Πολίτης Κέιν: Ερμηνευτικός διάλογος και Ερμηνευτικό Σχόλιο

 

Βασιλική Σταμάτη, Φιλόλογος

Πολίτης Κέιν: Ερμηνευτικός διάλογος και Ερμηνευτικό Σχόλιο

Μια ταινία είναι ένα πολυτροπικό κείμενο, καθώς αποτελείται από διάφορα σημειωτικά συστήματα (λόγο, μουσική, εικόνα -στατική και κινητική, εφφέ).

Ο πολίτης Κέιν είναι μια ταινία – σταθμός στην ιστορία του κινηματογράφου. Ζητούμενο αυτής της διδακτικής πρότασης δεν είναι να προχωρήσει η τάξη σε μια βαθιά αισθητική ανάλυση των νεωτερικών γνωρισμάτων της ταινίας, αλλά η προσέγγιση του θέματός της. Οι δείκτες στους οποίους θα στηριχθούμε θα είναι κυρίως οι χαρακτήρες και ο χωροχρόνος και δευτερευόντως κάποια εφφέ, όσα θα είναι δυνατό να εντοπίσουν οι μαθητές/τριες.

Βήμα 1

Πριν την παρακολούθηση της ταινίας, μπορούμε να συζητήσουμε στην τάξη ποιο περιεχόμενο δίνουν οι μαθητές και οι μαθήτριες στον όρο «πολίτης».

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Αυτός που έχει πολιτικά δικαιώματα, που έχει την υπηκοότητα μιας χώρας/πόλης, που είναι κάτοικος μιας χώρας, που είναι ελεύθερος, που δεν κατέχει κάποιο δημόσιο αξίωμα, ο ιδιώτης, που δεν είναι στρατιωτικός ή κληρικός.

Παρακολουθούμε την ταινία. Η ταινία υπάρχει στο youtube με δυνατότητα αγοράς, όμως. Το αντίτιμο είναι πολύ μικρό. Μπορεί επίσης κανείς να τη βρει νόμιμα online. Θα ήταν καλό να γίνει ομαδική προβολή στην τάξη, ώστε να υπάρξει αλληλεπίδραση και συγχρόνως παρακίνηση του ενός/μιας προς τον άλλο/η να συνεχίσουν, αφού όλοι γνωρίζουμε ότι αυτός ο κινηματογράφος δεν είναι οικείος σε πολλούς νέους ανθρώπους.

Ζητάμε από τους μαθητές και τις μαθήτριες να διηγηθούν με λίγα λόγια την ιστορία.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Ο πάμπλουτος Τσαρλς Κέιν πεθαίνει στον απομονωμένο πύργο του. Μια ομάδα δημοσιογράφων ετοιμάζει ένα αφιέρωμα για τη ζωή του, ενώ ανατίθεται σε έναν από αυτούς να ερευνήσει τι μπορεί να σήμαινε η τελευταία λέξη του άντρα λίγο πριν πεθάνει. Έρχεται σε επαφή με ανθρώπους από το παρελθόν του νεκρού, αλλά κανείς δεν φαίνεται να γνωρίζει. Μέσα από τις αφηγήσεις τους όμως βλέπουμε την άνοδο και την πτώση του ήρωα. Τελικά, μόνο ο θεατής μαθαίνει στο τέλος ότι το ρόουζμπαντ ήταν το όνομα που ήταν γραμμένο πάνω στο παιδικό έλκηθρο του Κέιν.

Η συζήτηση μπορεί να συνεχιστεί με ερωτήσεις για τα πρόσωπα, τους χώρους και τους χρόνους της κινηματογραφικής αφήγησης.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Πρόσωπα

Τσαρλς Κέιν: Ένας άνθρωπος που αποχωρίστηκε την οικογένειά του από την παιδική του ηλικία, έζησε με κηδεμόνες, ανήσυχος και απείθαρχος άλλαξε πολλά σχολεία και πανεπιστήμια, ξεκίνησε την καριέρα του στον Τύπο με όνειρο την υπεράσπιση της αλήθειας και των αδυνάτων, έγινε πάμπλουτος, μανιώδης συλλέκτης αντικειμένων ζώων, ανθρώπων, ένας  απέκτησε μεγάλη δύναμη και επιρροή, δεν βρήκε όμως την αγάπη, πρόδωσε τις αρχές του (εδώ μπορεί να γίνει λόγος για ένα από τα εφφέ της ταινίας: όταν ο Κέιν γράφει τη διακήρυξη αρχών που θα υπηρετήσει το πρόσωπό του βρίσκεται στη σκιά, κάτι που προϊδεάζει για την αθέτησή τους στη συνέχεια), έχασε σταδιακά τους ανθρώπους που βρίσκονταν κοντά του, δεν βρήκε τη χαρά (γίνεται εμφανές στο κοντινό πλάνο όταν πρωτογνωρίζει τη δεύτερη σύζυγό του, όπου δίνεται έμφαση στο χαμόγελο ευτυχίας που του προσφέρει μια μικρή ασήμαντη, ως εκείνη τη στιγμή κοπέλα). Είναι άνθρωπος γεμάτος αντιφάσεις (η εικόνα με το πολλαπλό του είδωλο στον καθρέφτη το δείχνει εμφαντικά), εγωιστής και πεθαίνει μόνος. Ένας τραγικός ήρωας που δεν υπολογίζει τις τρομερές μεταπτώσεις της μοίρας και γι’ αυτό φτάνει στην ύβρη.  

Μητέρα και Πατέρας: Η μητέρα φαίνεται να καθορίζει τις επιλογές για τη ζωή του γιου της, ο πατέρας παρουσιάζεται υποδεέστερος, αν και αφήνεται υπαινιγμός για την ύπαρξη βίας μέσα στην οικογένεια από τη μεριά του. Δεν φαίνεται ευτυχισμένη που εγκαταλείπει το παιδί της, ωστόσο παρουσιάζεται αποφασισμένη και ανένδοτη (χαρακτηριστική η εικόνα όπου σε πρώτο πλάνο παρουσιάζεται αυτή που υπογράφει, πίσω της ο άντρας της και ο υπεύθυνος της τράπεζας και στο βάθος ο μικρός Τσαρλς που παίζει ανέμελος με το έλκηθρό του. Η έμφαση δίνεται στο πρόσωπο της μητέρας σε σχέση με το παιδί, που φαίνεται τόσο μικρό, τονίζει τον καθορισμό της μοίρας του από αυτή).

Ο ρεπόρτερ Τόμσον: Σε αντίθεση με πολλές άλλες ταινίες, όπου υπάρχει κάποιος ερευνητής, ντετέκτιβ, αστυνομικός κ.α., εδώ αυτός δεν κινεί το νήμα της ιστορίας, τίποτα δεν εξαρτάται από τις δικές του κινήσεις και αποφάσεις (δεν είναι τυχαίο ότι δεν βλέπουμε ποτέ το πρόσωπό του).

Θάτσερ: Είναι ο κηδεμόνας του Κέιν, ο άνθρωπος της τράπεζας που διαχειρίζεται την κληρονομιά, ένας άνθρωπος της ελεύθερης αγοράς, ο πρώτος με τον οποίο θα έρθει σε σύγκρουση ο Κέιν. Θα ήθελε να είχε γίνει όλα όσα μισεί ο Θάτσερ, του απάντησε κάποια στιγμή ο Κέιν.

Μπέρνστιν: Συνεργάτης στις εφημερίδες και φίλος του Κέιν. Πιστός σε αυτόν μέχρι το τέλος και θαυμαστής του. Το ήθος του φαίνεται μέσα από την φαινομενικά άσχετη αφήγησή του για μια κοπέλα που είδε μόνο μια φορά πάνω σε ένα πλοίο που διασταυρώθηκε με το δικό του, αλλά δεν ξέχασε ποτέ. Η αφήγηση αυτή δεν δείχνει μόνο τον ευαίσθητο χαρακτήρα του Μπέρστιν, αλλά και μας προετοιμάζει ότι το ρόουζμπαντ μπορεί να είναι και κάτι από τα μικρά κι ασήμαντα της ζωής που όμως μπορεί και να την καθορίσουν.

