Γενιά
του 1880
Πεζογραφία
Παπαδιαμάντης, Βιζυηνός,
Κονδυλάκης, Καρκαβίτσας, Δροσίνης, Ψυχάρης, Εφταλιώτης, Χατζόπουλος, Θεοτόκης, Βουτυράς,
Παρορίτης, Ξενόπουλος, Χρηστομάνος, Νιρβάνας, Καλιρρόη Παρρέν, Πηνελόπη Δέλτα
Χαρακτηριστικά
1.
Συμβολή στη διαμόρφωση
της Γενιάς του 1880 έχουν η προτροπή προς τον δημοτικισμό από τον Ψυχάρη με το
έργο του Το ταξίδι μου, η ανάπτυξη
της επιστήμης της λαογραφίας από τον Πολίτη, όπως και των θετικών επιστημών και
της θεωρίας του Δαρβίνου.
2.
Μεγάλος σταθμός η
μετάφραση της Νανάς του Ζολά.
3.
Κυριαρχούν ο Ρεαλισμός,
ο Νατουραλισμός, η Ηθογραφία, το Διήγημα.
4.
Βιζυηνός
(Χαρακτηριστικά): αινιγματική αφήγηση/
τίτλος: ερώτημα – αίνιγμα/ ανατροπή των προσδοκιών του ήρωα και του αναγνώστη
/ψυχογραφία των χαρακτήρων/ ήρωες μέσα σε διλήμματα.
5.
Παπαδιαμάντης: λυρικές περιγραφές (ποιητικότητα)/ ρεαλιστική
αφήγηση/ ψυχογραφία/ κοινωνική παρατήρηση/ στατική αφήγηση (σκέψεις,
συναισθήματα)/ δημοτική και καθαρεύουσα
γλώσσα.
6.
Χατζόπουλος: Συμβολιστικό ή ψυχολογικό μυθιστόρημα / Στροφή στον
εσωτερικό κόσμο (σκέψεις, συναισθήματα)/ αντιστοίχιση των συναισθημάτων με τη φύση
και χρήση συμβόλων/ ψυχογράφηση και παράλληλα κοινωνική ανάλυση.
7.
Θεοτόκης: ιδεολογικό
μυθιστόρημα: / παρουσίαση των κοινωνικών συνθηκών και αλλαγών, όπως και των κοινωνικών
συγκρούσεων.
8.
Ξενόπουλος: κοινωνικός προβληματισμός.
Ποίηση
Η Γενιά του 1880 ονομάστηκε και Νέα Αθηναϊκή
Σχολή, γιατί βρίσκεται στον αντίποδα της Α’ Αθηναϊκής Σχολής.
Παλαμάς (πρώτα
ποιήματα), Σουρής, Πολέμης, Χατζόπουλος, Δροσίνης
Χαρακτηριστικά
1.
Αντίδραση στο
ρομαντισμό
2.
Παρνασσισμός (αρχικά)/
συμβολισμός (στη συνέχεια)
3.
Δημοτικισμός
4.
Προσγείωση των
ρομαντικών ιδανικών σε μια καθημερινή πραγματικότητα, αλλά όχι απαραίτητα
δυσάρεστη
5.
Η καθημερινότητα
παίρνει το προβάδισμα από τη φαντασία
6.
Χρησιμοποιείται κατά
κύριο λόγο η απλή γλώσσα
7.
Απλό ύφος αντί του
εξεζητημένου
8.
Ο έρωτας παρουσιάζεται ως
παιχνίδι και χαρά
9.
Κυριαρχεί ο οικείος
χώρος του σπιτιού
10.
Έμπνευση των ποιητών
της γενιάς συχνά είναι σκέψεις της στιγμής για απλά πράγματα
11. Στο Δροσίνη βρίσκουμε και την έμπνευση από τη
λαογραφική παράδοση, την αγροτική σκηνογραφία και το δημοτικό τραγούδι
12.
