Λογοτεχνία Θεωρία

 

Επιμέλεια: Βασιλική Σταμάτη, φιλόλογος

Λογοτεχνικός Χώρος & Χρόνος

Είναι ο χώρος και ο χρόνος της αφήγησης. Οι χωροχρονικές συνθήκες σε ένα λογοτεχνικό έργο.

Μπορεί να δείχνει την ομορφιά του χώρου, την ψυχική διάθεση του ήρωα, την επίδραση στην προσωπικότητα, το πολιτισμικό υπόβαθρο, το κοινωνικοοικονομικό status, να λειτουργεί ως αντίμαχος ή ως βοηθός. Να δημιουργεί μια συγκεκριμένη ατμόσφαιρα, να προωθεί τη δράση και να εξελίσσει την πλοκή. Να προσδίδει ρεαλισμό ή να δίνει συμβολικό ή αλληγορικό χαρακτήρα στην αφήγηση.

Ο λογοτεχνικός χώρος είναι το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν, κινούνται και δρουν οι ήρωες. Και αυτός είναι επινοημένος, όπως ακριβώς είναι και οι ήρωες, ο χρόνος και η υπόθεση.

Διάφορα ιστορικά γεγονότα, κοινωνικές καταστάσεις και προσωπικές μνήμες μετατρέπουν τον χώρο σε τόπο. Περικλείει πλέον τον χρόνο και προσωποποιείται από τα βιώματα του αφηγητή και των χαρακτήρων. Ο χώρος εξανθρωπίζεται. Μέσα από την επίδραση που ασκεί η δράση της αφήγησης στο χώρο και τις αλλαγές που αυτή επιφέρει χώρος και χρόνος ενοποιούνται.

Ο λογοτεχνικός χώρος περιλαμβάνει τις επιμέρους τοποθεσίες που επισημαίνει η αφήγηση, για παράδειγμα ένα δωμάτιο ή μια πλατεία, το σκηνικό, δηλαδή το γενικότερο ιστορικό, κοινωνικό και γεωγραφικό πλαίσιο, τους τόπους όπου εξελίσσεται η υπόθεση, αλλά και αυτούς που αναπολούν, επιθυμούν, φοβούνται ή ονειρεύονται οι χαρακτήρες. Στην έννοια του λογοτεχνικού χώρου εντάσσονται και στοιχεία, τα οποία σε μια πρώτη ανάγνωση φαίνονται άσχετα με το χώρο, ωστόσο σε μια πιο προσεκτική ανάγνωση φαίνονται να δίνουν την αίσθησή του, όπως ακριβώς και οι περιγραφές. Τέτοια στοιχεία είναι για παράδειγμα τα τοπικά ιδιώματα, τα λαϊκά δρώμενα, οι μύθοι και οι θρύλοι.

Ο αναγνώστης πάντα συμπληρώνει τα κενά του χώρου της ιστορίας με τη φαντασία του, τις γνώσεις και τις εμπειρίες του.

Ο χρονότοπος μπορεί να δείχνει την ομορφιά του χώρου, την ψυχική διάθεση του ήρωα, την επίδραση στην προσωπικότητα, το πολιτισμικό υπόβαθρο, το κοινωνικοοικονομικό status, να λειτουργεί ως αντίμαχος ή ως βοηθός.

Τρόποι παρουσίασης:

Α) Άμεσα: δίνονται γρήγορα και συγκεντρωτικά πληροφορίες

Β) Έμμεσα: Μέσα από την παρουσίαση των προσώπων, το διάλογο, την περιγραφή των καθημερινών δραστηριοτήτων και εργασιών, των καιρικών συνθηκών.

Γ) Λεπτομερώς

Δ) Ασαφώς

Ε) Κυριολεκτικά

Στ) Αλληγορικά / Συμβολικά

Μεταβολή σκηνικού

1) Βίαιη επενέργεια του ανθρώπου

2) Φυσικά φαινόμενα, καιρικές συνθήκες

3) Επενέργεια του χρόνου

Λειτουργίες του σκηνικού

Το σκηνικό ως χωροχρονικό πλαίσιο δράσης

Ο χώρος και ο χρόνος είναι συνδεδεμένα με την ιστορία και τους χαρακτήρες. Για παράδειγμα, ο Γιούγκερμαν του Καραγάτση είναι ένας Φινλανδός που έχει υπηρετήσει στο ρωσικό στρατό κι έρχεται ως πρόσφυγας στην Ελλάδα μετά τη ρωσική επανάσταση. Εκεί ξεκινώντας από τον υπόκοσμο, ανελίσσεται κοινωνικά και οικονομικά. Εσωτερικά ωριμάζει μέσα από τη γνωριμία του με τον ποιητή Μιχάλη Καραμάνο και μια λαϊκή κοπέλα. Στο τέλος, ο θάνατος τον βρίσκει στο χώρο της αφετηρίας του, στην πατρίδα του.

Το σκηνικό ως λογοτεχνική γεωγραφία

α) Ο χώρος μπορεί να είναι: Ρεαλιστικός ή φαντασιακός, αγροτικός ή αστικός, στεριανός ή νησιωτικός, εντός ή εκτός συνόρων, εσωτερικός ή εξωτερικός, υπόγειος, επίγειος ή υπέργειος.

β) Ο χρόνος μπορεί να είναι: Καθορισμένος ή ασαφής.

γ) Με το χρονότοπο δίνονται στοιχεία του πολιτισμού και της φύσης (ρούχα, κτίρια, μέσα μεταφοράς, κλιματικές συνθήκες).

Το σκηνικό ως ανταγωνιστής

α) Ο χώρος εμφανίζεται ως αντίμαχος, ανταγωνιστικός προς τον ήρωα.  Του προβάλλει εμπόδια κι αυτός έρχεται σε σύγκρουση μαζί του. Εδώ δεν εντάσσονται οι περιπτώσεις, στις οποίες ο άνθρωπος καταστρέφει τη φύση, για να επιτύχει ιδιοτελείς σκοπούς.

β) Ο χώρος αυτός μπορεί να είναι κοινωνικός ή φυσικός.

γ) Στην αρχή μπορεί να παρουσιάζεται ως φιλικός προς τον ήρωα, όπως για παράδειγμα, το νησί της Καλυψώς για τον Οδυσσέα.

δ) 1984 του Όργουελ: Ο ήρωας ζει σε ένα δυστοπικό κοινωνικό και πολιτικό χώρο, καταπιεστικό για αυτόν, όπου όλα ελέγχονται από το αυταρχικό καθεστώς, ακόμα και οι σκέψεις και ο έρωτας.

Ο Κρητικός του Σολωμού: Ο ήρωας φεύγοντας από την Κρήτη κυνηγημένος από τους Τούρκους έχει να αντιμετωπίσει την αγριότητα της θάλασσας. Στο ναυάγιο αυτό θα χάσει τελικά την αγαπημένη του.

Το σκηνικό ως πεδίο ανταγωνισμού

α) Ο χώρος παρουσιάζεται ως πεδίο συγκρούσεων: Ανθρώπου με άνθρωπο, ανθρώπου με εξωφυσικά όντα, ανθρώπου με το θεό.

β) Αηδονόπιτα του Ζουργού: Ο αμερικανός Γκάμπριελ από τη Μακεδονία φτάνει στο Μεσολόγγι. Στη διαδρομή εμπλέκεται σε πεδία μαχών με τους Τούρκους ή σε πολιτικές συγκρούσεις των Ελλήνων.

Το σκηνικό ως θεματοφύλακας του πολιτισμού

α) Ο χώρος διασώζει τον πολιτισμό του παρελθόντος, τα αρχαιολογικά ευρήματα  και τα μνημεία.

β) Εδώ συχνά ο χώρος έρχεται σε σύγκρουση με το χρόνο που είτε με το πέρασμά του είτε με τα φυσικά φαινόμενα και τις καιρικές συνθήκες απειλεί τα μνημεία.

Το σκηνικό ως σύμβολο

α) Ο χώρος μπορεί να συμβολίζει μια δημοκρατική, απολυταρχική ή ουτοπική κοινωνία.

β) Τις δύσκολες συνθήκες των σύγχρονων μεγαλουπόλεων.

γ) Μπορεί να δείχνει τις συνθήκες μέσα στις οποίες δρουν και ωριμάζουν οι ήρωες.

δ) Ένας εσωτερικός χώρος μπορεί να δηλώνει μια αίσθηση ασφάλειας, αλλά και τον εγκλεισμό και την ανελευθερία, ενώ ένας εξωτερικός τον κίνδυνο, αλλά και την ελευθερία.

ε) Στα παλάτια της Κνωσσού του Καζαντζάκη: Συμβολίζει τη φθορά του χρόνου.

Το σκηνικό ως διάθεση

α) Το σκηνικό δημιουργεί διάφορες διαθέσεις στην ιστορία, όπως μοναξιά, χαρά, λύπη.

β) Επηρεάζει και συμβολίζει και τις διαθέσεις του ήρωα, μεταβάλλει τα συναισθήματα ή το χαρακτήρα του.

γ)  Μεγάλη Χίμαιρα του Καραγάτση: Το σκηνικό του βράχου στο τέλος δείχνει την αυτοκτονική διάθεση της ηρωίδας.

Το σκηνικό ως αποτύπωση της συνείδησης του πρωταγωνιστή

α) Συχνά ο χώρος είναι συνδεδεμένος με γεγονότα, καταστάσεις, πρόσωπα και συναισθήματα που επηρεάζουν το χαρακτήρα και την ψυχολογία του ήρωα καθώς αυτός έχει αυτά ταυτισμένα με το χώρο.

β) Αιολική γη του Βενέζη: Τα βουνά Κιμιντένια είναι συνδεδεμένα με την παιδική ηλικία και την αθωότητα.

Το σκηνικό ως μεταίχμιο ανάμεσα στο φαντασιακό και ρεαλιστικό

α) Ως χώρος μπορεί να διαχωρίζει το φανταστικό από το ρεαλιστικό, το αληθινό από το ουτοπικό

β) Η μετάβαση του ήρωα μπορεί να γίνεται σε ένα χώρο οικείο ή ανοίκειο.

γ) Από τη Γη στη Σελήνη του Βερν: οι ήρωες κατασκευάζουν ένα κανόνι για να εκτοξευτούν στη σελήνη.

Το σκηνικό ως χώρος επικοινωνίας

α) Ο χώρος ως επικοινωνία συνήθως συνδέεται με ευχάριστα συναισθήματα, για παράδειγμα, όταν έρχονται αγαπημένα πρόσωπα, ή λύπης, όταν φεύγουν.

β) Χώροι, όπως λιμάνια, σταθμοί, αεροδρόμια, ευνοούν την επικοινωνία.

γ) Ο υπόγειος χώρος γενικά εκπροσωπεί το κακό και την απειλή και ως χώρος επικοινωνίας την επικοινωνία με το κακό και το ψέμα, ενώ ο επίγειος την επικοινωνία με το καλό και την αλήθεια.

δ) Στα παλάτια της Κνωσσού του Καζαντζάκη ο υπόγειος χώρος, ως χώρος του Μινώταυρου, τονίζει την επικοινωνία με το κακό.

Το σκηνικό ως καταφύγιο

α) Μπορεί να έχει θετική και αρνητική διάσταση. Μπορούν σε αυτόν να βρουν καταφύγιο τόσο αθώοι και κυνηγημένοι όσο και κακοποιοί.

β) Αιολική γη του Βενέζη: το κεφάλαιο με τη μητέρα αρκούδα που κρύβει το αρκουδάκι της μέσα σε μία σπηλιά, για να το προστατεύσει απ’ τον άνθρωπο, γιατί, όπως λέει ο άνθρωπος σκοτώνει ό,τι του μοιάζει. Και η αρκούδα του μοιάζει, μπορεί κι αυτή να περπατά στα δύο πόδια. Στο ίδιο έργο όμως, μέσα στα βουνά βρίσκουν καταφύγιο και οι δολοφόνοι του κυνηγού με τα κίτρινα άστρα.