Λίλαντ: Συμφοιτητής και φίλος του Κέιν. Πιστός στις αρχές του για την υπεράσπιση της αλήθειας κι ασυμβίβαστος. Απομακρύνεται από αυτόν όταν τον βλέπει να τις προδίδει. Αγαπά τον Κέιν, όπως φαίνεται από την αφήγησή του στον οίκο ευγηρίας, αλλά δεν του συγχώρησε ποτέ την προδοσία του οράματός τους. Δείχνει να μετανιώνει που δεν είχε απαντήσει στο γράμμα που του είχε στείλει πέντε χρόνια πριν. Συγκλονιστική η σκηνή όπου τα βήματά του Λίλαντ δυναμώνουν και συναγωνίζονται τους ήχους των πλήκτρων της γραφομηχανής στην οποία τελειώνει ο Κέιν την άσχημη κριτική που δεν είχε καταφέρει ο Λίλαντ να τελειώσει. Μέσα από την ένταση του ήχου των βημάτων και των πλήκτρων η σύγκρουση και η οριστική ρήξη των δύο αντρών έρχεται αναπόφευκτα.

Έμιλι: Πρώτη σύζυγος του Κέιν, από υψηλή κοινωνική θέση, ανιψιά του προέδρου των ΗΠΑ, η ταιριαστή στις φιλοδοξίες του Κέιν σύζυγος. Αρχικά φαίνονται ερωτευμένοι και οι δύο. Ενδιαφέρον έχουν τα διαδοχικά πλάνα που δείχνουν τη φθορά της σχέσης τους.

Σούζαν: Η δεύτερη σύζυγος του Κέιν, η πέτρα του σκανδάλου, αφού εξαιτίας της καταστράφηκε η πολιτική καριέρα του. Από την καταπίεση της μητέρας της πέρασε στην καταπίεση του άντρα της. Χειραγωγούμενη από τον Κέιν, αποκτά υπόσταση μόνο στο τέλος, όταν αποφασίζει να τον εγκαταλείψει. Στη σκηνή της υστερίας της το πρόσωπό της σκιάζεται από τη φιγούρα του άντρα, ενώ στη σκηνή στην εκδρομή, παρ’ ότι δέχεται βία από αυτόν, το πρόσωπό της δεν σκιάζεται από αυτόν και είναι μάλλον η πρώτη στιγμή που φαίνεται να είναι έτοιμη να πάρει τη ζωή στα χέρια της. Οι ισορροπίες μεταξύ τους φαίνεται να έχουν αλλάξει.

Μπάτλερ: Έχει μια καθαρά επαγγελματική σχέση με τον Κέιν, ωστόσο ήταν αυτός που έζησε το τέλος του. Και αυτός αγνοεί τη σημασία του ρόουζμπαντ.

Χώροι

Ζάναντου: Ο χώρος της αυτοαπομόνωσης του Κέιν, μια σύγχρονη Κιβωτός, όπως χαρακτηρίζεται, με χιλιάδες αγάλματα, έργα τέχνης, αντικείμενα και ζώα. Θυμίζει τους πύργους των θρίλερ ή των γοτθικών μυθιστορημάτων, τυλιγμένο μάλιστα στο σκοτάδι, την ομίχλη ή τους καπνούς. Είναι ο χώρος της πτώσης, της μοναξιάς, της μεταμέλειας, της δυστυχίας, της ημιτελούς ζωής όπως ημιτελής είχε μείνει ο πύργος.

Το πατρικό σπίτι στο βουνό: Αυτό και η συμβολική του αποτύπωση στη μπάλα με το χιονισμένο τοπίο είναι ο χώρος της χαμένης για πάντα ευτυχίας και της αγάπης.

Ο χώρος της εφημερίδας: Ο χώρος των οραμάτων, των ιδανικών, της δημιουργίας, αλλά και της ματαιοδοξίας, της προδοσίας, του εκφυλισμού και της πτώσης.

Χρόνοι

Η αφήγηση ακολουθεί το σχήμα κύκλου. Ξεκινά με το “no trespassing” (απαγορεύεται η είσοδος) και τελειώνει με αυτό. Ανάμεσα σε αυτά τα δύο σημεία που ορίζουν το Τώρα της αφήγησης, υπάρχουν πολλές αναδρομικές αφηγήσεις, μέσα από τις οποίες μαθαίνουμε την αφετηρία του ήρωα, την άνοδο και την πτώση του.

Βήμα 2

Αυτό το βήμα μπορεί να ξεκινήσει με την ερώτηση αν υπάρχει κάποιο σημείο/εικόνα/πλάνο της ταινίας που έκανε εντύπωση στους/στις μαθητές/τριες ή τους άρεσε ή τους συγκίνησε, προτρέποντας στην συμμετοχή όλων.

Μετά μπορεί να ζητηθεί η γνώμη της τάξης για το ποιο είναι, κατά τη γνώμη τους, το θέμα της ταινία, αλλά και τα επιμέρους θέματα/ερωτήματα αυτής. Θα πρέπει να στηρίξουν τις απαντήσεις τους σε στοιχεία της ταινίας.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Θα μπορούσε να προταθεί ως απάντηση η ανάγκη και η αγωνιώδης και συχνά λανθασμένη αναζήτηση της αγάπης από ανθρώπους που την έχουν στερηθεί. Άλλα θέματα θα μπορούσε να είναι η άνοδος και η πτώση των ισχυρών, η προδοσία των ιδανικών, η απώλεια της ευτυχίας, οι μεταπτώσεις της μοίρας, η μοναξιά, αν η αγάπη μπορεί να στηριχτεί σε δώρα εξαγοράς ή στην προσφορά ελευθερίας και στον σεβασμό του άλλου, είτε αυτός ο άλλος είναι ένα αγαπημένο πρόσωπο είτε είναι ο λαός ή η εργατική τάξη κ.α.

Η απάντηση μπορεί να στηριχθεί στις αφηγήσεις των προσώπων που συνθέτουν το παζλ της ζωής του Κέιν. Αν ως θέμα προταθεί η αναζήτηση της αγάπης, η απάντηση μπορεί να βρει επιχειρήματα στο τέλος της σχέσης του με τη Σούζαν, όπου την παρακαλά να μείνει κοντά του και της υπόσχεται στο εξής να γίνονται όλα όπως θέλει εκείνη. Μέχρι εκείνη τη στιγμή εξαγόραζε την αγάπη της, τώρα, που τη χάνει, εκλιπαρεί για αυτή. Επιχειρήματα φυσικά μπορεί να δώσει και το παρελθόν του ήρωα, ότι υπήρξε ένα παιδί εγκαταλελειμμένο, που στερήθηκε νωρίς την αγάπη και δεν έμαθε να την προσφέρει. Βίωσε την απόρριψη κι έμεινε για πάντα με τον φόβο της. Φαίνεται ότι το θέλω του ήρωα είναι η απόκτηση και η μεγιστοποίηση της δύναμής του, η πραγματική του ανάγκη όμως είναι να κερδίσει την αγάπη των άλλων. Μόνο που δεν ξέρει τον τρόπο.

Από τα άλλα θέματα/ερωτήματα αξίζει να συζητηθεί η αρχική πίστη του ήρωα σε υψηλά ιδανικά, η πρόθεσή του να σταθεί δίπλα και να υπερασπιστεί τους αδύνατους και ο εκφυλισμός αυτών των ιδανικών στη συνέχεια, με την εμπλοκή του στον κιτρινισμό του Τύπου, στην αξιοποίησή του για την αύξηση της επιρροής του και την πολιτική του αναρρίχηση, την πίστη του ότι μπορεί να αγοράσει τα πάντα, ακόμα και την αγάπη. Αν δεν ήμουν τόσο πλούσιος, θα είχα γίνει σπουδαίος, λέει κάποια στιγμή ο ίδιος.  