Στο Σουρή και στο
λεξιλόγιο και στον τόνο υπάρχει χιουμοριστική και σατιρική διάθεση
Παλαμάς
1. Οι 3
λυρισμοί: Ο λυρισμός του Εγώ αφορά μια τάση απομόνωσης, μελαγχολίας και
απαισιοδοξίας (ο ερωτικός τόνος συμπεριλαμβάνεται εδώ) - Ο λυρισμός του εμείς:
πρόκειται για μεγάλες συνθέσεις επικού τόνου (εδώ παρουσιάζει τα εθνικά ιδεώδη)
- Ο λυρισμός του όλοι, όπου εκφράζονται
παγκόσμια μηνύματα.
2. Ο ποιητής
μύστης: ο ποιητής με την ποίησή του εκφράζει την ουσία της ύπαρξής του και του
κόσμου
3. Δυισμός
(ζεύγη αντιθέτων): Η Ελλάδα και ο κόσμος / Η ζωή στη φύση και η ζωή στην πόλη /
Η πίστη και η απιστία / Η έντονη δράση και η απόμερη ζωή /Η θέση και άρνηση
4. Δημοτικισμός
5. Παρνασσισμός/συμβολισμός
6. Εθνισμός
και διεθνισμός
7. Τόνος
μελαγχολίας
8. Επιδράσεις
από τη θεωρία του Υπερανθρώπου του Νίτσε: «Όλοι όσοι δίνουν στον εαυτό τους τη
δική τους βούληση και αρνούνται την υποταγή είναι ίσοι με μένα»
Καβάφης
1. Αρχικά
ρομαντισμός, στη συνέχεια παρνασσισμός, συμβολισμός, τέλος ρεαλισμός
2. Φιλοσοφικά
– ιστορικά/πολιτικά – ηδονικά/ερωτικά ποιήματα
3. Θέματα
φιλοσοφικών: Η αναπόφευκτη ανθρώπινη μοίρα / Η μοιραία κάθοδος της τύχης / Η
έννοια του χρέους / Η έννοια της ορθής εκτίμησης / Η αδικία των θεών / Η πάλη
χριστιανών και εθνικών / Ο χρόνος και η φθορά / Αυτοαναφορικότητα (ποιήματα για
την ποίηση)
4. Θέματα
ιστορικών: Χρόνος: Ελληνιστική εποχή / Χώρος: Ανατολική μεσόγειος / Πρόσωπα
υπαρκτά ή όχι, λιγότερο ή περισσότερο γνωστά / Αποτυχία που ακυρώνει τη βούληση
5. Θέματα
ερωτικών: Ηδονή / Μνήμη / Ωραίοι έφηβοι / Πρόσωπα παρμένα από την Ιστορία ή
τυχαίες συναντήσεις
6. Τεχνικές:
1) Η χρήση της ιστορίας ( Ο ίδιος είχε πει ότι
είναι ποιητής ιστορικός. Ο ίδιος επίσης δήλωνε ότι είναι ποιητής «ελληνικός»
τονίζοντας την ελληνική του συνείδηση)
2) Στο έργο του υπάρχει η συνάντηση πολιτισμών και
ιδεολογιών, το μεταίχμιο, οι κρίσιμες στιγμές της ιστορίας
3) Γι’ αυτό επιλέγει
την ελληνιστική εποχή ως σκηνικό, μια εποχή που είναι ένα κράμα κι ένα
μεταβατικό στάδιο της ιστορίας, πριν την κατάλυση αυτού του κόσμου από τους Ρωμαίους
4) Μέσα στη νομοτέλεια της ιστορίας είναι η ήττα
και η συντριβή
5) Άρα, αυτό που έχει σημασία είναι οι
συμπεριφορές: η αξιοπρέπεια, η φρόνηση, η σοφία, η κατανόηση της ματαιότητας
των ανθρώπινων μεγαλείων
6) Συχνά για να στηλιτεύσει καταστάσεις του
παρόντος επιλέγει παράλληλες στιγμές του παρελθόντος, ώστε κάτω από τα πρόσωπα
και τις καταστάσεις της εποχής εκείνης να βρίσκονται αντίστοιχα της εποχής του
7) Οι ιστορικές του πηγές μπολιάζονται από την
ιδιαίτερη ερωτική του ιδιοσυγκρασία
8) Χρησιμοποιεί συνήθως πρόσωπα δευτερεύοντα μέσα
στην ιστορία
9) Ή δημιουργεί αυτός πρόσωπα, γνωστά ως
ψευδοϊστορικά