Το σκηνικό ως χώρος μύησης και ενηλικίωσης

α) Το σκηνικό μπορεί να παρουσιαστεί ως παράγοντας εσωτερικής και εξωτερικής ωρίμανσης και ενηλικίωσης

β) Τομ Σόγιερ του Μαρκ Τουέιν: Το κείμενο αφηγείται τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα κοντά στον ποταμό Μισισιπή. Ο Τομ και οι φίλοι του ωριμάζουν καθώς εμπλέκονται σε σκανταλιές, σε ερωτικά σκιρτήματα, σε μπελάδες με κακοποιούς, σε σχολεία με αυστηρούς δασκάλους, αλλά και σε αυστηρά, αλλά αγαπημένα οικογενειακά περιβάλλοντα.

Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλι Μπροντέ: Η Κάθριν μέσα στο απομονωμένο σπίτι της στα Ανεμοδαρμένα Ύψη ενηλικιώνεται αποδεχόμενη τις κοινωνικές συμβάσεις. Εγκαταλείπει τον άντρα που αγαπάει για έναν άλλο με ισχυρή κοινωνική θέση, αλλά τελικά οδηγείται στη δυστυχία και στο θάνατο πάντα στο ίδιο σκηνικό, στα ανεμοδαρμένα ύψη.

Το σκηνικό στη φορμουλαϊκή μυθοπλασία

α) Σχεδόν πάντα θα πρέπει να υπάρχει ένας απομονωμένος χώρος μέσα σε μια πολύβουη περιοχή, για παράδειγμα, ένα διαμέρισμα, μια πολυκατοικία, ένα ξενοδοχείο, ένα λούνα παρκ. Έχει την καταγωγή του στο κάστρο ή το μοναστήρι των γοτθικών μυθιστορημάτων.

β) Οι λειτουργίες ενός τέτοιου σκηνικού είναι:

- παρέχει έναν ελεγχόμενο χώρο για την εξέλιξη της έρευνας και τον εντοπισμό υπόπτων.

- η ιστορία απομονώνεται από τον πολύπλοκο κοινωνικό περίγυρο.

- ο αφηγητής εστιάζει αποκλειστικά στην ιστορία.

- προσδίδει σασπένς  και αληθοφάνεια.

γ) Συνήθως, ο χρόνος είναι γραμμικός με κάποιες απαραίτητες αναδρομές.

δ) Έγκλημα στο Όριαν εξπρές της Αγκάθα Κρίστι, όπου το σκηνικό είναι ένα τρένο.

Η Λάμψη του Στίβεν Κινγκ, όπου το σκηνικό είναι ένα κλειστό ξενοδοχείο.

Το σκηνικό στη φουτουριστική μυθοπλασία

α) Τα έργα αυτά είναι έργα φαντασίας ή επιστημονικής φαντασίας.

β) Όχι μόνο σχετικά με το διάστημα και την εξωγήινη ζωή, αλλά και έργα που σχετίζονται με τις κοινωνικές και τις πολιτικές επιστήμες.

γ) 1984 του Όργουελ: Το έργο γράφτηκε το 1948 κι αναφερόταν σε ένα δυστοπικό μέλλον στα 1984.

Το μη πραγματικό σκηνικό

Διαψεύδει την πραγματικότητα της ιστορίας, για παράδειγμα, δεν έχουν συμβεί μεγάλα ιστορικά γεγονότα, όπως οι παγκόσμιοι πόλεμοι.

Το σκηνικό στο ιστορικό μυθιστόρημα

α) Ο χρονότοπος εδώ είναι απολύτως συγκεκριμένος.

β) Κάποια από τα πρόσωπα του έργου είναι υπαρκτά-ιστορικά πρόσωπα (πχ βασιλείς, στρατηγοί…)

γ) Οι περιγραφές του χώρου είναι πιστές, το ίδιο και των κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών συνθηκών.

δ) αυτά τα έργα απαιτούν πολύ βαθιά κι εκτεταμένη έρευνα από το συγγραφέα τους.

7) Στη σκιά της πεταλούδας του Ζουργού, όπου παρουσιάζεται όλη η βορειοελλαδίτικη ιστορία τον 20ο αι μέσα από το χρονικό τριών γενεών δύο διαφορετικών οικογενειών.

Η πλοκή και η δομή ενός λογοτεχνικού έργου

Πλοκή

Η ιστορία είναι η αφήγηση των γεγονότων σε χρονολογική σειρά. Η πλοκή είναι η χωροχρονική αναδιάταξη των γεγονότων και η αιτιακή σχέση μεταξύ τους. Για παράδειγμα, η φράση «ο βασιλιάς πέθανε και μετά και η βασίλισσα» αποτελεί μια ιστορία. Η φράση «η βασίλισσα πέθανε από θλίψη μετά το θάνατο του βασιλιά» αποτελεί πλοκή.  Δηλαδή, αν Ιστορία είναι μια σειρά γεγονότων 12345, Πλοκή είναι η ανατροπή της σειράς (135 ή 14523 ή όλοι οι δυνατοί συνδυασμοί). Πλοκή είναι το χτίσιμο της ιστορίας, ώστε να προκαλεί ενδιαφέρον, σασπένς, συναισθηματική εμπλοκή στον αναγνώστη, αποκάλυψη των χαρακτήρων, συγκρούσεις, δοκιμασίες, ανατροπές, ένταση, εμπόδια. Η πλοκή προσδιορίζει τον πρωταγωνιστή, τον ανταγωνιστή, το στόχο τους, την έναρξη της σύγκρουσης, την κλιμάκωση, την επιτυχία ή αποτυχία.

Δομή: Είναι η εξωτερική διάρθρωση, η οργάνωση του υλικού, η σύνδεση των στοιχείων της ιστορίας.  Για πολλούς πλοκή και δομή είναι όμοια, καθώς και οι δύο ασχολούνται με τη σχεδίαση της ιστορίας, Στην πραγματικότητα, είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Η πλοκή είναι η εσωτερική δόμηση. Η δομή είναι η εξωτερική διευθέτηση. Η δομή δίνει το πλαίσιο διαχείρισης του υλικού της πλοκής.

Συνθήκες πλοκής: α. ισορροπία β. δυνάμεις που ταράζουν την ισορροπία γ. απόφαση χαρακτήρα να δράσει δ. εμπόδια / ανατροπές ε. επιστροφή στην ισορροπία ή νέα ισορροπία ή χάος.

Ένα παράδειγμα είναι το σχήμα «αρχική κατάσταση, διαδικασία μετασχηματισμού (πρόκληση - δράση - τίμημα), τελική κατάσταση».

Αριστοτελική δομή: Αρχή – Μέση – Τέλος

Αρχικά δίνονται οι χαρακτήρες, ο χωροχρόνος και μια δραματική κατάσταση, η οποία αποτελεί τον κανονικό κόσμο για τον πρωταγωνιστή. Σε αυτόν τον κόσμο θα αντιπαρατεθεί ο ιδιαίτερος κόσμος της πλοκής που θα ακολουθήσει.

Σε αυτή την κατάσταση ισορροπίας θα συμβεί κάτι που θα υποχρεώσει τον ήρωα να πάρει νέες αποφάσεις για τη ζωή του. Αυτό μπορεί να είναι μια πληροφορία (πχ ο ήρωας μαθαίνει ότι είναι βαριά άρρωστος) ή μια πράξη (πχ ένας φόνος).

Θα ακολουθήσουν μια σειρά από δράσεις, εμπόδια, συγκρούσεις, δοκιμασίες, επιπλοκές, ανατροπές, ανταγωνιστές και συμμάχους. Για τον ήρωα όμως έχει ξεκινήσει ένας δρόμος χωρίς επιστροφή. Σε όλη αυτή την πορεία ο χαρακτήρας αλλάζει, μεταμορφώνεται.

Στο σημείο της κορύφωσης, συμβαίνει η ισχυρότερη κρίση και ο αναγνώστης πλέον γνωρίζει προς τα πού γέρνουν τα πράγματα. Είναι η ώρα που το πάρτι βαίνει προς το τέλος του και φοράμε το παλτό μας, για να επιστρέψουμε στο σπίτι.

Ακολουθεί η λύση και το τέλος, όπου απαντώνται όσα ερωτήματα έχουν μείνει αναπάντητα και ικανοποιούνται όσα συναισθήματα έχουν μείνει ανοιχτά.

Μοντέλο Labov & Waletzky (1967)

Δομικά μέρη:

Προσανατολισμός: πληροφορίες για τους «ήρωες», τον χώρο και τον χρόνο· η αρχική κατάσταση.

Περιπέτεια: το πρόβλημα που εμφανίζεται, τα γεγονότα που ανατρέπουν την αρχική κατάσταση· η δράση για την επίλυσή του, τα εμπόδια και το αποτέλεσμα της δράσης.

Αξιολόγηση: σχολιασμός (ρητός ή με παραγλωσσικά μέσα) των γεγονότων από τον αφηγητή.

Λύση: η τελική έκβαση (συχνά ταυτίζεται με την αξιολόγηση).

Κατάληξη: καταληκτικές φράσεις, συμπεράσματα, επιμύθιο κ.λπ. με τα οποία γίνεται αναγωγή στον παροντικό χρόνο, την αρχική κατάσταση.

Η πυραμίδα του Freytag

Έκθεση: Το χωροχρονικό πλαίσιο και οι χαρακτήρες / ο κανονικός κόσμος

Inciting Incident: το βασικό γεγονός που πυροδοτεί τη δράση

Rising Action : η ανοδική πορεία της δράσης

Κορύφωση (Climax)

Κρίση (Crisis): η στιγμή της αντιστροφής / ξεκινά η καθοδική πορεία της δράσης

Καθοδική πορεία της δράσης (Falling Action)

Λύση (Resolution): το τμήμα που ακολουθεί την κορύφωση / διευθέτηση των συγκρούσεων, όχι απαραίτητα λύση αυτών

Τέλος: ανοιχτό ή κλειστό 

Στοιχεία πλοκής:

·         Η τραγική ειρωνεία. Τεχνική που παρουσιάζει τους ήρωες να αγνοούν την αλήθεια, την ίδια στιγμή που οι θεατές ή ορισμένοι άλλοι ήρωες τη γνωρίζουν και αγωνιούν για το τι θα συμβεί ακριβώς εξαιτίας αυτής της πλάνης. Η τραγική ειρωνεία καλλιεργεί την ενσυναίσθηση και την ταύτιση στον αναγνώστη.

·         Η αναγνώριση. Η μεταβολή, το πέρασμα από την άγνοια στη γνώση που μπορεί να γίνει με σημάδια, από τα ίδια τα γεγονότα, με ανάμνηση ή με συλλογισμούς. Στην περίπτωση της αυτοαναγνώρισης οι ήρωες προχωρούν από την άγνοια στη γνώση της πραγματικής τους ταυτότητας.

·         Η επιβράδυνση. Η επιβράδυνση της πορείας προς ένα γεγονός, το οποίο αναμένουν με αγωνία να συμβεί οι ήρωες και οι αναγνώστες. Η συγκεκριμένη αναβολή καθυστερεί την αναγνώριση.

·         Η περιπέτεια -  Ανατροπή Όταν οι ενέργειες και οι προσπάθειες ενός ήρωα να μεταβάλει μία κατάσταση οδηγούν τελικά στο αντίθετο αποτέλεσμα ακριβώς από αυτό που επιδιώκει. Ένα μη αναμενόμενο γεγονός ανατρέπει τις βεβαιότητες ως εκείνη τη στιγμή και δημιουργείται η ανάγκη για νέες αποφάσεις και νέα δράση. Αυτό αναπτύσσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Είναι η αλλαγή κατεύθυνσης των πραγμάτων από μια αρνητική όψη σε μια θετική ή αντίστροφα. Πρόκειται για ανατροπές τόσο στη δράση όσο και στα συναισθήματα.

·         Ο από μηχανής θεός. Στις αρχαίες τραγωδίες (κυρίως του Ευριπίδη) σήμαινε την εμφάνιση θεϊκής παρουσίας στη σκηνή με τη βοήθεια μηχανήματος, τη στιγμή ακριβώς που υπήρχε αδιέξοδο στην εξέλιξη του έργου. Η λύση που έρχεται έξω από τη βούληση και τη δράση του ήρωα.

·         Ο Φόβος. Το συναίσθημα του φόβου που βιώνει ο θεατής, καθώς συμπάσχει με τα δεινά του ήρωα (το συναίσθημα επιτείνεται, γιατί ο θεατής σκέφτεται συχνά ότι θα μπορούσε να βρεθεί σε παρόμοια θέση με τους ήρωες του έργου).