Βήμα 3

Ο διάλογος μπορεί να προχωρήσει στο τι σημαίνει για τα παιδιά το ρόουζμπαντ (rosebud = ροδανθός/μπουμπούκι) και το «απαγορεύεται η είσοδος» (no trespassing) της εξώθυρας.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Ρόουζμπαντ: Θα μπορούσε να είναι η ματαιότητα του αμερικανικού ονείρου, καθώς ο Κέιν τα είχε όλα αλλά δεν ήταν ευτυχισμένος. Να δηλώνει τις παιδικές αναμνήσεις που είναι πάντα πιο αγαπητές στους περισσότερους ανθρώπους. Θα μπορούσε να συμβολίζει την ξενοιασιά που ο Τσαρλς Φόστερ Κέιν έχασε σε τόσο μικρή ηλικία και την αθωότητα. Τη σχέση με τη μητέρα που τόσο του έλλειψε. Την αγάπη που τόσο ζητούσε καθώς τη στερήθηκε τόσο νωρίς. Παρά το γεγονός ότι ο θεατής βλέπει τη λέξη rosebud πάνω στο έλκηθρο στο τέλος και τη συνδέει ίσως με την παιδική του ζωή, η αλήθεια της λέξης ‘Ροδανθός’ στο τέλος δεν βρίσκεται παρά μόνο μέσα στον ίδιο τον ήρωα.

Απαγορεύεται η είσοδος: Η πινακίδα No trespassing στην εξώπορτα ίσως είναι σύμβολο της αδυναμίας διείσδυσης στον εσωτερικό κόσμο του ατόμου.

Θεωρείτε ότι η ταινία θα μπορούσε να οριστεί ως μια ταινία μυστηρίου;

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Όχι με την κλασική σημασία του όρου «μυστήριο», αλλά οπωσδήποτε πρόκειται για μια προσπάθεια επίλυσης ενός αινίγματος. Το αίνιγμα τίθεται από την αρχή της κινηματογραφικής αφήγησης και δεν λύνεται παρά μόνο στο τέλος και μόνο για τους θεατές, όταν τα χιλιάδες αντικείμενα του Ζάναντου βγαίνουν σε πλειστηριασμό ενώ τα προσωπικά αντικείμενα του Κέιν παραδίδονται στη φωτιά ως άχρηστα, αφού οι άλλοι ήρωες δεν το έμαθαν ποτέ. Κι εδώ βρίσκεται η διαφορά της ταινίας αυτής από τις άλλες ιστορίες μυστηρίου. Στις άλλες συνήθως ο ερευνητής επιτυγχάνει την επίλυση του αινίγματος.  Με αυτή την έννοια εδώ έχουμε ένα ανοιχτό τέλος, καθώς δεν απαντιούνται στους χαρακτήρες όλα τα ερωτήματα που δημιουργήθηκαν κατά την πλοκή, αλλά και στους θεατές μένει στη δική τους ευχέρεια να νοηματοδοτήσουν το ρόουζμπαντ.

Θεωρείτε ότι είναι μια βιογραφική ταινία;

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Και πάλι όχι με την κλασική σημασία του όρου, αφού δεν δίνεται βαρύτητα στα πεπραγμένα και στις περιπέτειες του ήρωα, αλλά στις σχέσεις του με τους άλλους, στις συναισθηματικές καταστάσεις και στις ιδεολογικές μεταβολές του.

Βήμα 4

Δίνουμε στους μαθητές και στις μαθήτριες τα καβαφικά ποιήματα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» και «Τείχη» και ζητάμε να εξετάσουν παράλληλα με την κινηματογραφική αφήγηση.

Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ', ακούσθει
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές -
την τύχη σου που ενδίδει πιά, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανοφέλετα θρηνήσεις.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει.
Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου·
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μιά τέτοια πόλι,
πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ' όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις.

 

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ
μεγάλα κ' υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.

Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.
Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·

διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.
Α όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.

Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.
Ανεπαισθήτως μ' έκλεισαν από τον κόσμον έξω.

http://cavafis.compupress.gr/index3.htm

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Για το πρώτο ποίημα η συζήτηση μπορεί να εστιάσει στη ματαιότητα των ανθρώπινων μεγαλείων και στην καβαφική διδαχή της αξιοπρέπειας μπροστά στην πτώση. Για το δεύτερο στην ευθύνη του ατόμου για την απομόνωσή του. Εδώ μπορούμε να θυμηθούμε τη συζήτηση του Κέιν με τον Λίλαντ, κατά την πρώτη τους σύγκρουση, όταν ο πρώτος του λέει ότι θα βρεθεί κάποιος να του πει αν κάνει κάτι λάθος και ο δεύτερος του απαντά ότι δεν θα είναι πάντα τόσο τυχερός.

Βήμα 5

1^η δραστηριότητα: Η τάξη μπορεί να χωριστεί σε τέσσερις ομάδες. Η μία θα αναλάβει τον ρόλο του Κέιν στην παιδική του ηλικία αμέσως μετά τον αποχωρισμό της μητέρας του, η άλλη στην αρχή της δημοσιογραφικής του καριέρας, η άλλη μετά την ήττα στις εκλογές και την αυτοαπομόνωσή του και η τελευταία λίγο πριν το τέλος του. Οι τέσσερις αυτές ηλικιακές φάσεις του ήρωα μπορούν να εμπλακούν σε ένα διάλογο, στον οποίο οι τέσσερις εαυτοί του θα συνομιλήσουν για τις συναισθηματικές ανάγκες τους, τα ανεκπλήρωτα όνειρα, τις απώλειες, τις επιτυχίες, την ευτυχία ή τη δυστυχία, τον πόνο, την ήττα, τη στάση απέναντι στη νίκη και στην ήττα, την ύβρη.

2^η δραστηριότητα: Ένας μαθητής ή μια μαθήτρια αναλαμβάνει τον ρόλο του Κέιν και οι άλλοι μαθητές τους ρόλους των άλλων προσώπων της αφήγησης. Ξεκινά ένας διάλογος μεταξύ τους που κινείται γύρω από τη σχέση τους, τα συναισθήματά τους, τα κατηγορώ και τις απολογίες τους.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Μέσα από τις παραπάνω δραστηριότητες μπορεί να καλλιεργηθεί η ενσυναίσθηση και να δούμε πιο βιωματικά τον Κέιν ως φίλο  μέσα από την κυνική πια ματιά του Λίλαντ, κυρίως μέσα από την τελική τους σύγκρουση με τη γραφή της κριτικής από τον ίδιο, ως συνεργάτη μέσα από τη θετική ματιά του Μπερνστάιν, ως αυταρχικό σύζυγο μέσα από τη ματιά της Σούζαν, ως παιδί και νεαρό μέσα από το ημερολόγιο του κηδεμόνα του και ως γέρο μέσα από τον μπάτλερ του κ.α.

Βήμα 6

Σε μια άλλη του ταινία ο Όρσον Γουέλς, την οποία δεν ολοκλήρωσε ποτέ, είπε: «υπάρχει ένας αχρείος στον καθένα µας, ένας δολοφόνος στον καθένα µας, ένας φασίστας στον καθένα µας, ένας άγιος στον καθένα µας». Δίνει κάποια απάντηση η παραπάνω ρήση στην προσέγγιση του πολίτη Κέιν; Ποια η δική σας άποψη;

Ο πολίτης Κέιν είναι ένας άνθρωπος γεμάτος αντιφάσεις. Οι μαθητές παρακινούνται να εκφράσουν ελεύθερα τις δικές τους απόψεις.

Σε μια προσπάθεια σύνδεσης με το αρχικό ερώτημα για τη σημασία της λέξης «πολίτης» μπορεί να ερωτηθεί η τάξη γιατί «πολίτης Κέιν» στον τίτλο κι όχι απλώς «Κέιν» ή «Τσαρλς Κέιν»;

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Ίσως γιατί τελικά μέσα από τις επιλογές, τα λάθη, τις παραλείψεις ιδιώτευσε, παρά τις αντίθετες προθέσεις του.

Θεωρείτε ότι τύποι σαν τον Κέιν υπάρχουν στην εποχή μας;

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Υπάρχουν παραδείγματα και από την πρόσφατη ελληνική ιστορία που έζησαν την απόλυτη δόξα, αλλά και τη δυστυχία (πχ Ωνάσης), όπως επίσης και σύγχρονα παραδείγματα ανθρώπων που εκμεταλλευόμενοι τη σχέση τους με τα ΜΜΕ ελέγχουν κυβερνήσεις ή αναρριχώνται οι ίδιοι στην εξουσία (πχ Μπερλουσκόνι). Η ψυχολογία από την άλλη μεριά αποδεικνύει πόσο καθοριστική είναι η παιδική ηλικία για την πορεία ενός ανθρώπου.