10) Η ειρωνεία:
Λεκτική ειρωνεία:
α) δηλαδή σχόλια μέσα σε παρενθέσεις ή παύλες
β) Τεχνάσματα που στηρίζονται στο μέτρο, στη ρίμα,
στη στίξη, στον συγκερασμό διαφόρων γλωσσικών επιπέδων, τη σύνταξη, τη γραμματική,
τη δομή του λόγου
Ειρωνεία καταστάσεων:
α) Η τραγική ή δραματική ειρωνεία: σε αυτή το θύμα
της ειρωνείας, σε αντίθεση με τον αναγνώστη, δεν γνωρίζει πως είναι θύμα μιας
κατάστασης
β) Η αντίφαση ανάμεσα σε αυτό που φαίνεται και σε
αυτό που πραγματικά είναι
γ) Οι απόψεις που έχουν οι ήρωες για την πραγματικότητα
είναι τραγικές αυταπάτες
δ) Η ειρωνεία της μοίρας: η αντίθεση ανάμεσα στα
γεγονότα και τις προσδοκίες του θύματος, με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να βρίσκεται
αντιμέτωπος με την αδυσώπητη μοίρα του, τον δόλο των θεών και την προαποφασισμένη
πορεία προς το τέλος
ε) Ο άνθρωπος είναι ανάμεσα στην πεπερασμένη του φύση
και την ανάγκη για την ψευδαίσθηση τη αιωνιότητας
11) Η μάσκα: η χρήση ενός προσωπείου το οποίο αναλαμβάνει
να παίξει ένα ρόλο
α) Όπως είναι το προσωπείο του ειρωνικού αφηγητή:
ένας αφηγητής που είναι άλλοτε αμφίθυμος, άλλοτε στοχαστικός και άλλοτε
ειρωνικός απέναντι στο πρόσωπο του ποιήματος
β) Συχνά είναι τα προσωπεία του σοφιστή, του
καλλιτέχνη ή του «αντικειμενικού» παρατηρητή της εποχής του ποιήματος
12) Η χρήση του συμβόλου
α) Τα σύμβολα που χρησιμοποιεί συνήθως
αποκωδικοποιούνται εύκολα
β) Κάποιες φορές βέβαια υποδηλώνουν πιο σύνθετες
καταστάσεις
γ) Η κάμαρα, τα ρούχα, ο καθρέφτης, τα παράθυρα, τα
τείχη, το ταξίδι είναι μερικά από αυτά)
13) Κυρίαρχη η μνήμη και η φαντασία
14) Ιδιότυπος λυρισμός (έκφραση εσωτερικού κόσμου,
συγκινήσεων και συναισθημάτων:
α) Ο ποιητής ξεκινά πάντα από το εξωτερικό γεγονός
ή αντικείμενο και το αποτυπώνει ρεαλιστικά
β) Πάντα μένει στα όρια της κοινής εμπειρίας
γ) Συχνά η συγκίνηση του υποκειμένου υπονοείται
δ)Ή ο ποιητής μένει στο γεγονός ή στο αντικείμενο
που την προκάλεσε
ε) Αυτό επιτυγχάνεται με:
Α) Τη διαφάνεια των περιγραφών,
Β) Την ορθολογική αντίληψη,
Γ) Τη σπανιότητα παρομοιώσεων και μεταφορών,
Δ )Την ιδιαίτερη και σπάνια χρήση του επιθέτου
15) Γλώσσα:
α) Μέσα στο βασικό σώμα της δημοτικής χρησιμοποιεί
λέξεις της καθαρεύουσας, της αρχαΐζουσας, τοπικών ιδιωμάτων, ακόμη και του
πολίτικου
β) Τα κριτήρια επιλογής της γλώσσας είναι
καλλιτεχνικά κι όχι ιδεολογικά, όπως στους άλλους της γενιάς του
γ) Σπανιότητα παρομοιώσεων και μεταφορών
δ) Ιδιαίτερη και σπάνια η χρήση του επιθέτου
ε) Έντονη η δραστικότητα του ρήματος
στ) Παρασιώπηση
ζ) Ακρίβεια
η) Ρεαλιστική διατύπωση
16) Μέτρο:
α) Χαρακτηριστικό το πεζολογικό στοιχείο
β) Το μέτρο του είναι ο κατεξοχήν ελληνικός ίαμβος,
το πλησιέστερο στον προφορικό λόγο
γ) Κάνει όμως συχνά παρατονισμούς, κατάργηση της