.          Ο έλεος. Το συναίσθημα της συμπόνιας για τον ήρωα που μπορεί να πάσχει χωρίς να φταίει ή που υποφέρει, αν και διακρίνεται από ένα ανώτερο σύστημα αξιών.

·         Η κάθαρση. Η ψυχική ηρεμία και ανακούφιση που αποκομίζει στο τέλος μιας τραγωδίας ένας θεατής, είτε γιατί επήλθε η δικαίωση του ήρωα είτε γιατί αποκαταστάθηκε, με όποιο κόστος, η ηθική τάξη.

·         Συγκρούσεις

Καθώς δρουν οι ήρωες συχνά δημιουργούνται συγκρούσεις, οι οποίες αποτελούν ίσως το βασικότερο στοιχείο πλοκής τόσο στο σύγχρονο ρεαλιστικό μυθιστόρημα όσο και σε κάθε άλλο τύπο λογοτεχνικού κειμένου.

Οι πρωταγωνιστές έρχονται πάντως σε αντιπαραθέσεις με σημαντικούς ανταγωνιστές - αντιπάλους.

Η σύγκρουση μπορεί να είναι συναισθηματική, σωματική, διανοητική.

Χαρακτηριστική η τριπλή σύγκρουση της Ιλιάδας μεταξύ Αχιλλέα – Αγαμέμνονα, μεταξύ Ελλήνων – Τρώων και μεταξύ ανθρώπων – θεών.

Τα είδη των συγκρούσεων στα οποία εμπλέκονται οι μυθιστορηματικοί ήρωες διακρίνονται ως εξής:

·        Ο ήρωας συγκρούεται με τον εαυτό του. Πρόκειται για το είδος εκείνο της σύγκρουσης κατά το οποίο ένας ήρωας συγκρούεται με τον εαυτό του, καθώς του δημιουργούνται ηθικής φύσεως διλήμματα. Συχνά στον ήρωα δημιουργείται σύγκρουση ανάμεσα στο στόχο/επιθυμία του και στην ανάγκη του, σε αυτό δηλαδή που πραγματικά έχει ανάγκη, για να ευτυχήσει και να ολοκληρωθεί.

·        Ο ήρωας συγκρούεται με άλλο πρόσωπο. Στον τύπο αυτό της σύγκρουσης ένας μυθοπλαστικός χαρακτήρας συγκρούεται με έναν άλλο ήρωα.

·        Ο ήρωας συγκρούεται με την κοινωνία: αυτή η σύγκρουση ιεραρχικά είναι σοβαρότερη σε σχέση με τις δύο προαναφερθείσες.

·        Ο ήρωας συγκρούεται με τη φύση. Στην εκδοχή αυτή ο ήρωας έρχεται σε σύγκρουση με τα στοιχεία της φύσης (αέρας, νερό, φωτιά, γη – κρύο, έρημος/λειψυδρία, ηφαίστεια, σεισμοί κ.τ.λ.).

·        Ο ήρωας συγκρούεται με τον Θεό, τη μοίρα ή τις περιστάσεις.

  ·         Σασπένς – Αγωνία

Σε ένα ενδιαφέρον μυθοπλαστικό κείμενο προκαλείται το ενδιαφέρον, η αγωνία, του αναγνώστη γύρω από τι θα συμβεί στη συνέχεια.

Κάθε δράση, αφενός συμπληρώνει την προηγούμενη, αφετέρου δημιουργεί νέα ερωτήματα για το μέλλον.

Αυτή η αλυσίδα δράσεων αποκαλείται σασπένς.

Εάν αυτό που τελικά συμβαίνει υπερβαίνει τις όποιες αναγνωστικές προσδοκίες, τότε κάνουμε λόγο για έκπληξη / surprise.

Τυπολογία του σασπένς:

·        Σασπένς του «αν (θα συμβεί κάτι)»

·        Σασπένς του «τι (θα επακολουθήσει στη συνέχεια)»

·        Σασπένς του «πώς (θα συμβεί κάτι) και πώς (θα αντιδράσουν οι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες)»

·        Σασπένς του «ποιος (είναι ή θα κάνει κάτι που θα δημιουργήσει ένταση)»

·         Δολοπλοκία

Ένας από τους χαρακτήρες σχεδιάζουν κάτι σε βάρος κάποιων άλλων. Η επιτυχία αυτού του σχεδίου εξαρτάται από την άγνοια ή την ευπιστία των άλλων χαρακτήρων.

·         Δοκιμασία

Είναι τα εμπόδια, τα οποία καλείται να ξεπεράσει ο ήρωας, προκειμένου να πετύχει το στόχο του.  Είναι εσωτερικές ή εξωτερικές συγκρούσεις στις οποίες εμπλέκεται, κατά τη διάρκεια των οποίων θα συναντήσει συμπαραστάτες και ανταγωνιστές.

·         Κίνητρα

Ετυμολογικά η λέξη έχει σχέση με τη λέξη κίνηση. Άρα, κίνητρα είναι ό,τι παρακινεί σε δράση τον ήρωα, για να επιτύχει το στόχο του. Μπορεί να είναι ανώτερα, όπως η αγάπη, η δικαιοσύνη, ή κατώτερα, όπως η ζήλια, ο εγωισμός.  

·         Στόχος

Είναι η επιθυμία του ήρωα ή αυτό που νομίζει ότι επιθυμεί και για το οποίο πρέπει να παλέψει, για να το κατακτήσει.

·         Ανάγκη

Είναι αυτό που πραγματικά έχει ανάγκη ο ήρωας, προκειμένου να ευτυχήσει ή να ολοκληρωθεί. Συχνά η ανάγκη έρχεται σε σύγκρουση με το στόχο και τότε ή εγκαταλείπεται ο στόχος ή δεν επιτυγχάνεται, αλλά εκπληρώνεται η ανάγκη (“ευτυχισμένο” τέλος) ή επιτυγχάνεται ο στόχος, αλλά δεν εκπληρώνεται η ανάγκη (τραγικό – κυνικό τέλος).

·         Κλειστό – Ανοιχτό τέλος

Στο κλειστό τέλος απαντώνται όλα τα ερωτήματα και ικανοποιούνται όλα τα συναισθήματα, τα οποία έχουν προκληθεί κατά την εξέλιξη της πλοκής. Στο ανοιχτό τέλος τα περισσότερα ερωτήματα απαντώνται, αλλά κάποια μένουν αναπάντητα, ενώ και κάποια από τα συναισθήματα είτε του χαρακτήρα είτε του αναγνώστη έχουν μείνει αναπάντητα.

Αμφίρροπος αγώνας 

Πρόκειται για μια τεχνική κατά την οποία σε μια σύγκρουση η νίκη κλίνει πότε με το μέρος του ενός και πότε με το μέρος του άλλου.

Τα προμηνύματα 

Τα  προμηνύματα αντιστοιχούν προς την ομηρική προοικονομία και λειτουργούν ως αντιστάθμισμα του σασπένς, καθώς λειτουργούν εξισορροπητικά, χωρίς ωστόσο να καταστρέφουν την αγωνία. Αποτελούνται από μικρά ίχνη διασκορπισμένα μέσα στην ιστορία, τα οποία «προδίδουν» την τελική έκβαση ή μια προσωρινή μεταβολή που θα γίνει σε λίγο. 

Αφηγηματικές Τεχνικές

Επιμέλεια: Βασιλική Σταμάτη, Φιλόλογος

Σε κάθε αφήγηση υπάρχουν:

α) Η Ιστορία που αποτελεί το θέμα, την υπόθεση. β) Η αφήγηση ή αφηγηματικό υλικό που αφορά αυτό που προσλαμβάνει ο αναγνώστης, ο λόγος ή το αφηγηματικό κείμενο αυτό καθεαυτό.

Χρόνος

Ο  χρόνος της ιστορίας (ΧΙ) ορίζεται ως η φυσική διαδοχή των γεγονότων και ο χρόνος της αφήγησης (ΧΑ) ως η ακολουθία των γλωσσικών σημείων που αναπαριστά τα γεγονότα αυτά.

Ο ΧΑ αντιστοιχεί στον όρο "αφηγηματικός χρόνος" κι ο ΧΙ στον όρο "αφηγημένος χρόνος".

Οι σχέσεις των δύο χρονικοτήτων εξετάζονται από την πλευρά 1) της σειράς, 2) της διάρκειας, 3) της συχνότητας.

Αφηγηματικό ΤΩΡΑ

Α) Όταν ο αφηγητής είναι φανερός, όπως σε μια προφορική αφήγηση ενός παραμυθά που ξεκινά λέγοντας "τώρα θα σας πω ένα παραμύθι", υπάρχουν δύο είδη ΤΩΡΑ:

α) Το ΤΩΡΑ του αφηγηματικού λόγου, το ΤΩΡΑ με το οποίο ξεκινά ο αφηγητής την αφήγησή του, δηλαδή το "παροντικό" γι' αυτόν "τώρα".

β) Το ΤΩΡΑ της ίδιας της ιστορίας, η στιγμή έναρξης της ιστορίας και που συνήθως έχει παρελθοντική εκφορά.

Σε αυτή την περίπτωση υπάρχει διαφορά στην εστίαση. Έχουμε την εστίαση του Εγώ που βιώνει και του Εγώ που αφηγείται.

Β) Στην περίπτωση που ο αφηγητής είναι απών, με την έννοια ότι είτε δε συμμετέχει σ' αυτά που διηγείται είτε παραμένει κρυφός, τότε έχουμε μόνο το ΤΩΡΑ της ιστορίας.

1. Σειρά ή Τάξη

  Είναι η σχέση ανάμεσα στη χρονική διαδοχή των γεγονότων μέσα στην ιστορία και της διάταξης τους μέσα στο κείμενο.

Η παρουσίαση των γεγονότων με τη σειρά που έγιναν στην ιστορία αποτελεί μια γραμμική αφήγηση.

Η έλλειψη παράλληλης πορείας στη σειρά των δύο χρονικοτήτων ενός κειμένου προκαλεί τους λεγόμενους αναχρονισμούς ή αναχρονίες.

Η πρώτη αναχρονία στην ιστορία της λογοτεχνίας εφαρμόζεται στον Όμηρο με την τεχνική της in media res. Έτσι ανοίγει συνήθως και το παραδοσιακό μυθιστόρημα.

In medias res

Η in medias res αρχή είναι η μη κοινή αρχή ιστορίας και αφήγησης. Η αφήγηση αρχίζει όχι από την αρχή της ιστορίας, αλλά από ένα σημείο της, το οποίο έχει ενδιαφέρον. Με την in medias res αρχή ανοίγει ένα πρόσκαιρο κενό που κλείνει μετά. Έτσι διεγείρεται απότομα η περιέργεια του αναγνώστη που ικανοποιείται μετά. Αντίθετα, αν η αφήγηση ξεκινά με την αρχή της ιστορίας, ονομάζεται ab ovo.

Δύο λοιπόν τα είδη της αναχρονίας:

α) Αναδρομή/ανάληψη

Αυτό που στον κινηματογράφο ονομάζουμε flash back. Η αφήγηση διακόπτει τη ροή της ιστορίας, προκειμένου να επανέλθει σε προηγούμενα γεγονότα

β) Πρόληψη ή προδρομή

Στην πρόληψη αντιστοιχεί η κινηματογραφική τεχνική του flash farward. Είναι ένας αφηγηματικός ελιγμός σύμφωνα με τον οποίο ανακοινώνεται εκ των προτέρων τι θα συμβεί μετά. Έτσι προαναγγέλλεται η εξέλιξη ενός επεισοδίου μιας φάσης της αφήγησης κι ακόμη το τέλος της ιστορίας, καθώς προϊδεάζεται ο αναγνώστης για την έκβαση της αφήγησης.

Οι προλήψεις φυσικά αναγνωρίζονται εκ των υστέρων. Στις προλήψεις ανήκει η προσήμανση, δηλαδή η σκόπιμη παρεμβολή στοιχείων που προϊδεάζουν τον αναγνώστη για τη συνέχεια. Δεν πρέπει να συγχέεται με την προοικονομία, η οποία συνδέεται με την πλοκή και αφορά τη διευθέτηση των γεγονότων, ώστε να προωθείται η δράση.

2. ΔΙΑΡΚΕΙΑ

Σκηνή

  Εδώ ο χρόνος της αφήγησης αντιστοιχεί στο χρόνο της ιστορίας. Η σκηνή είναι η υποθετική ισοχρονία ανάμεσα στο ΧΙ και στο ΧΑ (ΧΙ = ΧΑ).