Ο ερμηνευτικός διάλογος μπορεί να τελειώσει με το ερώτημα αν ο πολίτης Κέιν τους είναι τελικά συμπαθής ή όχι.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Ο πολίτης Κέιν δεν είναι ούτε καλός ούτε κακός ή για την ακρίβεια δεν είναι μόνο καλός ή μόνο κακός. Είναι τόσο πολύπλοκος που, ακόμα κι όταν τυφλώνεται από το φως της παντοδυναμίας του, συνεχίζει να μας είναι συμπαθής. Παρά τα ελαττώματά του, διεγείρει σε εμάς και τον έλεο και τον φόβο για την τύχη του.

Δημιουργική Δραστηριότητα

Μπορούμε να αναθέσουμε στους μαθητές και στις μαθήτριες να γράψουν ένα διαφορετικό τέλος για την ταινία, ακόμα κι αν για αυτό χρειαστεί να μην λάβουν υπόψη τους την αρχή.

Ερμηνευτικό Σχόλιο

Κατά τη γνώμη μου, το θέμα της ταινίας είναι η ανάγκη και η εναγώνια αναζήτηση της αγάπης από ανθρώπους που τη στερήθηκαν, συχνά με λανθασμένους τρόπους. Ο ήρωας Τσαρλς Κέιν στερήθηκε πολύ μικρός τη μητρική παρουσία και στοργή κι αυτό φαίνεται να τον σημαδεύει στο υπόλοιπο της ζωής του. Καθώς ενηλικιώνεται, δεν σταματά να διεκδικεί την κοινωνική και πολιτική του άνοδο με στόχο να είναι αρεστός. Αρχικά, διεκδικεί την αγάπη των αδυνάτων, των φτωχών και των εργατών, στη συνέχεια όλου του λαού, όταν διεκδικεί την προεδρία της χώρας του, «δωροδοκεί» ακόμα και τα πιο αγαπημένα του πρόσωπα. Χαρακτηριστικός ο μεγαλειώδης τρόπος που γιορτάζει την πρώτη του μεγάλη εξαγορά: Τους καλύτερους δημοσιογράφους της αντίπαλης εφημερίδας. Χωρίς να το καταλάβει, η επιθυμία αυτή μεταπίπτει στη ματαιοδοξία και αρχίζει  να κάνει εκπτώσεις στις αξίες του. Καταφεύγει στον κίτρινο Τύπο, εξαγοράζει συνειδήσεις, απολύει τον καλύτερό του φίλο, όταν του φανερώνει την αλλοτρίωσή του, καταπιέζει τη δεύτερη σύζυγό του και, όταν εκείνη αποφασίζει να φύγει, την εκλιπαρεί να μην τον εγκαταλείψει, κάνοντάς της μια τελευταία «προσφορά», να της επιτρέψει να ορίσει η ίδια τη ζωή της. Αυτό το αγωνιώδες κυνήγι της δύναμης και της εξουσίας είναι ουσιαστικά ένα κυνήγι της αποδοχής, ακόμα κι αν αυτό πρέπει να απαιτηθεί ή και να εκβιαστεί. Πράγματι η παιδική ηλικία είναι καθοριστική για τη συνέχεια της ζωής ενός ανθρώπου και η ποιότητά της θα καθορίσει και το αξιακό σύστημα και τη συναισθηματική ισορροπία αυτού.    

Λογοτεχνία Φάκελος Εκπαιδευτικού  http://www.iep.edu.gr/images/IEP/Modules/Sj_K2_Extra_Slider/Fakeloi_Ylikou/Logotechnia_G-Lykeiou_Fakelos-Ekpaideytikoy.pdf

Νεοελληνική Γλώσσα Φάκελος Εκπαιδευτικού   http://www.iep.edu.gr/images/IEP/Modules/Sj_K2_Extra_Slider/Fakeloi_Ylikou/Neoelliniki-Glossa_G-Lykeiou_Fakelos-Ekpaideutikou.pdf  

Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας της Γ΄ τάξης Γενικού Λυκείου  https://www.esos.gr/sites/default/files/articleslegacy/programma_spoydon_logotexnias.pdf

http://archeia.moec.gov.cy/sm/680/ti_einai_ta_polytropika_keimena.pdf

https://www.eirinika.gr/article/108850/vintage-story-giati-o-politis-kein-i-anodos-i-ptosi-enos-megistana-paramenei-i

http://eranistis.net/wordpress/2016/10/09/borges-sartre-citizen-kane/

http://users.uoi.gr/kopi/?p=5

https://www.animartists.com/2015/08/18/1-329/

http://cinepivates.gr/citizen-kane-afierwma/

 

 

 

 

Mal du départ-Ερμηνευτικός Διάλογος και Ερμηνευτικό Σχόλιο – Μια πρόταση διδασκαλίας στο ποίημα Mal du départ του Νίκου Καββαδία

 

Ερμηνευτικός Διάλογος και Ερμηνευτικό Σχόλιο – Μια πρόταση διδασκαλίας στο ποίημα Mal du départ του Νίκου Καββαδία

 

Βασιλική Σταμάτη, φιλόλογος

 

Θα μείνω πάντα ιδανικός και ανάξιος εραστής

των μακρυσμένων ταξιδιών και των γαλάζιων πόντων,

και θα πεθάνω μια βραδιά σαν όλες τις βραδιές,

χωρίς να σκίσω την θολή γραμμή των οριζόντων.

 

Για το Μανδράς την Σιγκαπούρ, τ' Αλγέρι και το Σφαξ

θ' αναχωρούν σαν πάντοτε περήφανα τα πλοία,

και εγώ σκυφτός σ' ένα γραφείο με χάρτες ναυτικούς,

θα κάνω αθροίσεις σε χοντρά λογιστικά βιβλία.

 

Θα πάψω πια για μακρινά ταξίδια να μιλώ

οι φίλοι θα νομίζουνε πως τα χω πια ξεχάσει

κι η μάνα μου χαρούμενη θα λέει σ' όποιον ρωτά:

"Ήταν μια λόξα νεανική, μα τώρα έχει περάσει..."

 

μα ο εαυτός μου μια βραδιά εμπρός μου θα υψωθεί

και λόγο ως ένας δικαστής στυγνός θα μου ζητήσει,

κι αυτό το ανάξιο χέρι μου που τρέμει θα οπλιστεί,

θα σημαδέψει, κι άφοβα τον φταίχτη θα χτυπήσει.

 

Κι εγώ που τόσο επόθησα μια μέρα να ταφώ                          

σε κάποια θάλασσα βαθιά στις μακρινές Ινδίες,

θα χω ένα θάνατο κοινό και θλιβερό πολύ

και μια κηδεία σαν των πολλών ανθρώπων τις κηδείες.

http://www.iep.edu.gr/images/IEP/Modules/Sj_K2_Extra_Slider/Fakeloi_Ylikou/Logotechnia_G-Lykeiou_Fakelos-Ylikou_Diktya-Keimenon.pdf

 

1ο Βήμα

Δίνουμε τον τίτλο του ποιήματος  Mal du départ και ρωτάμε αν ξέρει κάποιος/α σε ποια γλώσσα είναι γραμμένος και τι σημαίνει. Μπορούμε να προτρέψουμε την τάξη να χρησιμοποιήσουν κάποιο ηλεκτρονικό εργαλείο μετάφρασης κειμένων.

Ενδεικτική Αναμενόμενη απάντηση: Πόνος της φυγής

Ρωτάμε τους μαθητές και τις μαθήτριες τι μπορεί να σημαίνει για αυτούς/ές μια τέτοια φράση/τίτλος

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Αναμένουμε να ακούσουμε για τον πόνο ενός ανθρώπου που φεύγει ή πρέπει να φύγει για κάπου, αλλά δεν θέλει ή για τον πόνο ενός ανθρώπου που θέλει να φύγει, αλλά δεν μπορεί. Είμαστε ανοιχτοί/ές στις απόψεις που θα ακουστούν στην τάξη.