τομής ή ανορθόδοξη χρήση της, χασμωδίες,
δ) Επίσης ο χωρισμός των στροφών είναι ελεύθερος με
βάση το νόημα κι όχι τη στιχουργική συμμετρία
ε) Η στιχουργική του υπηρετεί τη ρεαλιστική
διατύπωση στ) Η ομοιοκαταληξία, όπου υπάρχει, είναι επιφανειακή, μένοντας στο
επίπεδο της παρήχησης, συχνά διάσπαρτη μέσα στο ποίημα
ζ) Παρόλα αυτά με τη βοήθεια της στίξης και των
λεκτικών επιλογών δημιουργεί έντονη μουσικότητα
Σικελιανός
1. Ανήκει
στην ομάδα ποιητών του 1910
2. Θεματική
(φύση, μύθος, χριστιανισμός, παγανισμός, αισθήσεις, γυναίκα (γονιμότητα/μούσα/αισθησιασμός),
αυτοαναφορικότητα)
3. Τεχνοτροπία:
─ ρομαντισμός (για τον ρόλο του ποιητή και την ποίηση
έχει αριστοκρατική αντίληψη: ο ποιητής είναι ο εκλεκτός εμπνευσμένος δημιουργός
– ο ποιητής οραματιστής/προφήτης/μύστης, με σημαντικό ρόλο στην κοινωνία)
─ συμβολισμός / καθαρή ποίηση (έμφαση στον ήχο κι
όχι στο νόημα), περίπλοκη σύνταξη, παρομοιώσεις, επιθετικοί προσδιορισμοί,
επαναλήψεις
4. Μορφολογία
(15σύλλαβος, δείγματα ελεύθερου στίχου, σονέτα, ομοιοκαταληξία, ισοσυλλαβία,
τήρηση του μέτρου)
5. Γλώσσα:
γλώσσα όλων των ελληνικών περιόδων / γλώσσα του λαού / δημοτικιστής
6. Ιδεολογία:
α) αντιλογοκρατία – ιρρασιοναλισμός (επηρεασμοί από
Νίτσε & Μπερξόν),
β) καταπολέμηση διάσπασης ανθρώπου - φύσης, σάρκας
- πνεύματος, πνεύματος - ψυχής, μύθου/ιστορίας και σύγχρονης ζωής - κατάκτηση της
ολότητας & της ενότητας - συγκερασμός όλων των ελληνικών παραδόσεων
- θρησκευτικός συγκρητισμός: ένωση αρχαίας
ελληνικής θρησκείας & χριστιανισμού (Διόνυσος-Ιησούς, Μάνα φύση – Παναγία),
γ) Η ελληνοκεντρική σκέψη γίνεται διεθνική (δελφική
ιδέα)
7. Ποιητική:
α) Λυρισμός: ενέργεια πηγαία και αχαλίνωτη, αλλά ποίηση
ελάχιστα προφορική και πηγαία
β) αυτοβιογραφική διάσταση
γ) πρωτοπρόσωπος αφηγητής
Βάρναλης
1. Ποίηση
ως το 1919:
α) αρχικά κυριαρχεί ο νεορομαντισμός και ο
συμβολισμός: η σκέψη του ποιητικού λόγου εκφράζεται σε συνάρτηση με μια
συγκίνηση
β) στη συνέχεια ο αισθητισμός: μονόλογοι χαρακτήρων
του αρχαίου κόσμου / το ποιητικό υποκείμενο παρουσιάζεται εχθρικό έναντι των δεσμεύσεων
γ)) Φανερή η νιτσεϊκή θέση για αποθέωση της πράξης
και για υπερίσχυση του δυνατού
δ) Λατρεία της νεότητας, του σώματος, των απολαύσεων,
της δύναμης, της χαράς
ε) Φανερή η αντίληψη ότι δεν είναι ο θεός που δίνει
νόημα στη ανθρώπινη ύπαρξη
στ) Παραδοσιακή στιχουργική
2. Μεταβατική
περίοδος (1919):
α) παρουσιάζεται ελληνική ιστορική ενότητα και
συνέχεια β) κυριαρχεί η προτροπή στην
ελληνική φυλή να πρωτοστατήσει
γ) συγχρόνως εκφράζεται και διανθρώπινο μήνυμα
3. Ώριμη
ποίηση:
α) στροφή στον κομμουνισμό, 2
β) αντιποίηση:
Υπάρχει διάλογος ανάμεσα στο έργο του και στο έργο άλλων ή δικό του παλαιότερο.