Αυτή η ιδεατή ίση διάρκεια ιστορίας και εξιστόρησης, η καθαρή σκηνή, στο κείμενο αντιπροσωπεύεται κυρίως από το διάλογο και τον εσωτερικό μονόλογο.

Η χρονική διαφορά δημιουργεί τις λεγόμενες ανισοχρονίες

Δύο είναι οι βασικές μορφές ανισοχρονίας: η επιτάχυνση και η επιβράδυνση. Οι ρυθμοί της επιτάχυνσης αντιπροσωπεύονται από την έλλειψη και την περίληψη. Της επιβράδυνσης από την παύση και την επιμήκυνση.

ΡΥΘΜΟΙ ΕΠΙΤΑΧΥΝΣΗΣ

ΕΛΛΕΙΨΗ

Είναι η διάρκεια της ιστορίας η οποία αποσιωπάται εντελώς από την αφήγηση. Στο κείμενο δηλαδή παραλείπεται μια ολόκληρη περίοδος από τη ζωή π.χ. του ήρωα. { ΧΑ < ΧΙ}

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Εδώ έχουμε επιτάχυνση της αφήγησης. Οι χρονικές συμπυκνώσεις εκφέρονται λεκτικά με ρηματικούς τύπους ή φράσεις που δηλώνουν διάρκεια (περίμενε...) ή επανάληψη (επανειλημμένως...) {ΧΑ < ΧΙ}

Οι περιλήψεις λειτουργούν συνήθως ως συνδετικά στοιχεία σε ένα κείμενο και, καθώς εναλλάσσονται με τις σκηνές, δίνουν στη αφήγηση ρυθμό.

ΡΥΘΜΟΙ ΕΠΙΒΡΑΔΥΝΣΗΣ

ΠΑΥΣΗ

Η αντίθετη περίπτωση της έλλειψης. Η ιστορία, ο χρόνος της ιστορίας διακόπτεται και χάνεται από το προσκήνιο, ενώ συνεχίζεται μόνο ο αφηγηματικός λόγος, δηλαδή η εξιστόρηση. Ο ΧΙ παύει να κυλάει ενώ ο ΧΑ εξακολουθεί. { ΧΑ > ΧΙ}

  Στο κείμενο η παύση αναγνωρίζεται με τις περιγραφές, τις γενικές σκέψεις, το σχόλιο, τα αποφθέγματα και τις λεγόμενες παρεισφρύσεις του συγγραφέα. Η μοναδική περίπτωση περιγραφής που δεν είναι παύση είναι η περιγραφή - πράξη.

ΕΠΙΜΗΚΥΝΣΗ

Ο χρόνος της εξιστόρησης είναι περισσότερος από το χρόνο της ιστορίας. Εδώ ανήκουν οι σκέψεις ή άλλες διαδικασίες που συντελούνται στο εσωτερικό της συνείδησης. Απαιτείται πάντα περισσότερος χρόνος να διατυπώσουμε τις σκέψεις μας παρά να τις κάνουμε κι ακόμη περισσότερο να τις καταγράψουμε.

3. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ

Πρόκειται για την αναλογία ανάμεσα στο πόσες φορές ένα γεγονός εμφανίζεται στην ιστορία και πόσες φορές αναφέρεται στην αφήγηση.

Οι θεωρητικές δυνατότητες που προσφέρονται είναι:

α) Ενική ή Μοναδική Αφήγηση

Η αφήγηση μια φορά ενός γεγονότος που συνέβη μόνο μια φορά στην ιστορία (1 Α / 1 Ι). Απαντάται συχνότερα.

β) Πολυμοναδική Αφήγηση

Πρόκειται για την αφήγηση ν φορές αυτού που συνέβη ν φορές (ν Α /ν Ι).

γ) Επαναληπτική Αφήγηση

Πολλοί λόγοι ανακαλούν ένα μόνο και το ίδιο γεγονός. Αφήγηση ν φορές αυτού που συνέβη μια φορά (ν Α / 1 Ι). 

Έτσι μπορεί:

Ι. το ίδιο πρόσωπο να επαναλαμβάνει με εμμονή την ίδια ιστορία

ΙΙ. πολλά πρόσωπα να αφηγούνται συμπληρωματικά το ίδιο γεγονός

ΙΙΙ. ένα ή και περισσότερα πρόσωπα μπορεί να δίνουν αντιφατικές αφηγήσεις, δημιουργώντας αμφιβολία για την πραγματικότητα

δ) Θαμιστική ή Σύνθετη Επαναληπτική ή Συμπεριληπτική

Ο αφηγητής διηγείται μια φορά αυτό που συνέβη πολλές φορές (1 Α / ν Ι).

Ο αφηγητής χρησιμοποιεί:

Ι. επιρρηματικές χρονικές φράσεις όπως: κάθε μέρα κτλ.

ΙΙ. ουσιαστικά που αναφέρονται σε χρονικές περιόδους: τα καλοκαίρια κτλ.

ΙΙΙ. ρήματα που εκφέρονται σε παρατατικό κι έχουν συμπεριληπτική έννοια

ΛΟΓΟΣ

Αφήγηση γεγονότων

Η αφήγηση μεταγράφει μη λεκτικά στοιχεία σε λεκτικά. Η αφήγηση του γεγονότος, όποια κι αν είναι η έγκλισή της, είναι πάντοτε αφήγηση μη ρηματικού σε ρηματικό:

{Στην αφήγηση γεγονότων ενδιαφέρει κυρίως για εξέταση ο χρόνος και η περιγραφή}

Αφήγηση λόγων

Κατά το Genette οι τρόποι αυτοί είναι 3:

α) Ο αφηγηματοποιημένος λόγος

β) Ο αναφερόμενος λόγος ή ευθύς λόγος

γ) Ο μετατιθέμενος λόγος ή πλάγιος λόγος

  Είναι τα 3 στάδια τα οποία οδηγούν από το λόγο του αφηγητή στο λόγο των προσώπων ή αλλιώς από την αφήγηση στην ιστορία.

Ευθύς ή αναφερόμενος λόγος

Ο λόγος που δεν υφίσταται καμιά τροποποίηση. Ο αφηγητής αναπαράγει την ομιλία των προσώπων χωρίς να περικόπτει ή να αλλοιώνει τα λόγια τους, προσποιούμενος ότι παραχωρεί τη θέση του στους ήρωές του.

  Η κύρια μορφή του είναι ο διάλογος που τυπογραφικά σηματοδοτείται είτε με παύλες είτε με εισαγωγικά.

Μπορεί επίσης να έχουμε ένα διάλογο όπου υπάρχουν συνομιλητές, αλλά κάποιος μονοπωλεί τη συζήτηση. Αυτό θυμίζει μονόλογο και ουσιαστικά μιλάμε για μηδενικό διάλογο.

  Εδώ εντάσσεται και ο εσωτερικός μονόλογος ο οποίος αποδίδει τις σκέψεις, τα συναισθήματα ή γενικά "το περιεχόμενο της συνείδησης" κάποιου προσώπου, χωρίς τις παρεμβάσεις του συγγραφέα (απουσία αφηγηματικής μεσολάβησης) είτε με τη μορφή του σχολίου είτε με τη μορφή της επεξήγησης. Δεν υπάρχει επιδίωξη λογικής και γλωσσικής επεξεργασίας. Χαλαρή σύνταξη, ανατροπές στη στίξη, ελλειπτικός – υπαινικτικός λόγος, συνειρμοί και αντιφάσεις είναι τα χαρακτηριστικά του εσωτερικού μονολόγου.

Στόχος του ευθύ λόγου είναι η αυτούσια μεταβίβαση των λόγων του ήρωα, ώστε να αποκαλύπτονται τα γνωρίσματά του, οι απόψεις, η ιδεολογία, η ψυχοσύνθεσή του, και να αιτιολογούνται οι πράξεις του. Ο λόγος αποκτά ζωντάνια, αμεσότητα και δραματικότητα. 

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ

Στον αναφερόμενο λόγο συχνά ο λόγος των ηρώων, καθώς διακόπτει το λόγο του αφηγητή, συνοδεύεται από ένα σχόλιο το οποίο ανήκει στον αφηγητή.

Το αφηγηματικό σχόλιο:

α) προσδιορίζει τους ομιλητές

β) επισημαίνει τις προθέσεις και τις αντιδράσεις τους σε σχέση με το διάλογο

γ) διευκρινίζει τους ρόλους αφηγητή και ήρωα

δ) επαινεί ή κριτικάρει τα λεγόμενα των προσώπων

ε) υπογραμμίζει την αλήθεια ή το ψεύδος (αξιοπιστία ή αναξιοπιστία)

στ)σχολιάζει την εκφώνηση

ζ) αναφέρεται στον επιτονισμό ή στην ένταση της φωνής

  Η έκταση του αφηγηματικού σχολίου ποικίλει.

Βοηθά τον αναγνώστη να κατανοήσει τους χαρακτήρες, τη συμπεριφορά και τη δράση τους, να επιβραδύνει την εξέλιξη της πλοκής και να μεγιστοποιήσει το σασπένς, αλλά και να δώσει μια εικόνα του ίδιου του αφηγητή.

ΜΕΤΑΤΙΘΕΜΕΝΟΣ Ή ΠΛΑΓΙΟΣ ΛΟΓΟΣ & ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΠΛΑΓΙΟΣ ΛΟΓΟΣ

Δεν πρόκειται για αμιγή μεταφορά του λόγου των δρώντων προσώπων. Έχουμε τη μεταφορά των λόγων του ήρωα από τον αφηγητή.

  Άλλη μορφή του μετατιθέμενου λόγου είναι αυτή κατά την οποία το αφηγηματικό κείμενο εμποτίζεται από το ιδίωμα του ήρωα. Η τυπογραφική αναγνώριση γίνεται από τα εισαγωγικά ή πλάγια στοιχεία του κειμένου.

Εδώ ανήκει και η ενδιάμεση περίπτωση του Ελεύθερου Πλάγιου Λόγου (ΕΠΛ). Μια παραλλαγή ανάμεσα στον ευθύ και στον πλάγιο λόγο. Εδώ:

α) ο αφηγητής ενσωματώνει στο λόγο του τη σκέψη του ήρωα χωρίς να την εξαρτά από λεκτικό ρήμα (είπε, ομολόγησε).

β) διατηρεί την τριτοπρόσωπη αφήγηση, αλλά υιοθετεί το ύφος του ήρωα και την ψυχική του ένταση.

Σ' αυτή τη μορφή ακούγονται ταυτόχρονα και η φωνή του ήρωα και η φωνή του αφηγητή.

Η κεφαλαιώδης διαφορά ανάμεσα στον άμεσο μονόλογο και στον ΕΠΛ που καμιά φορά συγχέονται ή παραλληλίζονται αναίτια έγκειται στο ότι στον ΕΠΛ ο αφηγητής γίνεται φορέας του λόγου του προσώπου ή αλλιώς το πρόσωπο μιλά με τη φωνή του αφηγητή.

Στόχος του πλαγίου λόγου είναι να ισχυροποιηθεί η αφηγηματική φωνή, καθώς ο αφηγητής θα ορίσει τι θα υπερτονιστεί ή θα υποβαθμιστεί ή και θα αποσιωπηθεί.

Με τη χρήση του ΕΠΛ επιτυγχάνεται αμφισημία, Ο αναγνώστης δεν γνωρίζει πόσα από την πληροφορία ανήκουν στον ήρωα και πόσα στον αφηγητή.

ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ Ή ΑΦΗΓΗΜΕΝΟΣ ΛΟΓΟΣ

Καταγράφεται η λεκτική ενέργεια χωρίς να διατηρείται από αυτή κανένα στοιχείο. Σχεδόν εξαφανίζεται ακόμη και το περιεχόμενο του λόγου κι όχι μόνο η έκφραση και το είδος του. Αυτό το λόγο τον αναλαμβάνει ο αφηγητής. Ο αφηγηματοποιημένος λόγος δηλώνει κατά κύριο λόγο δευτερεύοντα γεγονότα της ιστορίας

Τίποτα το εξωτερικό δε μας αφήνει να διακρίνουμε τι στο πρωτότυπο ήταν λόγια, στάση ή τρόπος σκέψης.

