Κειμένων, Φάκελος Υλικού, Νεοελληνική Γλώσσα, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, 2019

Συντακτικό της νέας ελληνικής, Α’ Β’ Γ’ Γυμνασίου, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Νεοελληνική Γραμματική, αναπροσαρμογή της μικρής νεοελληνικής γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Κούγκουλος Θανάσης, Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική κριτική, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας, Μετρικά Υφολογικά Κριτικά Μεταφραστικά, Πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2016.

Παπαντωνάκης Γ., Κωτόπουλος Τ., Σκηνικό, Χαρακτήρες, Πλοκή, Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο: Για παιδιά και νέους, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 2011

Barry Peter, Γνωριμία με τη θεωρία, μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία, μτφ. Αναστασία Νάτσινα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2013

Φρυδάκη Ευαγγελία, Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας, εκδόσεις Κριτική, 2003

Μυλιωνάκου – Σαϊτάκη Γιούλα, Προσεγγίσεις στη θεωρία της Λογοτεχνίας, Εκδόσεις Φυτράκη, 2006

Genette G., Σχήματα III, Εκδόσεις Πατάκη, 2007

Παπάζογλου Χ., Μετρική και Αφήγηση, ΜΙΕΤ, 2012

Αποστολίδου Β., Κόκορης Δ., Μπακογιάννης Μ., Χοντολίδου Ε., Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο & στην κοινωνία, εκδόσεις Gutenberg, 2018

Βλαβιανού Α, Γκότση Γ., Καρακάση Κ., Καργιώτης Δ., Κατσικάρος Θ., Πιπινιά Ι., Προβατά Δ., Σπυροπούλου Α., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Β’, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Ροτζώκος Ν., Αναστασιάδου Α., Κωστίου Κ., Βογιατζόγλου Α., Μέντη Δ., Νεότερη Εληνική Λογοτεχνία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Ρούσσου Βαρβάρα, Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης μετρικολογίας: Τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (1920 – 1940), Διδακτορική Διατριβή, 2007

Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2005

M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία Χατζηιωαννίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005