Ρωτάμε αν φαντάζονται ότι το κείμενο με το οποίο θα ασχοληθούμε ανήκει στην ελληνική ή στην ξενόγλωσση γραμματεία.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Οι μαθητές και οι μαθήτριες παρακινούνται να εκφραστούν ελεύθερα και προς το παρόν δεν αποκαλύπτουμε την ταυτότητα του ποιητή, ώστε να μην γίνει αυτόματα η σύνδεση της επιθυμίας του ποιητικού υποκειμένου με το ναυτικό επάγγελμα, αλλά η τάξη να παραμείνει ανοιχτή σε αναγνωστικές προσδοκίες και ερμηνευτικές εικασίες και προτάσεις.

Διαβάζουμε το ποίημα και ζητάμε να αφηγηθεί κάποιος/α το περιεχόμενο του ποιήματος

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Το ποιητικό υποκείμενο φαίνεται από την αρχή να αποδέχεται το γεγονός ότι δεν θα πραγματοποιήσει ποτέ το όνειρό του να φύγει για μακρινά ταξίδια. Ενώ τα πλοία θα φεύγουν, αυτός θα συνεχίσει να εργάζεται θλιμμένος ως λογιστής. Μάλιστα, θα πάψει και να εκφράζει αυτή του την επιθυμία, πείθοντας τους γύρω του ότι πια την έχει ξεπεράσει. Κάποια στιγμή, όμως, στο μέλλον ο εαυτός θα τον κατηγορήσει και θα τον καταδικάσει για αυτή του την ατολμία, ενώ το τέλος του θα είναι τόσο κοινό, όσο και όλων των στεριανών ανθρώπων.

Ζητάμε από την τάξη να βρουν τα πρόσωπα, τους χώρους και τους χρόνους της ποιητικής αφήγησης.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Πρόσωπα: Το ποιητικό υποκείμενο και ο εαυτός του με την ιδιότητα του δικαστή, οι φίλοι και οι μάνα που θα καθησυχαστούν, όταν πιστέψουν ότι αυτός εγκατέλειψε το όνειρο του ταξιδιού. Οι φίλοι και περισσότερο η μάνα, θα μπορούσαν ίσως να δηλώνουν τις “άγκυρες” που δένουν όλους μας συχνά στη συμβατικότητα, όπως ακριβώς και τον χαρακτήρα του ποιήματος.

Χώροι:  Το Μαδράς (λιμάνι της Ινδίας), η Σιγκαπούρη (νησιωτική χώρα), το Αλγέρι (πρωτεύουσα της Αλγερίας), το Σφαξ (λιμάνι της Τυνησίας), το λιμάνι που βλέπει το ποιητικό υποκείμενο ή γενικότερα τα λιμάνια όπου αναχωρούν τα πλοία, η θάλασσα στις μακρινές Ινδίες. Όλοι αυτοί οι χώροι συμβολίζουν το όνειρο και την περιπέτεια. Το γραφείο με τα λογιστικά βιβλία, ο κλειστός χώρος της δίκης του υποκειμένου από τον εαυτό του, ίσως ένα μοναχικό σκοτεινό δωμάτιο, η τελευταία κατοικία του που συμβολίζουν τη ματαίωση του ονείρου και την αποδοχή της συμβατικότητας.

Χρόνοι: Εντοπίζονται δύο χρόνοι. Έμμεσα το παρόν του ποιητικού υποκειμένου, όπου ζει τη συμβατική ζωή που δεν επιθυμεί, όταν λέει ότι θα παραμένει “σκυφτός σ’ ένα γραφείο με χάρτες ναυτικούς” (αυτή προφανώς είναι η τωρινή του ασχολία) ή  “Θα πάψω πια για μακρινά ταξίδια να μιλώ”, κάτι που δημιουργεί ανησυχία στους φίλους και στη μάνα του. Ο κυρίαρχος ρηματικός χρόνος ωστόσο είναι ο μέλλοντας. Στο μέλλον αυτό -το οποίο χρονικά δεν είναι προσδιορίσιμο, έχει όμως δύο διακριτές στιγμές, τη βραδιά της δίκης και τη μέρα της κηδείας- δεν φαίνεται πιθανό να αλλάξει κάτι για το υποκείμενο, η ζωή του θα παραμείνει το ίδιο θλιβερή μέχρι το τέλος.  

Μπορούμε να ρωτήσουμε επίσης για το ρηματικό πρόσωπο που επιλέγει ο ποιητής να δώσει την αφήγησή του και τι πετυχαίνει με αυτό

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Αυτό είναι το α’ ενικό πρόσωπο, γεγονός που δίνει βιωματικό χαρακτήρα στην αφήγηση, ενώ βλέπουμε τα πράγματα μέσα από τα μάτια του ίδιου του ήρωα. Θα μπορούσε ίσως να ειπωθεί και μια εξομολογητική διάθεση του υποκειμένου, κυρίως απέναντι στον ίδιο τον διαψευσμένο εαυτό του.

2ο Βήμα

Το δεύτερο μέρος του ερμηνευτικού διαλόγου μπορεί να ξεκινήσει με την ερώτηση ποιο σημείο του ποιήματος τους άρεσε ή τους προκάλεσε το μεγαλύτερο ενδιαφέρον.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Οι μαθητές και οι μαθήτριες παρακινούνται να εκφραστούν ελεύθερα.

Στη συνέχεια ζητάμε να πουν ποιο, κατά τη γνώμη τους, είναι το θέμα του ποιήματος και ποια άλλα θέματα/ερωτήματα θεωρούν ότι προκύπτουν από αυτό.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Θέμα: Η διάψευση των ελπίδων για αλλαγή της ζωής, το ανεκπλήρωτο των προσδοκιών, η αποδοχή του συμβιβασμού, λόγω της αδυναμίας για ανατροπή και ρήξεις από τον ίδιο τον άνθρωπο.

Άλλα ερωτήματα: Θέλει πραγματικά να φύγει; / Γιατί δεν φεύγει; / Τι τον κρατάει; / Ποιος ο ρόλος του κοινωνικού και οικογενειακού περιβάλλοντος στην πραγματοποίηση των ονείρων ενός ανθρώπου; / Πώς νιώθει ένας άνθρωπος που ζει μια ζωή που δεν θέλει;

3ο Βήμα

Προχωράμε τη συζήτηση ρωτώντας πώς παρουσιάζεται η ζωή του ποιητικού υποκειμένου και πώς νιώθει το ίδιο για αυτή;

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Η ζωή του παρουσιάζεται μονότονη και θλιβερή. Άλλα ποθεί η ψυχή του και άλλα κάνει. Ποθεί τη φυγή και το ταξίδι, τη θάλασσα, την περιπέτεια, αλλά αντίθετα μένει δεμένος στη στεριά, στην ασφάλεια της πλήξης και της ανίας. Ο ίδιος παρουσιάζεται αδύναμος να κάνει ανατροπές, μεμψιμοιρεί ίσως συχνά για αυτή την αδυναμία, δεν προχωρεί όμως στο μεγάλο βήμα της αλλαγής. Μάλιστα κάποια στιγμή φαίνεται να αποδέχεται κι ο ίδιος το αναπότρεπτο της κατάστασης, σταματά και να μιλά για το όνειρό του.

Ζητάμε από τους μαθητές και τις μαθήτριες να στηρίξουν την απάντησή τους σε στοιχεία του ποιήματος.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

ιδανικός κι ανάξιος εραστής: Χρήση των 2 επιθέτων για να περιγράψει την κείμενη κατάσταση (ιδανικός γιατί ποθεί πραγματικά, ο έρωτάς του είναι γνήσιος κι αληθινός, ανάξιος γιατί δεν έχει τη δύναμη να αφοσιωθεί σε αυτόν τον έρωτα) / σαν όλες τις βραδιές:  η παρομοίωση αισθητοποιεί το αίσθημα της ρουτίνας που χαρακτηρίζει τη ζωή του / κι εγώ, σκυφτός σ’ ένα γραφείο με χάρτες ναυτικούς: Ειρωνεία, να εργάζεται σε ναυτικό γραφείο και να μην μπορεί να πραγματοποιήσει το ταξίδι που επιθυμεί / αθροίσεις σε χοντρά λογιστικά βιβλία: η χρήση των επιθέτων δηλώνει δουλειά γραφείου, μονότονη και ανιαρή / Θα πάψω: ο στιγμιαίος μέλλοντας τονίζει το αμετάκλητο της κατάστασης

Ορμώμενοι από τα παραπάνω πηγαίνουμε τη συζήτηση στο όνειρο του ποιητικού υποκειμένου.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Ονειρεύεται τη φυγή, να ταξιδέψει σε μακρινά, εξωτικά μέρη. Να ζήσει την περιπέτεια του άγνωστου και του μυστηριώδους.