παράδειγμα αφηγηματοποιημένου λόγου

Δειλά δειλά ζήτησα ακρόαση από τον γυμνασιάρχη. […] Του είπα τα βάσανά μου, τη φοβερή ταλαιπωρία μου.

                                 Γ. Ιωάννου, Το παλιό σχολείο

Αφηγηματικοί τρόποι θεωρούνται: α) η αφήγηση γεγονότων και πράξεων (τα λόγια των ηρώων, τα γεγονότα και οι καταστάσεις παρουσιάζονται έμμεσα και πιο σύντομα), β) η περιγραφή (εκτός του ότι προσφέρει αισθητική συγκίνηση και δίνει πληροφορίες για τους χαρακτήρες και το χωροχρόνο, βοηθά τόσο στην κλιμάκωση της πλοκής και την πρόκληση αγωνίας όσο και στην αποκλιμάκωση της έντασης μετά από κάποια έντονη σκηνή), γ) ο διάλογος (συμβάλλει στην άμεση αποκάλυψη των χαρακτήρων μέσα από τα λόγια και τις σκέψεις τους, προσδίδει αληθοφάνεια, δραματικότητα, ζωντάνια και παραστατικότητα και οδηγεί σε συναισθηματική και πνευματική εμπλοκή το δέκτη), δ) ο εσωτερικός μονόλογος (η αφήγηση κατορθώνει να μας εισάγει στην εσωτερική ζωή του ήρωα) και ε) το αφηγηματικό σχόλιο, η παρεμβολή δηλαδή σχολίων/ σκέψεων του αφηγητή.

Προοπτική/Οπτική Γωνία/Εστίαση

Συχνά έχει γίνει σύγχυση ανάμεσα στο ποιο είναι το πρόσωπο του οποίου η οπτική γωνία προσανατολίζει την αφήγηση και στο ποιος είναι ο αφηγητής. Ή με δυο λόγια, ανάμεσα στο: ποιος βλέπει, και στο ποιος μιλά.

Με τον όρο προοπτική εννοούμε τους πολύμορφους τρόπους με τους οποίους προσλαμβάνεται η ιστορία. Είναι αυτό που λέμε οπτική γωνία της αφήγησης.

  Προτάθηκε η διάκριση ανάμεσα στο "ποιος βλέπει" στην ιστορία, ποιος προσλαμβάνει ή αλλιώς τίνος η άποψη παρουσιάζεται και στο "ποιος μιλάει", ποιος αναλαμβάνει την αφήγηση, ποιος εξιστορεί.

Πρόκειται δηλαδή για τη διάκριση ανάμεσα στην εστίαση (τη θέση εκείνου που διαμορφώνει την εξιστόρηση) και στην αφηγηματική φωνή (την εξιστόρηση).

Ο αφηγητής δεν ταυτίζεται αναγκαστικά με την οπτική γωνία από την οποία παρέχεται η πληροφορία, αφού δεν είναι πάντοτε και ο "εικονολήπτης" της ιστορίας.

ΕΣΤΙΑΣΗ   

  Έτσι προέκυψε ο όρος εστίαση.

1. Αφήγηση με Μηδενική Εστίαση ή μη εστιασμένη αφήγηση

Ο αφηγητής γνωρίζει περισσότερα από τα πρόσωπα της ιστορίας του ή για την ακρίβεια λέει περισσότερα απ' όσα ξέρει ο οποιοσδήποτε από τους ήρωές του. Κατ’ επέκταση, ο αναγνώστης γνωρίζει περισσότερα από τους ήρωες. Πρόκειται για την παντογνωστική αφήγηση. Τόσο τα γεγονότα που μπορεί να συμβαίνουν οπουδήποτε από πλευράς χρόνου ή τόπου όσο κι οτιδήποτε αφορά τα πρόσωπα δίνονται από τον παντογνώστη αφηγητή που είναι διαρκώς και παντού παρών. Αυτός ο αφηγητής είναι μια υπεράνθρωπη μορφή (αφηγητής – θεός) που έχει πρόσβαση και στις πιο βαθιές σκέψεις των προσώπων της ιστορίας.

Αν ο θεατής γνωρίζει περισσότερα από τους χαρακτήρες ενεργοποιείται η τραγική ειρωνεία (dramatic irony), πχ ξέρει το τέλος, και τότε έχουμε συναισθηματική εμπλοκή, καθώς αναπτύσσεται ενσυναίσθηση και ταύτιση.

2. Αφήγηση με Εξωτερική Εστίαση

  Ο αφηγητής ξέρει λιγότερα από οποιοδήποτε από τα δρώντα πρόσωπα ή λέει λιγότερα απ' ό,τι ξέρει ο ήρωας. Ο αφηγητής (αφηγητής – πράγμα/κάμερα) βλέπει το πρόσωπο χωρίς να διεισδύει στις αντιλήψεις του και στα συναισθήματά του. Κατ’ επέκταση, ο αναγνώστης γνωρίζει λιγότερα από τα πρόσωπα της ιστορίας.

  Αυτή η τεχνική αξιοποιείται στον κινηματογράφο και στο αστυνομικό μυθιστόρημα ή στο μυθιστόρημα μυστηρίου, κι έτσι ενισχύεται το μυστήριο.

Αν ο αναγνώστης γνωρίζει λιγότερα από τους χαρακτήρες, τότε εμπλέκεται προσπαθώντας να λύσει το μυστήριο, καθώς επιχειρεί να προλάβει τον χαρακτήρα που γνωρίζει περισσότερα (πνευματική εμπλοκή).

3. Αφήγηση με Εσωτερική Εστίαση

Ο αφηγητής γνωρίζει τόσα όσα και τα πρόσωπα της ιστορίας του ή λέει μόνο ό,τι ξέρει κάποιος δεδομένος ήρωας (αφηγητής – άνθρωπος). Κατ’ επέκταση, ο αναγνώστης γνωρίζει μόνο αυτά που γνωρίζει ο ήρωας.

  Δεν έχουμε την αντικειμενική πληροφόρηση από ένα παντογνώστη αφηγητή. Μπορούμε να μάθουμε μόνο αυτά που εμπίπτουν αυστηρά στην οπτική γωνία ενός μόνο προσώπου, που τα παρουσιάζει ανάλογα με την ψυχική του διάθεση και το χαρακτήρα του.

Ο λόγος του αφηγητή ακολουθεί το βλέμμα, τη σκέψη αυτού του προσώπου.

  Τα είδη της εσωτερικής εστίασης είναι:

α) καθορισμένη (σταθερή, περιορισμένη) Η οπτική γωνία είναι αυστηρά ενός μόνο ήρωα.

β) μεταβλητή όταν η εστία τοποθετείται σε πολλά πρόσωπα για πολλά γεγονότα. Εναλλάσσονται οι ήρωες (που εστιάζουν) των οποίων παρουσιάζεται η οπτική γωνία. Το εστιακό πρόσωπο είναι στην αρχή κάποιο άλλο, έπειτα άλλο κ.ο.κ.

γ) πολλαπλή Το ίδιο γεγονός το διηγούνται από πολλές γωνίες τα πρόσωπα εναλλακτικά. Συχνή στα επιστολογραφικά μυθιστορήματα.

  Η εσωτερική εστίαση συναντάται κυρίως στο μοντέρνο μυθιστόρημα.

Τα εκφραστικά στοιχεία που κυρίως χαρακτηρίζουν την εσωτερική εστίαση είναι ο εσωτερικός μονόλογος και ο ΕΠΛ που αναμειγνύει τη φωνή του αφηγητή και του αφηγηματικού προσώπου ή σχόλια του αφηγητή που δηλώνουν τη σκέψη, την πρόθεση ή τα συναισθήματα ενός ήρωα.

Αν ο αναγνώστης γνωρίζει τα ίδια με τους χαρακτήρες, ενεργοποιείται το suspense,  καθώς αναγνώστης και ήρωας προσπαθούν μαζί να βρουν τη λύση (πνευματική και συναισθηματική εμπλοκή).

Χρονικοί Τύποι της Αφήγησης σε σχέση με την Ιστορία

Με βάση το αφηγηματικό "τώρα", τη στιγμή δηλαδή που συντελείται η αφήγηση και το "τώρα" της ιστορίας, το "τώρα", του αφηγηματικού λόγου μπορεί χρονικά ή να προηγείται ή να ακολουθεί ή να ταυτίζεται με τα γεγονότα που διαδραματίζονται στην ιστορία.

  Οπότε, για τα ρήματα θα χρησιμοποιηθεί υποχρεωτικά ένας από τους 3 χρόνους: παρελθοντικός, μελλοντικός, παροντικός

  Έτσι, έχουμε τις ακόλουθες μορφές αφήγησης:

1. Μεταγενέστερη αφήγηση (υστερόχρονη): με ρηματική εκφορά σε παρελθόντα χρόνο. Διηγείται κάποιος την ιστορία αφού έχει εξ ολοκλήρου συντελεστεί. Χωρίς αμφιβολία η συνηθέστερη.

2. Προγενέστερη αφήγηση (προτερόχρονη): προηγείται της έναρξης της ιστορίας, με ρήματα σε μέλλοντα ή ενεστώτα. Συνήθως πρόκειται για δευτερεύουσες αφηγήσεις, εγκιβωτισμένες στην κύρια, που αποτυπώνουν μια προφητεία ή ένα όνειρο.

3. Σύγχρονη ή ταυτόχρονη αφήγηση: η εκφώνησή της γίνεται ταυτόχρονα με τα γεγονότα, είναι σύγχρονη της ιστορίας. Σημαντικός χρόνος είναι ο ενεστώτας. (αντιπροσωπευτικό είδος εδώ είναι το ημερολόγιο κι ο εσωτερικός μονόλογος).

4. Εμβόλιμη αφήγηση: Πρόκειται για την ανάμειξη δύο προηγούμενων τύπων αφήγησης, της μεταγενέστερης και της σύγχρονης. Π.χ. ο αφηγητής διηγείται τόσο αυτά που έζησε κατά τη διάρκεια της ημέρας, όσο και τις σκέψεις που περνούν από το μυαλό του την ώρα που γράφει. Τη συναντούμε στο μυθιστόρημα-ημερολόγιο και στο επιστολικό μυθιστόρημα.

ΑΦΗΓΗΤΗΣ

Αφήγηση χωρίς αφηγητή δεν υπάρχει.

  Ο αφηγητής ταξινομείται ανάλογα με:

1) το βαθμό παρουσίας του

2) το βαθμό συμμετοχής του στην ιστορία που αφηγείται

3) το επίπεδο της μυθιστορηματικότητας

1. Βαθμός παρουσίας

  Οι αφηγητές κατατάσσονται σε φανερούς και καλυμμένους, επειδή ως αφηγητές δείχνουν ή δε δείχνουν την παρουσία τους.  Εκτός από τις περιπτώσεις που ο αφηγητής είναι αντιληπτός από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση του, εδώ ανήκουν και  αφηγήσεις που ξεγελούν αρχικά με την τριτοπρόσωπη εκφορά του λόγου.

2. Βαθμός συμμετοχής

  Με βάση τη συμμετοχή του ή όχι σ' αυτό που αφηγείται, ο αφηγητής χαρακτηρίζεται ομοδιηγητικός ή ετεροδιηγητικός.

  Ο ετεροδιηγητικός δε συμμετέχει σε τίποτε από εκείνα που εξιστορεί.

  Ο ομοδιηγητικός απαντά με δύο μορφές:

α) ως πρωταγωνιστής αφηγητής (αυτοδιηγητική αφήγηση)

β) ως παρατηρητής αφηγητής, ο οποίος δεν πρωταγωνιστεί αλλά παρατηρεί τη δράση ως αυτόπτης μάρτυρας. Ο ρόλος του είναι δευτερεύων. 

Δεν υπάρχει ταύτιση με την πρωτοπρόσωπη ή τριτοπρόσωπη αφήγηση, όπως πίστευαν παλαιότερα.

3. Επίπεδο μυθιστορηματικότητας Αφηγηματικά επίπεδα

  Μιλάμε για αφηγηματικά επίπεδα εφόσον μέσα στην ιστορία υπάρχουν δευτερεύουσες αφηγήσεις, τις οποίες αναλαμβάνουν τα μυθιστορηματικά πρόσωπα.