Φανερή η μυθική μέθοδος: σύμβολα από αρχαία Ελλάδα και χριστιανισμό, τα οποία απομυθοποιεί,
τα ερμηνεύει αντίθετα, τα υπονομεύει
4. Γλώσσα:
α)Δημοτική, λαϊκή ή του περιθωρίου
β) παρενθετικός λόγος
γ) αξιοποίηση των σημείων στίξης
δ) διασκελισμοί
ε) κοινά ονόματα με κεφαλαίο γράμμα
5. Σάτιρα:
α) λιγότερο εύθυμη απεικόνιση περισσότερο κριτική
β) στο ίδιο ποίημα: πεζά και έμμετρα στοιχεία, γλωσσική
ποικιλία, μονόλογος και διάλογος, αφηγηματικά και δραματικά μέρη
6. Θέματα:
1) κοινωνική ανισότητα, 2) πόλεμος, 3) θρησκεία, 4) ποίηση, 4) αστικό περιθώριο
7. Είδος:
1) θρήνος, 2) τραγούδι, 3) ύμνος, 4) παρωδία, 5) λυρικό ποίημα, 6) δραματικός
μονόλογος
8. Στη
δεκαετία του 20 οι αριστεροί θεωρούσαν αυτόν και τον Καρυωτάκη ως αρνητές των
αστικών αξιών
9. Αργότερα
θα γίνει αποδεκτός ως προλεταριακός ποιητής και μεταπολεμικά θεωρήθηκε ο
κορυφαίος ποιητής της Αριστεράς
Καζαντζάκης
1.
Φιλοσοφικές
προϋποθέσεις:
α) Νίτσε: αποθέωση
της πράξης – απαξίωση του ορθολογισμού – αποδοχή του ενστικτώδους και του παρορμητικού
– το γκρέμισμα των παλιών αξιών είναι ηθική προσταγή
β) Μπερξόν: δεν
είναι ο θεός πηγή της ζωής, αλλά η ζωτική ορμή, μια αρχέγονη ορμή που αποκτά
υλική υπόσταση από τη μια και ωθεί την ύλη σε πνευματικές μορφές από την άλλη
(πνευματική μετουσίωση)
2. Πριν
το Β Παγκόσμιο πόλεμο:
Γλώσσα: α) Δημοτική,
β) απόκλιση από την καθημερινή, γ) πολλές διάλεκτοι, δ) πλούσιο λεξιλόγιο, ε) πλούσιες
εικόνες, στ) περίπλοκη σύνταξη, ζ) πλούσια εκφραστικά μέσα
Αφηγηματικός χαρακτήρας
Ηρωικές μορφές που ξεπερνούν το μέσο όρο
Δραματοποίηση φιλοσοφικών αντιλήψεων
3.