Και ζητάμε να στηρίξουν την απάντησή τους σε στοιχεία του κειμένου.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

των μακρυσμένων ταξιδιών και των γαλάζιων πόντων:  Η χρήση των επιθέτων (Γαλάζιοι οι πόντοι, τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά, το γαλάζιο είναι σύμβολο της ελπίδας - οι μακρινοί τόποι από την άλλη δηλώνουν την απομάκρυνση από τη θλιβερή ζωή του παρόντος και απελευθέρωση) / να σχίσω τη θολή γραμμή των οριζόντων:  Γραμμή του ορίζοντα λέμε στη ζωγραφική την νοητή γραμμή των ματιών μας όταν βλέπουμε ένα θέμα. Είναι αυτή η γραμμή που όσο την πλησιάζει κανείς τόσο αυτή απομακρύνεται. Άρα δεν έχει τέλος το ταξίδι, η περιπέτεια. Γι’ αυτό και σε πληθυντικό (των οριζόντων), πρόκειται για μια αέναη φυγή, μία φυγή χωρίς τέλος), γι’ αυτό θολή, χωρίς ξεκάθαρο στόχο και προοπτική, ταξίδι για το ταξίδι είναι ο στόχος – το ρήμα να σχίσω δείχνει όλο το πάθος της επιθυμίας του ποιητικού υποκειμένου / Μαδράς τη Σιγγαπούρ, τ’ Αλγέρι και το Σφαξ:  Τα παραδείγματα εξωτικών κι ονειρικών τόπων δηλώνουν τη μαγεία που ασκούν στην ψυχή του υποκειμένου / σαν πάντοτε περήφανα τα πλοία - σκυφτός: Η παρομοίωση δηλώνει τη θετική όψη της ρουτίνας (και η αέναη φυγή είναι μια ρουτίνα, αλλά αυτή έχει την ομορφιά της αλλαγής) – περήφανα τα πλοία, γιατί αυτά πραγματοποιούν το σκοπό τους σε αντίθεση με το επίθετο σκυφτός που προσδιορίζει το εγώ του ποιητικού υποκειμένου, γεγονός που τονίζει και την άσχημη κατάστασή του  και την αντίθεση ανάμεσα στη δική του δειλία και στην περηφάνια των πλοίων που εκπληρώνουν τον σκοπό της ύπαρξής τους / θάλασσα βαθιά στις μακρινές Ινδίες: Βαθιά: επικίνδυνη η θάλασσα, αλλά και μυστηριώδης και μαγική - Ινδίες: δηλώνουν το άγνωστο και περιπετειώδες, το γοητευτικό

 

Μπορούμε να προχωρήσουμε ζητώντας από τους μαθητές και τις μαθήτριες να εικάσουν στηριζόμενοι/ες σε στοιχεία του κειμένου κάποιες πιθανές αιτίες της αναβλητικότητας του ποιητικού υποκειμένου.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Φαίνεται πως το οικογενειακό περιβάλλον παίζει καταλυτικό ρόλο στην αναβλητικότητα του υποκειμένου. Συχνά η οικογένειες δεν επιτρέπουν στα νέα μέλη τους να ανοίξουν τα φτερά τους και να πραγματώσουν τα όνειρά τους. Όχι, πάντα από αυταρχισμό, συχνά από φόβο και υπερπροστατευτική διάθεση, τα δένουν με “άγκυρες” στην ασφάλεια της “στεριάς”

Ο ευθύς λόγος (Ήταν μια λόξα νεανική, μα τώρα έχει περάσει…) δίνει έμφαση και στον αρνητισμό της μάνας και στην καταπίεση που ίσως του ασκεί, ενώ τα αποσιωπητικά δηλώνουν την ψευδή εντύπωση της μάνας, αφού σε αυτόν παραμένει ζωντανός ο πόθος της φυγής / Φαίνεται να μην υπάρχει στήριξη και από τους φίλους – το θα + οριστική (θα νομίζουνε – θα λέει), δίνει έμφαση στον πιθανολογικό και άρα εσφαλμένο χαρακτήρα των εντυπώσεων του περιβάλλοντος του υποκειμένου

Ο διάλογος μπορεί να συνεχιστεί με την ερώτηση πώς προβλέπει το μέλλον του το ποιητικό υποκείμενο και σε ποια στοιχεία μπορούν να στηριχτούν.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Το ποιητικό υποκείμενο αντιλαμβάνεται πως κάποια μέρα ο ίδιος του ο εαυτός θα τον δικάσει και θα τον καταδικάσει για τη δειλία που έδειξε στη ζωή του, για την άρνηση των ονείρων του. Η καταδίκη μάλιστα θα είναι τόσο σκληρή που θα ισοδυναμεί με την εσχάτη των ποινών. Η πληρωμή της τιμωρίας μάλιστα δεν σταματά εκεί, στον ατιμωτικό θάνατο, αλλά ακολουθεί το υποκείμενο και μετά θάνατον. Όπως πεζά προτίμησε να υπάρξει, έτσι πεζά θα φύγει και προς την ανυπαρξία.

Η προσωποποίηση του εαυτού του: συχνά δίνουμε λόγο απέναντι στον εαυτό μας γα όσα κάναμε ή δεν κάναμε ή κάναμε ανάξια / βραδιά: Γιατί βράδυ; Είναι συνήθως η ώρα της αυτοκριτικής και του αυτοελέγχου / υψωθεί: Ο προσωποποιημένος εαυτός είναι σε θέση υπεροχής ανωτερότητας σε σχέση με τον ίδιο / δικαστής στυγνός: Ο εαυτός του θα σκληρός, αδέκαστος, γιατί αυτός έχει υποστεί τη διάψευση / το ανάξιο χέρι μου που τρέμει: Γιατί δεν τόλμησε να σπάσει τις αλυσίδες / θα οπλιστεί- θα σημαδέψει - θα χτυπήσει: Σχήμα κλιμάκωσης που δίνει έμφαση στη σκληρότητα της τιμωρίας / άφοβα:  η αντίθεση με το τρέμει δείχνει ότι είναι η ώρα της τελικής κρίσης / Κι εγώ: η πρόταξη της προσωπικής αντωνυμίας δίνει με έμφαση τη βίωση του συναισθήματος της ματαίωσης από το υποκείμενο / επόθησα: Ο μοναδικός αόριστος χρόνος, Οριστική και αμετάκλητη η διάψευση των ονείρων / θάνατο κοινό και θλιβερό:  Ταύτιση του κοινού και του θλιβερού, ατιμωτικός ο θάνατος είτε κυριολεκτικά είτε μεταφορικά, έζησε ως νεκρός με δική του ευθύνη, αφού έζησε δειλά / σαν των πολλών ανθρώπων: η παρομοίωση: ισχυροποιεί το αίσθημα της ματαίωσης, της διάψευσης, της αδυναμίας, της βίωσης μιας ανάξιας να βιωθεί ζωής

4ο Βήμα

Αξιοποιούμε τη διδακτική τεχνική του θεάτρου “δάσκαλος σε ρόλο”. Ο/η εκπαιδευτικός αναλαμβάνει το ρόλο του ποιητικού υποκειμένου εκείνη την οριακή βραδιά της αυτοκριτικής. Οι μαθητές και οι μαθήτριες αναλαμβάνουν τον ρόλο του προσωποποιημένου εαυτού του και θέτουν σε αυτόν τα ερωτήματα και τα κατηγορώ τους. Ο/η εκπαιδευτικός οδηγείται βαθμιαία μέσα από την πίεση όσων θέτει η τάξη σε μια εκ βαθέων εκμυστήρευση όσων κρύβει μέσα του. Μπορεί, αν το επιθυμεί κάποιο από τα παιδιά η τεχνική να γίνει “μαθητής σε ρόλο”.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Η λύση ενδέχεται να είναι πολύ διαφορετική από αυτή του ποιήματος. Ο δικαστής-εαυτός ενδέχεται να δείξει κατανόηση και αποδοχή.