  Κατηγοριοποίηση των αφηγηματικών επιπέδων: εξωδιηγητικό, ενδοδιηγητικό και μεταδιηγητικό.

  Σε καθένα επίπεδο αντιστοιχεί και ο ανάλογος τύπος αφηγητή

Α) Εξωδιηγητικό επίπεδο - εξωδιηγητικός αφηγητής

 Εδώ ανήκουν εξωτερικές αφηγήσεις, οι οποίες καμιά οργανική σχέση δεν έχουν με τα μυθιστορηματικά γεγονότα, αλλά πληροφορούν για τις συνθήκες  αφήγησής τους. Μπορεί να είναι:

α) πρόλογοι στις εκδόσεις χειρογράφων που υποτίθεται ότι έμειναν κάπου ξεχασμένα (Ζωή εν τάφω του Μυριβήλη)

β)  εισαγωγικές αφηγήσεις

  Εδώ ο αφηγητής ονομάζεται εξωδιηγητικός , γιατί δεν είναι παρών ως αφηγητής, σε καμιά διήγηση, αλλά βρίσκεται "υπεράνω" ή έξω από την ιστορία την οποία ο ίδιος αφηγείται. Κινείται σ' ένα εξωδιηγητικό επίπεδο. Ο Genette ταυτίζει τον εξωδιηγητικό αφηγητή με το συγγραφέα.

Β) Ενδοδιηγητικό επίπεδο - ενδοδιηγητικός αφηγητής

  Το διηγητικό επίπεδο αφορά τα γεγονότα της κύριας αφήγησης, της ιστορίας. Ο αφηγητής βρίσκεται μέσα σ' αυτό και συνδέεται άμεσα με την ιστορία που αφηγείται, αφού είναι ο ίδιος πρόσωπο της ιστορίας, βρίσκεται μέσα στην ιστορία. Γι' αυτό και χαρακτηρίζεται ενδοδιηγητικός.

Ο φανταστικός μυθιστοριογράφος είναι ενδοδιηγητικός.

Γ) Μεταδιηγητικό επίπεδο - Μεταδιηγητικός αφηγητής

Πρόκειται για την τεχνική του εγκιβωτισμού. Εδώ ο αφηγητής ανήκει στο μεταδιηγητικό ή υποδιηγητικό επίπεδο. Με την εξιστόρηση της δευτερεύουσας ιστορίας δημιουργεί την επόμενη βαθμίδα μυθιστορηματικότητας, το επόμενο αφηγηματικό επίπεδο, το μεταδιηγηματικό. Μπορεί ο μεταδιηγηματικός αφηγητής να είναι ο ίδιος με τον ενδοδιηγηματικό αλλά αυτός αφηγούμενος τη δευτερεύουσα τώρα ιστορία "μετακινείται" και γίνεται μεταδιηγηματικός.

Τα αφηγηματικά δηλαδή επίπεδα μπορούν να αποδοθούν:

Εξωδιηγητικό

 

                                         Ενδοδιηγητικό

                                                      (κύρια ιστορία)

                                                                         Μεταδιηγητικό  

                                                                         (εγκιβωτισμένη)

Εγκιβωτισμός

  Έχουμε αφήγηση μέσα στην αφήγηση. Αλλιώς ονομάζεται συρταρωτή μορφή αφήγησης ή εγκιβωτισμένη, υποδιηγητική ή μεταδιηγητική (Genette).

  Στον εγκιβωτισμό αναγνωρίζονται ποικίλες μορφές. Μια δευτερεύουσα αφήγηση σε σχέση με την κύρια μπορεί να έχει συγκεκριμένη λειτουργικότητα:

α) Να δίνει αιτιολογική εξήγηση, να επεξηγεί την κύρια αφήγηση

β) Θεματικά, απλώς να παρατίθεται, δημιουργώντας αναλογίες ή αντιθέσεις με το βασικό θέμα.

γ) Να προωθεί ή να επιβραδύνει την κύρια αφήγηση.

Τα πρόσωπα ενός λογοτεχνικού έργου

(Χαρακτήρες – Ήρωες)

Σύμφωνα με τις λογοτεχνικές θεωρίες ο λογοτεχνικός

 χαρακτήρας μπορεί να προσεγγιστεί:

Α) Ως ένας άνθρωπος της διπλανής πόρτας: Ο χαρακτήρας

 είναι όμοιος με τους πραγματικούς ανθρώπους, είναι ιστορικά

 και κοινωνικά προσδιορισμένος και η δράση του επηρεάζεται

 από την ιδεολογία του. Έχει προϊστορία/παρελθόν, μόνιμα

 χαρακτηριστικά γνωρίσματα και παροδικά ψυχολογικά

 φαινόμενα (συναισθήματα, πεποιθήσεις). Έχει ένα όνομα

 (βοηθά στην καλλιέργεια της οικειότητας και της

 συναισθηματικής σύνδεσης του αναγνώστη με το χαρακτήρα,

 ενώ οι ανώνυμοι ήρωες συνήθως είναι αντιπροσωπευτικοί

 που καθολικεύουν μια κατάσταση), ηλικία, το δικό του τρόπο

 που μιλάει (ιδιόλεκτος), κοιτάζει, αντιδράει, ντύνεται, τη

 δουλειά του, το χώρο που ζει, τις προτιμήσεις, τα χόμπι του,

 τις κινήσεις του, τις διατροφικές του συνήθειες, τη

 σεξουαλικότητά του.

Β) Ως μια κειμενική κατασκευή: Καθώς είναι ένα στοιχείο

 της αφήγησης ή λέξεις στη σελίδα, εξελίσσει την πλοκή,

 προωθεί τη δράση και επιτελεί συγκεκριμένες λειτουργίες,

 όπως του ήρωα, του ανταγωνιστή/αντίμαχου, του βοηθού/

συμπαραστάτη, του δωρητή, του πληροφοριοδότη, του πομπού,

 του δέκτη, του πολύτιμου αντικειμένου.

Γ) Ως αντικείμενο συνδημιουργίας του αναγνώστη του

 κειμένου: Ο αναγνώστης ενός λογοτεχνικού έργου δεν είναι

 παθητικός δέκτης αυτού, αλλά την ώρα της ανάγνωσης

 ανασχηματίζει το χαρακτήρα, γεμίζει τα κενά με βάση τις

 εμπειρίες της πραγματικής ζωής αλλά και τις ήδη

 υπάρχουσες αναγνωστικές εμπειρίες του.

Είδη Χαρακτήρων

1) Πρωταγωνιστής

-   Είναι ένας ή δύο με κάποιες εξαιρέσεις

-   Για αυτόν δίνονται πιο πολλές πληροφορίες

-      Είναι παρών στο μεγαλύτερο μέρος της αφήγησης

-   Παρουσιάζεται να δοκιμάζεται σε μια πολύ κρίσιμη

 περίσταση

-   Είναι η πραγματική κινητήρια δύναμη σε κάθε ιστορία

-      Αναπτύσσει κάποια σχέση με τα περισσότερα πρόσωπα

 της αφήγησης

-      Συμβάλλει στην προώθηση της δράσης και στην εξέλιξη

 της πλοκής

-   Με τη δράση του ενσαρκώνονται ιδανικά ή μεγάλες αξίες

 μιας εποχής ή μας κοινωνίας

-   Μπορεί να αποτελεί την πλέον ιδανική μορφή ανθρώπινου

 όντος, αλλά μπορεί να είναι κι ένας αντιήρωας, δηλαδή αυτός

 που δεν έχει τις εξωτερικές ποιότητες του ήρωα, αυτού που

 υπηρετεί και θυσιάζεται για τους άλλους, του ανώτερου από

 τη ζωή

-   Πρωταγωνιστικό ρόλο μπορεί να παίζει ένας ανταγωνιστής

 του κεντρικού ήρωα, ένας συμπαραστάτης ή ένας ήρωας

 καταλύτης, δηλαδή εκείνο το μυθιστορηματικό πρόσωπο που

 η παρουσία του κλιμακώνει τη δράση

2) Δευτερεύοντες

-          Μπορούν να είναι περισσότεροι από δύο

-          Δίνονται λιγότερες πληροφορίες και η παρουσία τους

 στην αφήγηση είναι συντομότερη

-          Αξιοποιούνται για να φωτιστεί καλύτερα ο χαρακτήρας

 του πρωταγωνιστή ή για να προωθηθεί η δράση της ιστορίας

 σε συγκεκριμένα σημεία της αφήγησης

-          Τύποι δευτερευόντων χαρακτήρων:

ü  Διακοσμητικοί: διανθίζουν την ιστορία ή αποφορτίζουν

 συγκινησιακά

ü  Πληροφοριακοί: μεταδίδουν μια πληροφορία

ü  Ακροατές: είναι αποδέκτες των λόγων άλλων χαρακτήρων

 και μπορεί να δώσουν την πρόφαση για μια διήγηση

ü  Σχολιαστικοί: με αυτούς ο συγγραφέας εκφράζει τις

 απόψεις του σχετικά με άλλους χαρακτήρες, καταστάσεις ή

 ιδεολογίες

ü  Σημεία αναφοράς: είναι συνηθισμένοι τύποι που δεν

 αλλάζουν και μέσω αυτών εκτιμάται η αλλαγή ή η

 διαφοροποίηση του πρωταγωνιστή

3) Αδρανείς

Είναι παθητικοί χαρακτήρες και δεν επιδρούν στην εξέλιξη

 της ιστορίας

Τύποι χαρακτήρων

Επίπεδοι χαρακτήρες

-   Δεν είναι επαρκώς αναπτυγμένοι

-   Η προσωπικότητά τους δεν εξελίσσεται

-   Δίνονται ένα ή δύο χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα η

 καλοσύνη, η εκδικητικότητα κ.α.

-   Δεν δίνονται πολλές εξατομικευμένες λεπτομέρειες

-   Είναι απαραίτητοι στις περισσότερες ιστορίες, γιατί

 εξυπηρετούν τη δράση και δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο ο

 κεντρικός ήρωας συμπεριφέρεται στους άλλους

Στερεοτυπικοί χαρακτήρες

-          Οι χαρακτήρες αυτοί συγκεντρώνουν συγκεκριμένα

 χαρακτηριστικά μιας κοινωνικής ομάδας ή μιας πολιτισμικής

 ομάδας

-          Αντικατοπτρίζουν τα ηθικά προβλήματα που μαστίζουν

 μια κοινωνία

-          Η δράση τους συνήθως είναι μηδαμινή, όμως βοηθούν

 τους αναγνώστες να κατανοήσουν τις διαφορές, τις

 συγκρούσεις και τον χαρακτήρα του πρωταγωνιστή

Αντίθετοι ή κατ’ αντίστιξη χαρακτήρες

-          Είναι ελάσσονος σημασίας χαρακτήρες, των οποίων τα

 χαρακτηριστικά έρχονται σε αντίθεση με του πρωταγωνιστή

-          Δημιουργούν συγκρούσεις

-          Αναδεικνύουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του

 κεντρικού ήρωα

 Σφαιρικοί ή πλήρως αναπτυγμένοι χαρακτήρες

-          Τα περισσότερα χαρακτηριστικά τους αποκαλύπτονται

 μέσα στην ιστορία

-          Είναι αληθοφανείς

-          Συχνά εκδηλώνουν απρόβλεπτη συμπεριφορά

-          Μπορεί να έχουν αντιφατικά χαρακτηριστικά

-          Είναι σύνθετοι κι εξελίσσονται

-          Η αφήγηση διεισδύει στην εσωτερική τους ζωή

Δυναμικός vs στατικός χαρακτήρας

Δυναμικός	Στατικός
-          Υφίσταται  μεταβολή, συνήθως ριζική, ως προς τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τη ζωή και τον κόσμο -          Εξελίσσεται -           Η αλλαγή μπορεί να είναι αργή και σταδιακή ή αιφνίδια ως αποτέλεσμα ενός συγκλονιστικού γεγονότος	-          Δε μεταβάλλεται -          Καμιά σύγκρουση δεν επηρεάζει τον ήρωα -          Ανήκει στους ελάσσονες χαρακτήρες -          Είναι επίπεδος χαρακτήρας -          Προβάλλει τους βασικούς χαρακτήρες -          Υπηρετεί την εξέλιξη της πλοκής

Τρόποι παρουσίασης των χαρακτήρων

Η παρουσίαση μπορεί να πραγματοποιηθεί με αφήγηση,

 περιγραφή, διάλογο, εσωτερικό μονόλογος, σχόλια.