Μετά:
α) Με τα μυθιστορήματα
απόλαυσε παγκόσμια αναγνώριση, λόγω της αποθέωσης
της ατομικότητας, του δικαιώματος του ατόμου να συγκρουστεί με το Λόγο και κάθε
μορφή που του βάζει όρια, του «εξωτικού» σκηνικού
β) Θεματική:
τάση για
πνευματική μετουσίωση, την οποία εμποδίζει η υλικότητα και οι ανάγκες. Ο
θάνατος είναι το βιολογικό τέρμα της πορείας για τη μετουσίωση / καζαντζακική ελευθερία (ψυχολογική: απαλλαγή
από κάθε επιδίωξη ακόμα και αλτρουιστική) αντιθέσεις: Σώμα-πνεύμα, Παλιό-νέο,
Χώμα-ουρανός, Γυναίκα-άνδρας…
Μεταφορικά μοτίβα:
φωτιά, λάσπη, σταυρός, ανήφορος, κραυγή…
γ)
Χαρακτήρες: ήρωες μακριά από το μέσο όρο
αφού παλεύουν με τις αντίθετες δυνάμεις κι άρα ξεπερνούν τις ρεαλιστικές δυνατότητές τους
δ) Ρεαλιστικά στοιχεία: Ένα σαφές χωροχρονικό
πλαίσιο, Σαφείς αναφορές στην πραγματικότητα, Στοιχεία που συναντούμε στην
ηθογραφία του 19ου αι (Μικρές αγροτικές κοινωνίες ως σκηνικό, Τραχιά πρόσωπα
βοσκών, Χοντροί χυδαίοι παπάδες με υλικά συμφέροντα, Νεαρές χήρες που ξυπνούν
τον πόθο στους άντρες του χωριού, Λαϊκή γλώσσα) Βέβαια, η ηθογραφία του
Καζαντζάκη είναι μακριά από την ειδυλλιακή εκδοχή της ηθογραφίας και κοντά στην πιο σκοτεινή πλευρά της, τη
νατουραλιστική
ε) Ποιητικά στοιχεία: φαντασία, οραματικο-προφητικό
ύφος, μυθική μέθοδος, ελεύθερη ποιητική χρήση της γλώσσας
Βιβλιογραφία
Λογοτεχνία, Φάκελος Υλικού – Δίκτυα Κειμένων, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής
Λογοτεχνία, Φάκελος Εκπαιδευτικού, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής
«Εμείς και οι άλλοι…», Δίκτυο Κειμένων, Φάκελος Υλικού, Νεοελληνική Γλώσσα, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, 2019
Συντακτικό της νέας ελληνικής, Α’ Β’ Γ’ Γυμνασίου, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.
Νεοελληνική Γραμματική, αναπροσαρμογή της μικρής νεοελληνικής γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.
Κούγκουλος Θανάσης, Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική κριτική, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας, Μετρικά Υφολογικά Κριτικά Μεταφραστικά, Πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2016.
Παπαντωνάκης Γ., Κωτόπουλος Τ., Σκηνικό, Χαρακτήρες, Πλοκή, Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο: Για παιδιά και νέους, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 2011
Barry Peter, Γνωριμία με τη θεωρία, μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία, μτφ. Αναστασία Νάτσινα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2013
Φρυδάκη Ευαγγελία, Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας, εκδόσεις Κριτική, 2003
Μυλιωνάκου – Σαϊτάκη Γιούλα, Προσεγγίσεις στη θεωρία της Λογοτεχνίας, Εκδόσεις Φυτράκη, 2006
Genette G., Σχήματα III, Εκδόσεις Πατάκη, 2007
Παπάζογλου Χ., Μετρική και Αφήγηση, ΜΙΕΤ, 2012
Αποστολίδου Β., Κόκορης Δ., Μπακογιάννης Μ., Χοντολίδου Ε., Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο & στην κοινωνία, εκδόσεις Gutenberg, 2018
Βλαβιανού Α, Γκότση Γ., Καρακάση Κ., Καργιώτης Δ., Κατσικάρος Θ., Πιπινιά Ι., Προβατά Δ., Σπυροπούλου Α., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Β’, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008
Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Ροτζώκος Ν., Αναστασιάδου Α., Κωστίου Κ., Βογιατζόγλου Α., Μέντη Δ., Νεότερη Εληνική Λογοτεχνία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008
Ρούσσου Βαρβάρα, Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης μετρικολογίας: Τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (1920 – 1940), Διδακτορική Διατριβή, 2007
Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2005
M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία Χατζηιωαννίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005