Δίνουμε ένα απόσπασμα θεατρικού έργου και ζητάμε από τους μαθητές και τις μαθήτριες να το μελετήσουν παράλληλα με το ποίημα

“Μίλα μου σαν τη βροχή”  του Τενεσή Ουίλιαμς

(Αρχίζει η βροχή, σ’ όλη τη διάρκεια του έργου η βροχή φεύγει κι έρχεται, ακανόνιστα…)

ΑΝΤΡΑΣ: Αναρωτιέμαι αν πήρα το επίδομα ανεργίας.

(Η γυναίκα κάθεται σε μια καρέκλα. Κινείται προς τα εμπρός, ενώ το βάρος του ποτηριού μοιάζει να την βαραίνει αφάνταστα και το αφήνει στο πεζούλι του παραθύρου με μια μικρή κίνηση απαλλαγής. Γελάει για μια στιγμή χωρίς να πάρει ανάσα. Ο άντρας συνεχίζει χωρίς μεγάλη ελπίδα:)

…κοίτα μέσα στις τσέπες μου και πες μου αν έχω το τσεκ επάνω μου.

ΓΥΝΑΙΚΑ: Γύρισες πίσω, ενώ εγώ έλειπα έξω και σε γύρευα, και πήρες το τσεκ και άφησες ένα σημείωμα στο κρεβάτι που δεν μπόρεσα να βγάλω τα γράμματα……… Δεν είχα τίποτε άλλο παρά μόνο νερό από τότε που έφυγες.

(Αυτό το λέει σχεδόν γελώντας. Ο Άντρας την κρατάει σφιχτά κοντά του με μια μαλακή έκπληκτη κραυγή):

Τίποτα άλλο από στιγμιαίο καφέ ώσπου κι αυτός σώθηκε, και νερό! (γελάει).

ΑΝΤΡΑΣ: Μπορείς να μου μιλάς τώρα αγάπη μου; Μπορείς να μου μιλάς;

ΓΥΝΑΙΚΑ: Ναι.

ΑΝΤΡΑΣ: Καλά λοιπόν, μίλα μου σαν τη βροχή και… άφησέ με ν’ ακούω… άφησέ με να μένω εδώ ξαπλωμένος και ν’ ακούω… Τώρα πες μου, μίλα μου. Τι σκεφτόσουνα στη σιωπή; Πες μου… μίλα μου… Μίλα μου σαν τη βροχή και γώ θα μένω ξαπλωμένος εδώ και θ’ ακούω.

ΓΥΝΑΙΚΑ: Θέλω…

ΑΝΤΡΑΣ: Μίλα μου σαν τη βροχή και γω θα μένω ξαπλωμένος εδώ και θα σ’ ακούω, θα μένω εδώ ξαπλωμένος και

ΓΥΝΑΙΚΑ: Θέλω να φύγω!

ΑΝΤΡΑΣ: Θέλεις;

ΓΥΝΑΙΚΑ: Θ έ λ ω   ν α   φ ύ γ ω !

ΑΝΤΡΑΣ: Πώς;

ΓΥΝΑΙΚΑ: Μόνη μου! (ξαναγυρίζει στο παράθυρο). Θα γραφτώ στο βιβλίο ενός μικρού ξενοδοχείου κοντά στη θάλασσα κάτω από ένα πλαστό όνομα…

ΑΝΤΡΑΣ: Τι όνομα;

ΓΥΝΑΙΚΑ: Άννα… Τζόουνς… …Το δωμάτιο θα είναι γεμάτο ίσκιους, δροσερό, και θα πλημμυρίζει με το μουρμουρητό της…

ΑΝΤΡΑΣ: Βροχής;

ΓΥΝΑΙΚΑ: Ναι. Της βροχής.

ΑΝΤΡΑΣ: Και;

ΓΥΝΑΙΚΑ: Η αγωνία θα… περάσει!

ΑΝΤΡΑΣ: Ναι…

ΓΥΝΑΙΚΑ: …Θα ντύνομαι στα άσπρα… Θα έχω μια ορισμένη θέση στην παραλία, όπου θα πηγαίνω να κάθομαι … Θα είναι μια εποχή βροχής, βροχής… Και θα είμαι τόσο εξαντλημένη ύστερα από τη ζωή μου στην πόλη που δεν θα με νοιάζει που θ’ ακούω τη βροχή. Θα είμαι τόσο ήρεμη! Οι γραμμές θα εξαφανιστούν από το πρόσωπό μου… Δεν θα έχω φίλους. Δεν θα έχω γνωριμίες…. Ο ξενοδόχος θα λέει, «καλησπέρα κ. Τζόουνς» και γω μόλις που θα χαμογελάω και θα παίρνω το κλειδί μου. Δεν θα διαβάζω ποτέ εφημερίδες, ούτε θ’ ακούω ραδιόφωνο. Δεν θα έχω την παραμικρή ιδέα από ό,τι γίνεται στον κόσμο. Δεν θα έχω καμιά συναίσθηση από το χρόνο που θα περνάει… Κάποια μέρα θα κοιτάξω στον καθρέφτη και θα δω ότι τα μαλλιά μου έχουν αρχίσει να γίνονται γκρίζα και για πρώτη φορά θ’ ανακαλύψω ότι έζησα σ’ αυτό το μικρό ξενοδοχείο, μ’ ένα ψεύτικο όνομα, χωρίς καθόλου φίλους ή γνωστούς, ή κανενός είδους σχέσεις, για εικοσιπέντε ολόκληρα χρόνια. Θα με ξαφνιάσει λίγο αλλά δεν θα με τρομάξει καθόλου. Θα είμαι ευχαριστημένη που ο χρόνος θα έχει περάσει τόσο εύκολα. Μια φορά στο τόσο θα πηγαίνω στον κινηματογράφο… Θα διαβάζω μεγάλα βιβλία και το ημερολόγιο των νεκρών συγγραφέων. Θα νιώθω πιο πολύ κοντά τους, πολύ περισσότερο από ό,τι ένιωσα ποτέ για ανθρώπους που γνώρισα, προτού να φύγω από τον κόσμο. Θα είναι γλυκιά και ψυχρή μαζί αυτή η φιλία μου με τους νεκρούς ποιητές γιατί δεν θα μπορώ να τους αγγίζω, ούτε και ν’ απαντάω στις ερωτήσεις τους. Θα μου μιλάνε και δεν θα περιμένουν να τους απαντήσω. Και θα νυστάζω ακούγοντας τις φωνές τους να εξηγούνε σε μένα τα μυστήρια…. Θα με παίρνει ο ύπνος με το βιβλίο ακόμα στα χέρια μου, και θα βρέχει.. Θα ξυπνάω και θ’ ακούω τη βροχή και θα ξανακοιμάμαι. Μια εποχή βροχής… βροχής… βροχής… Και τότε, κάποια μέρα, όταν θα έχω κλείσει ένα βιβλίο, ή θα γυρίζω στο σπίτι, μόνη μου, από τον κινηματογράφο στις έντεκα η ώρα τη νύχτα- θα κοιτάξω στον καθρέφτη και θα δω ότι τα μαλλιά μου έγιναν άσπρα. Άσπρα, εντελώς άσπρα. Τόσο άσπρα όσο και ο αφρός στα κύματα. (σηκώνεται και κινείται στο δωμάτιο, ενώ συνεχίζει:) Θα κρεμάσω τα χέρια μου στο μάκρος του κορμιού μου, και τότε θα ανακαλύψω πόσο τρομακτικά ελαφριά και λεπτή έχω γίνει! Σχεδόν διαφανής……. Τότε λοιπόν θα ξέρω- κοιτώντας στον καθρέφτη- πως ήρθε για μένα η πρώτη εποχή, για να περπατήσω άλλη μια φορά μόνη μου στην πλατεία, με το δυνατό άνεμο να με χτυπάει, τον άσπρο καθαρό άνεμο που φυσάει απ’ την άκρη του κόσμου…. (Στέκεται πάλι ακίνητη στο παράθυρο). Και τότε θα βγω έξω και θα περπατήσω στην πλατεία. Θα περπατήσω μόνη μου και θα γίνομαι όλο και πιο αδύνατη, πιο αδύνατη, πιο αδύνατη…

ΑΝΤΡΑΣ: Έλα κοντά μου, μωρό μου.