Α. Άμεσος προσδιορισμός

Ο ήρωας παρουσιάζεται στον αναγνώστη κατευθείαν από τον

 αφηγητή. Δίνονται, για παράδειγμα, η ιδιόλεκτός του, στοιχεία

 της εμφάνισής του, συνήθειές του μέσα από σχόλια και

 τοποθετήσεις του αφηγητή.

Β. Έμμεσος προσδιορισμός (δραματική μέθοδος)

Ο ήρωας παρουσιάζεται μέσα από:

·         Τα λόγια (φωνή του χαρακτήρα) και τις σκέψεις του

·         Τις σιωπές του χαρακτήρα (ό,τι αποκρύπτει ή αποσιωπά)

·         Τις συγκρούσεις ή τις αντιδράσεις του

·         Τη δράση και τις ενέργειες / πράξεις του

·         Τα σχόλια και τα λόγια των άλλων ηρώων για αυτόν

·         Τα σχόλια του αφηγητή για αυτόν

·         Το περιβάλλον στο οποίο ζει και κινείται

* Όλα αυτά λαμβάνονται υπόψη, όταν ζητείται η ανάλυση του

 χαρακτήρα (χαρακτηρισμός προσώπου), παραπέμποντας σε

 χωρία του κειμένου και δικαιολογώντας την απάντηση.

Με τα παραπάνω μπορεί να επιδιώκεται:

1.  Να δοθεί αληθοφάνεια

2.  Να σκιαγραφηθεί λεπτομερώς ένας σημαντικός

 χαρακτήρας ή να αποφευχθούν γνωρίσματα που δεν

 συμβάλλουν στην προώθηση της ιστορίας

3.  Να εικονοποιηθεί ένας χαρακτήρας

4.  Να φανερωθούν οι στόχοι/επιθυμίες, οι βαθύτερες

 ανάγκες (που συχνά είναι αντίθετες προς τις επιθυμίες), τα

 κίνητρα των χαρακτήρων

5.  Να αποκαλυφθούν οι αιτιακές σχέσεις μεταξύ των

 προσώπων και των επιλογών και των πράξεών τους

6.  Να υπάρχει συνέπεια στην εξέλιξη του χαρακτήρα

7.  Να δηλωθεί ο συναισθηματικός και ιδεολογικός κόσμος

 των ηρώων, που τους οδηγούν σε συγκεκριμένες επιλογές και

 δράσεις

8.  Να προωθηθεί η δράση

9.  Να σκιαγραφηθεί το συγκείμενο, το ιστορικό, πολιτικό,

 κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο, στα οποία κινούνται και

 δρουν οι χαρακτήρες

10.     Να οξυνθεί το αναγνωστικό ενδιαφέρον, να

 αναπτυχθεί η ενσυναίσθηση και η ταύτιση του αναγνώστη ή

 της αναγνώστριας, το σασπένς και η αγωνία για την τύχη του

Θέμα – Ιδέες – Αξίες – Τίτλος - Γεγονότα

Το βασικό θέμα ενός λογοτεχνικού κειμένου

Είναι το νόημα που βρίσκεται κάτω από την πλοκή. Είναι η

 θέση του συγγραφέα για μεγάλα θέματα της ζωής και του

 ανθρώπου. Μπορεί να αφορά, για παράδειγμα, την αγάπη, την

 προδοσία, τον εγωισμό. Είναι αυτό που μένει στο κοινό στο

 τέλος.  Εντοπίζεται κυρίως στην κεντρική απόφαση του

 πρωταγωνιστή και στη φιλοσοφική διαφορά αυτού από τον

 ανταγωνιστή του. Το θέμα στη συνέχεια μετουσιώνεται σε

 δράση και προσωποποιείται σε χαρακτήρες.  

Επειδή το θέμα πρέπει να μπορεί να περιγραφεί με μια

 πρόταση, ξεκινάμε με αυτή τη γενική τοποθέτηση ως

 θεματική περίοδο και συνεχίζουμε με την περιληπτική

 απόδοση της ιστορίας.  

Σε έναν αιγυπτιακό πάπυρο ο συγγραφέας παραπονείται, γιατί

 δεν βρίσκει να πει κάτι νέο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι

 ιστορίες γράφονταν από την εποχή των σπηλαίων. Για αυτό η

 ανείπωτη ιστορία είναι μια ουτοπία. Ο Ρωμαίος και η

 Ιουλιέτα, για παράδειγμα, στηρίζονται σε ένα γαλλικό επικό

 ποίημα. Ο Βολτέρος είχε πει ότι ακόμα και η Ιστορία ένα

 μύθο πλάθει. Γι’ αυτό πρέπει να δημιουργήσει απορία στον

 αναγνώστη αν, για παράδειγμα, ο Φιλιππος Β’ θα ανεβεί στο

 θρόνο.

Ιδέες – Προβληματισμοί ενός λογοτεχνικού κειμένου

Μέσα από τους διαλόγους των χαρακτήρων, τους μονολόγους

 και τη ροή της συνείδησής τους, τις σκέψεις τους για τον

 εαυτό τους και τους άλλους και τα αφηγηματικά σχόλια

 προβάλλονται συγκεκριμένες ιδέες και προβληματισμοί για

 τον άνθρωπο και τη ζωή. Σε ένα δικό μας σχολιασμό ξεκινάμε

 από τον γενικότερο προβληματισμό του κειμένου και στη

 συνέχεια προχωρούμε στις επιμέρους ιδέες που

 προβάλλονται και που συνδέονται με τον γενικότερο

 προβληματισμό.

Αξιακό Σύστημα ενός λογοτεχνικού κειμένου

Πρόκειται για τις ηθικές αξίες, τις οποίες προβάλλουν οι

 χαρακτήρες ενός λογοτεχνικού έργου μέσα από τη στάση

 ζωής που κρατούν, τη συμπεριφορά και τις αντιδράσεις τους,

 τις επιλογές και τους στόχους τους, τις βαθύτερες ανάγκες

 τους, τις συμμαχίες και τις συγκρούσεις τους.

Οι αξίες αυτές μπορεί να είναι θετικές ή αρνητικές. Στην

 πρώτη περίπτωση ο χαρακτήρας είναι ένας ήρωας από

 αυτούς που είναι αλληλέγγυοι προς τους άλλους, που δεν

 διστάζουν ακόμη και να θυσιαστούν για το καλό. Στη δεύτερη

 περίπτωση ο χαρακτήρας δεν έχει τις εξωτερικές και

 εσωτερικές ποιότητες του προηγούμενου, του ανώτερου από

 τη ζωή.

Οι αξίες μπορεί επίσης να είναι ατομικές (πχ έρωτας) ή

 κοινωνικές (πχ δικαιοσύνη).

Σε ένα δικό μας σχολιασμό αρχίζουμε με κάποιον από τους

 παραπάνω γενικούς χαρακτηρισμούς αυτών των αξιών και

 στη συνέχεια προχωράμε στην παρουσίαση καθεμιάς χωριστά.

Τίτλος λογοτεχνικού έργου

Και στα λογοτεχνικά έργα μπορούμε να σχολιάζουμε την

 έκταση, τη στίξη, την ύπαρξη ρήματος, το ρηματικό πρόσωπο,

 το ύφος, αν τραβά το ενδιαφέρον και αν μεταφέρει το νόημα,

 αν δηλαδή αποδίδει την ιστορία.

Στη δική μας προσέγγιση πρέπει όλες τις παρατηρήσεις μας

 να τις στηρίζουμε με κειμενικούς δείκτες, δηλαδή οι απόψεις

 μας να στηρίζονται στο κείμενο.

Γεγονότα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο

Πρόκειται για συμβάντα στη ζωή των ηρώων, τα οποία είτε

 σχετίζονται αιτιοκρατικά με συγκεκριμένα αποτελέσματα στη

 ζωή τους είτε συμβαίνουν χωρίς καθαρή πρόθεση, ωστόσο

 επιδρούν στην εξελικτική πορεία των χαρακτήρων. Πρόκειται

 δηλαδή για συμβάντα αιτιότητας ή τυχαιότητας, για γεγονότα,

 για τα οποία άλλοτε ο ήρωας έχει την ευθύνη των επιλογών

 του και άρα δίκαια αναλαμβάνει και την ευθύνη των

 αποτελεσμάτων τους ή δεν έχει την ευθύνη της επιλογής και

 μοιραία σχεδόν γίνεται αποδέκτης των επιλογών των άλλων,

 όπως και οι άλλοι των δικών του, χωρίς να μπορεί να

 αντιδράσει κανείς.

Εκφραστικά μέσα

Γλώσσα

Ο διάλογος αναδεικνύει την ιδιόλεκτο των χαρακτήρων: Κάθε

 χαρακτήρας σε ένα έργο έχει δική του ιδιόλεκτο, δηλαδή τη

 δική του ιδιοσυγκρασιακή χρήση της γλώσσας (με βάση

 κοινωνικά, μορφωτικά, γεωγραφικά κτλ κριτήρια) η οποία

 είναι πάντοτε διακριτή από την ιδιόλεκτο των άλλων

 χαρακτήρων. Κανένας χαρακτήρας σε ένα έργο δεν μιλάει

 ακριβώς όπως ένας άλλος.

Συγχρόνως, αποκαλύπτεται η γλωσσική ιδιοτυπία του αφηγητή

 ή του ποιητικού υποκειμένου, για παράδειγμα διάφοροι

 ιδιωματισμοί, η χρήση δημοτικής ή λόγιας γλώσσας.

Εικόνα

Είναι η περιγραφή ενός προσώπου, ενός χώρου ή ενός

 αντικειμένου.

Μια εικόνα μπορεί να είναι στατική ή δυναμική.

Μπορεί, επίσης, να είναι οπτική, όταν απευθύνεται στην

 όραση, ακουστική, όταν τα γνωρίσματά της αξιοποιούν

 ακουστικά στοιχεία, οσφρητική ή απτική/κινητική, όταν

 αξιοποιεί αντίστοιχα  στοιχεία.

Οι περισσότερες εικόνες είναι μεικτές.

Η λειτουργία τους είναι ανάλογη της λειτουργίας των

 περιγραφών.

Σχήματα Λόγου

Ως προς τη σημασία

Μεταφορά

Μια λέξη ή μια φράση χρησιμοποιείται με διαφορετική σημασία

 από την αρχική της.

Με τη μεταφορά διευρύνεται το περιεχόμενο και δημιουργείται

 ένα νέο νόημα, μέσα από την προβολή μιας ομοιότητας.

 Δίνεται παραστατικότητα, εκφραστικότητα, ζωντάνια και

 γλαφυρότητα. Ο λόγος γίνεται πλούσιος, βαθύς και δυνατός.

Π.χ. Η μοίρα πλέκει συμφορές.

Παρομοίωση

Κάτι παραλληλίζεται με κάτι άλλο, το οποίο έχει αυτή την

 ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό. Χρησιμοποιούνται οι λέξεις

 σαν, όπως και άλλες με παρόμοια σημασία.

Η παρομοίωση συνδέει κάτι ανοίκειο με κάτι πιο οικείο προς

 το δέκτη, μέσα από την προβολή μιας ομοιότητας. Το ύφος

 γίνεται πιο ζωντανό και παραστατικό. Ο λόγος γίνεται

 εικονοπλαστικός και αλληγορικός και τα νοήματα εύληπτα.

Π.χ. Ο Αχιλλέας όρμησε στη μάχη σαν λιοντάρι.

Μετωνυμία

Χρησιμοποιείται μια λέξη που δηλώνει α) το περιέχον αντί του

 περιεχόμενου και  το αντίθετο, β) το συγκεκριμένου αντί του

 αφηρημένου και το αντίθετο, γ) το δημιουργό αντί για το

 δημιούργημα, δ) το αποτέλεσμα αντί της αιτίας.

Π.χ. Η πόλη ήταν ανάστατη.

Το κείμενο αποκτά πυκνότητα.

Συνεκδοχή

Χρησιμοποιείται μια λέξη που δηλώνει α) το μέρος αντί του

 όλου και αντίστροφα, β) το ένα αντί για πολλά και αντίστροφα,

 γ) το γένος αντί για το είδος και αντίστροφα. δ) την ύλη αντί

 για το πράγμα.