ΓΥΝΑΙΚΑ: Ολοένα και πιο αδύνατη. Πιο αδύνατη, πιο αδύνατη, πιο αδύνατη, πιο αδύνατη! (Την φτάνει και την παίρνει δια της βίας από την καρέκλα).

Ώσπου στο τέλος δεν θα έχω καθόλου σώμα πια, και ο αέρας θα με σηκώσει στα παγωμένα άσπρα του χέρια για πάντα και θα με πάρει μακριά!

ΑΝΤΡΑΣ: Έλα κοντά μου.

ΓΥΝΑΙΚΑ: Θέλω να φύγω, θέλω να φύγω!

(Την αφήνει και κείνη φτάνει στη μέση του δωματίου κλαίγοντας χωρίς έλεγχο. Κάθεται στο κρεβάτι. Εκείνος πηγαίνει στο παράθυρο, η βροχή δυναμώνει. Η Γυναίκα σταυρώνει τα χέρια μπροστά στο στήθος της. Οι λυγμοί της εξασθενίζουν αλλά αναπνέει με δυσκολία. Το φως αραιώνει, ακούγεται ο άνεμος δυνατά. Ο Άντρας κοιτάζει έξω από το παράθυρο.)

Στο τέλος εκείνη του λέει μαλακά:  Έλα κοντά μου. Έλα κοντά μου, μωρό μου…

(Εκείνος γυρίζει το χαμένο του πρόσωπο σ’ αυτήν, ενώ κλείνει η Αυλαία)

Τεννεσσί Ουίλλιαμς, Μονόπρακτα, Εκδόσεις Πατάκη (απόσπασμα)

 

Ενδεικτική – Αναμενόμενη Απάντηση

Και η γυναίκα του θεατρικού έργου έχει την ανάγκη φυγής από μια ζωή που δεν τη γεμίζει. Κι αυτή ονειρεύεται, έχει φτιάξει με το νου της μάλιστα και τις λεπτομέρειες της φυγής αυτής: χώρο (παραλιακό ξενοδοχείο), χρόνο (εποχή βροχής), όνομα (Άννα Τζόουνς), εμφάνιση (ντυμένη στα άσπρα). Τα δικά της εξωτικά μέρη είναι η επικοινωνία με τους νεκρούς συγγραφείς. Και η γυναίκα φαίνεται αδύναμη να πραγματοποιήσει το όνειρό της. Μένει κι αυτή δεμένη στις αλυσίδες του οικείου, όσο κι αν αυτό είναι ανυπόφορο.

 

5ο Βήμα

Προτρέπουμε τους μαθητές και τις μαθήτριες να εκφράσουν την διαφορετική ή άλλη  ίσως άποψη που μπορεί να έχουν για όσα συζητήθηκαν και δεν την εξέφρασαν νωρίτερα

 

Ζητάμε από τους μαθητές και τις μαθήτριες να σκεφτούν ποιο άλλο περιεχόμενο θα έδιναν στη θάλασσα, στα εξωτικά μέρη και στα πλοία του ποιήματος πέρα από την κυριολεκτική τους σημασία, αν μπορεί να σημαίνουν κάτι  άλλο για το ποιητικό υποκείμενο.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Ίσως ένα επάγγελμα, μία προσωπική  επιλογή, η αλλαγή του κόσμου, ένα ιδανικό, μια ιδεολογία...

Ρωτάμε την τάξη αν πιστεύουν ότι το ποίημά μας θα μπορούσε να μελοποιηθεί και γιατί.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Ναι, καθώς έχει μέτρο (ιαμβικό)και ομοιοκαταληξία μεταξύ του δεύτερου και τέταρτου στίχου (πλεχτή)

Δείχνουμε στην τάξη το βίντεο του μελοποιημένου ποιήματος και ενημερώνουμε ότι πρόκειται για τον ναυτικό ποιητή Νίκο Καββαδία (πολύ πιθανό να τον γνωρίζουν από τη Β Λυκείου) και ρωτάμε τι μπορεί να σημαίνουν για αυτόν η θάλασσα, τα εξωτικά μέρη, τα πλοία. https://www.youtube.com/watch?v=Q7CCflu

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Για τον παθιασμένο με τη θάλασσα Καββαδία, η θάλασσα είναι θάλασσα με όλες βέβαια τις συνδηλώσεις: περιπέτεια, εναλλαγή, γυναίκα, κίνδυνο…

Δίνουμε στους μαθητές/τριες τον εκπληκτικό στίχο του Καββαδία “χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία” από το ποίημά του Γυναίκα και ρωτάμε σε ποιες σκέψεις τους/τις οδηγεί ο στίχος αυτός και πώς μπορούν να τον συνδέσουν με το ποίημα που μελετήθηκε.

Ενδεικτική Αναμενόμενη Απάντηση

Είναι μια προτροπή να ζήσει κανείς με περιπέτεια, επικινδύνως ίσως, να μη συμβιβαστεί, να κυνηγάει το αδύνατο, να αγωνίζεται

6ο Βήμα

Ρωτάμε τους/τις μαθητές/τριες αν υπάρχουν στοιχεία της σύγχρονης ζωής από τα οποία θα ήθελαν να φύγουν.

 

Δημιουργική Δραστηριότητα

ιδανικός, θολή, βιβλία, δικαστής, θάλασσα: Χρησιμοποιώντας τις πέντε αυτές λέξεις του ποιήματος, να δημιουργήσετε ένα δικό σας ποίημα “φυγής”.

 

Ερμηνευτικό Σχόλιο

Ποιο θεωρείτε ότι είναι το θέμα του ποιήματος; Να στηρίξετε την άποψή σας σε τρία τουλάχιστον στοιχεία του κειμένου. Ποια η δική σας άποψη απέναντι στη στάση που φαίνεται να κράτησε τελικά το ποιητικό υποκείμενο;

 

Θεωρώ ότι το θέμα του ποιήματος είναι η διάψευση των ελπίδων για αλλαγή της ζωής, το ανεκπλήρωτο των προσδοκιών, η αποδοχή του συμβιβασμού, λόγω της αδυναμίας για ανατροπή και ρήξεις από τον ίδιο τον άνθρωπο. Συγκεκριμένα, το ποιητικό υποκείμενο από την αρχή δηλώνει ότι ποθεί τα μακρινά ταξίδια και τη φυγή σε γαλάζιες βαθιές θάλασσας, σε εξωτικά μέρη σαν το Μαδράς ή τ’ Αλγέρι, αλλά παραδέχεται με μια έξοχη αντίθεση ότι θα παραμείνει για πάντα ο ιδανικός εραστής του ονείρου του, ο γεμάτος πάθος, αλλά και ανάξιος, αφού δεν έχει τη δύναμη να το κυνηγήσει. Αυτοπαρουσιάζεται σκυφτός, θλιμμένος και θλιβερός, πάνω στα χοντρά βιβλία του γραφείου του, την ώρα που τα πλοία κρατούν την περηφάνια τους και πραγματώνουν τον σκοπό τους, την αέναη αναχώρηση.  Δείχνει να έχει αποφασίσει να υποταγεί στους συναισθηματικούς δεσμούς που τον δένουν με τη στεριά, όπως φαίνεται μέσα από τον ευθύ λόγο της μάνας και να έχει συμβιβαστεί με την ιδέα ότι θα πληρώσει τελικά το ακριβό τίμημα της αδυναμίας, όταν ο εαυτός του προσωποποιημένος ως δικαστής θα του επιβάλει την εσχάτη των ποινών. Ο πόνος της φυγής του τίτλου θα τον κυνηγά ως τον θάνατο. Πιστεύω ότι ο άνθρωπος πρέπει να αρνείται να αρνηθεί τα όνειρά του, γιατί έτσι είναι σαν να αρνείται την ίδια την ευτυχία. (212 λέξεις)