Το ύφος γίνεται πυκνό.

Π.χ. Κάθε κλαδί και κλέφτης (αντί: κάθε δέντρο)

Προσωποποίηση

Ζώα, φυτά, πράγματα, αφηρημένες έννοιες παρουσιάζονται να

 έχουν ανθρώπινες ιδιότητες.

Με την προσωποποίηση η αφήγηση αποκτά συμβολικές/

αλληγορικές διαστάσεις και απομακρύνεται από το ρεαλισμό.

 Το αντικείμενο της προσωποποίησης αποκτά κύρος και αξία.

Π,χ, Κλαίνε τα δέντρα, κλαίνε τα βουνά.

Υπερβολή

Η απόδοση υπερβολικών ιδιοτήτων σε κάτι.

Τονίζεται η αξία ή το μέγεθος κάποιου προσώπου ή

 αντικειμένου και προκαλούνται ισχυρές εντυπώσεις.

Π.χ. Σα δυο βουνά είναι οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή

 του.

Σχήμα κατ’ εξοχήν

Δηλώνει το πρόσωπο που κυρίως αντιπροσωπεύει μια έννοια.

Π.χ. «Μὴν εἴδετε τὴν ὀμορφιὰ ποὺ τὴν Κοιλάδα ἁγιάζει;»

 Διονύσιος Σολωμός

         Η Πόλη έπεσε.

Λιτότητα

Αντί για μια λέξη χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση

Προκαλείται ένας μετριασμός της θετικής ή αρνητικής

 εντύπωσης που θα προκαλούσε η αρχική διατύπωση.

Π.χ. Η φθορά που έπαθε δεν ήταν μικρή.

Ειρωνεία

Δεν υπάρχει συμφωνία ανάμεσα στις λέξεις και στη σημασία

 τους.

Η ειρωνεία αποσκοπεί στη σάτιρα, στη διακωμώδηση, στην

 επίκριση.

Π.χ. Ωραία τα κατάφερες!

Αλληγορία

Μια ιστορία που άλλα λέει και άλλα εννοεί.

Το ύφος γίνεται ζωντανό και υποβλητικό.

Π.χ. Οχ! Σαν της είπα έτσι, άναψε ο γιαλός και κάηκαν τα

 ψάρια (έγινε έξαλλη).

Ευφημισμός

Λέξεις ή φράσεις αρνητικά φορτισμένες αντικαθίστανται με

 άλλες με θετικό ή ουδέτερο φορτίο.

Δημιουργεί μια διαφορετική εικόνα από την πραγματικότητα.

Π.χ. γλυκάδι αντί ξίδι

Αντίθεση 

Όταν παρατίθενται δύο έννοιες που έχουν διαφορετική

 σημασία.

Με την αντίθεση γίνονται κατανοητές οι ακραίες καταστάσεις

 στις οποίες μπορεί να εμπλακεί ο άνθρωπος. Το ύφος γίνεται

 ζωηρό και παραστατικό, ενώ ο λόγος αποκτά αρμονία και

 ισορροπία.

Ως προς τη θέση των λέξεων

Ασύνδετο

Όμοιοι όροι ή προτάσεις δίνονται ασύνδετα, με κόμμα.

Ο λόγος γίνεται πυκνός, γοργός και καμιά φορά ασθματικός.

 Δίνεται έμφαση στους όρους και ζωντάνια στο λόγο.

Π.χ. Το τουφέκι ανάβει, αστράφτει,

        Λάμπει, κόφτει το σπαθί.

Πολυσύνδετο

Όμοιοι όροι ή προτάσεις συνδέονται με συμπλεκτικούς,

 αντιθετικούς ή διαχωριστικούς συνδέσμους. Στόχος είναι η

 απλότητα στο λόγο, η εύκολη κατανόηση των νοημάτων και η

 συναισθηματική φόρτιση του δέκτη.

Π.χ. Οι κλέφτες επροσκύνησαν και γίνηκαν ραγιάδες

        κι άλλοι φυλάγουν πρόβατα κι άλλοι φυλάγουν γίδια.

Χιαστό

Δυο λέξεις ή φράσεις επαναλαμβάνονται με αντίστροφη σειρά.

Π.χ. Μέρα και νύχτα περπατεί, νύχτα και μέρα λέγει.

Υπερβατό

Ανάμεσα σε δύο λέξεις με στενή συντακτική σχέση

 παρεμβάλλονται άλλες.

Ο λόγος αποκτά ρυθμό και πολυπλοκότητα.

Π.χ. Πίνω το ωριοστάλαχτο της πλάκας το φαρμάκι.

Κύκλος

Η αρχή και το κλείσιμο μιας πρότασης, περιόδου, στίχου,

 στροφής με την ίδια λέξη ή φράση.

Π.χ. Μοναχή το δρόμο επήρες,

        εξανάρθες  μοναχή.

Ομοιοτέλευτο

Διαδοχικές φράσεις που ομοιοκαταληκτούν.

Ο ρυθμός και η μουσικότητα ενδυναμώνουν.

Π.χ. Και βογκάει και βαριά μοιρολογάει.

Πρωθύστερο

Λέγεται πρώτα εκείνο που κανονικά είναι δεύτερο.

Π.χ. Ξεντύθη ο νιος, ξεζώστηκε και στο πηγάδι μπήκε.  

Αναστροφή

Η σκόπιμη αλλαγή της φυσικής σειράς των λέξεων.

Προκαλείται εντυπωσιασμός και δίνεται έμφαση σε κάποιο

 όρο.

Οξύμωρο

Δυο λέξεις που νοηματικά αλληλοαναιρούνται δίνονται μαζί.

Δημιουργείται αντίφαση, η οποία όμως αίρεται από το

 περιεχόμενο.

Παρήχηση

Η επανάληψη σε συνεχόμενες λέξεις του ίδιου ήχου ή φθόγγου

 (συνήθως σύμφωνου)

Συμβάλλει στη μουσικότητα.

Π.χ Τρανή λαλιά, τρόμου καλιά, ρητή κατά το κάστρο.

Ετυμολογικό σχήμα

Παρατίθενται μαζί ομόρριζες λέξεις.

Π.χ. Τραγούδι τραγουδήστε μου, χιλιοτραγουδημένο.

Ως προς την πληρότητα του λόγου

Επανάληψη

Λέξεις ή φράσεις που επανέρχονται ξανά και ξανά.

Με την επανάληψη δηλώνονται έντονα συναισθήματα. Έλκεται

 το ενδιαφέρον του δέκτη στα επαναλαμβανόμενα στοιχεία.

Αναδίπλωση

Η επανάληψη μια λέξης ή φράσης αμέσως δεύτερη φορά.

Π.χ. Φεύγει, φεύγει ο προδότης.

Επαναφορά

Όταν δύο ή περισσότερες προτάσεις στη σειρά αρχίζουν με

 την ίδια λέξη ή φράση.

Π.χ. Μαύρος ήταν, μαύρα φορεί, μαύρο και τ’ άλογό του.

Άρση – Θέση

Αρχικά δηλώνεται αυτό που δεν είναι κάτι και μετά αυτό που

 είναι.

Πλεονασμός

Η χρήση περισσότερων λέξεων.

Α) Παραλληλία

Όταν συγχρόνως το ίδιο νόημα εκφράζεται και καταφατικά και

 αρνητικά.

Π.χ. Μ’ απολησμόνησε και πια δε με θυμάται.

Β) Περίφραση

Μια έννοια εκφράζεται με περισσότερες λέξεις.

Π.χ. Ο Γέρος του Μοριά (αντί: Κολοκοτρώνης)

Γ) Ένα με δύο

Μια έννοια εκφράζεται με δυο λέξεις που συνδέονται με το

 και, ενώ έπρεπε η μία να είναι προσδιορισμός της άλλης.

Π.χ. Αστροπελέκι και φωτιά να πέσει στες αυλές σου

 (αστροπελέκι φλογερό).

Έλλειψη - Βραχυλογία

Η παράλειψη λέξεων που εννοούνται εύκολα.

Π.χ. Η δύναμή σου πέλαγο κι η θέλησή μου βράχος.

Είδη βραχυλογίας είναι:

Α) Σχήμα από κοινού

Μια λέξη ή φράση παραλείπεται και εννοείται αμετάβλητη.

Π.χ. Σε τραγουδά, όπως το πουλί τον ήλιο που ανατέλλει.

Β) Σχήμα εξ αναλόγου

Οι λέξεις που εννοούνται είναι αλλαγμένες. Δίνει

 προφορικότητα, απλότητα και χάρη.

Π.χ. Την άλλη μέρα δεν έφυγα, όπως είχα σκοπό.

Γ) Ζεύγμα

Δύο αντικείμενα συνδέονται με ένα ρήμα, ενώ το ένα ταιριάζει

 με άλλο ρήμα το οποίο εννοείται.

Π.χ. Ακούει ντουφέκια και βροντούν, σπαθιά λαμποκοπάνε

 (βλέπει σπαθιά).

Ρητορική ερώτηση

Ερώτημα στο οποίο ξέρουμε την απάντηση.

Δημιουργεί προβληματισμό.

Υποφορά – Ανθυποφορά

Σε μια ερώτηση πρώτα δίνεται η αρνητική απάντηση και μετά

 η θετική.

Π.χ. Αχός βαρύς ακούεται, πολλά τουφέκια πέφτουν.

        Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαρικόπι;

        Ουδέ σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι.

        Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ’ αγγόνια.

Αποσιώπηση

Παύση του λόγου.

Χρησιμοποιούνται αποσιωπητικά.

Το ύφος γίνεται υπαινικτικό και προκαλείται προβληματισμός

 και συναισθηματική φόρτιση.

Αναφώνηση

Επιφωνηματική φράση.

Δηλώνονται ποικίλα συναισθήματα, όπως θαυμασμός, οργή,

 χαρά.

Ως προς τη γραμματική συμφωνία των λέξεων

Καθολικό – Μερικό

Όταν η λέξη που δηλώνει ένα σύνολο που διαιρείται δεν

 εκφράζεται με γενική διαιρετική ή με εμπρόθετο, αλλά στην

 ίδια πτώση με τη λέξη που δηλώνει το μέρος.

Π.χ. Παίρνει τον κατήφορο, την άκρη το ποτάμι (αντί: του

 ποταμιού)

Έλξη

Ένας όρος δε συμφωνεί συντακτικά με τον όρο που πρέπει

 σύμφωνα με το νόημα, αλλά με κάποιον άλλο ισχυρότερο.

Π.χ. Τιμούμε όλους όσους αγωνίστηκαν για την πατρίδα.  

Πρόληψη

Το υποκείμενο μιας εξαρτημένης πρότασης τίθεται ως

 αντικείμενο της κύριας.

Π.χ. Για δέστε τον αμάραντο, σε τι βουνό φυτρώνει.

Κατά το νοούμενο

Η σύνταξη ακολουθεί το νόημα κι όχι τους κανόνες.

Π.χ. Ο κόσμος χτίζουν εκκλησιές.

Υπαλλαγή

Ένα επίθετο αποδίδεται σε ένα ουσιαστικό, ενώ κανονικά

 αναφέρεται σε άλλο όρο.

Συμβάλλει στη ρυθμικότητα.

Π.χ. Τ’ αντρειωμένα κόκκαλα ξεθάψτε του γονιού σας.

Ανακόλουθο

Οι λέξεις που ακολουθούν δεν έχουν συντακτική συμφωνία με

 τις προηγούμενες.

Δείχνει έντονη ψυχική φόρτιση του υποκειμένου.

Π.χ, Η κυρά – Ρήνη του Κριτού, του Δούκα η θυγατέρα,

 χρόνους της γράφουν τα προικιά (αντί: της κυρά – Ρήνης… της

 γράφουν).

Γενικότερα, τα σχήματα λόγου νοηματοδοτούν το κείμενο,

 καθώς ή τονίζουν κάτι ή διαφοροποιούν σημασίες, ανακαλούν

 μνήμες, εκφράζουν  σκέψεις και συναισθήματα.

 Συγχρόνως,  κάνουν ξεχωριστό το ύφος των προσώπων, ενώ

 το ίδιο το κείμενο δονείται, αποκτά ένταση, ζωντάνια,

 αμεσότητα, παραστατικότητα, δραματικότητα.

Η θεατρικότητα σε ένα αφηγηματικό ή ποιητικό κείμενο

1.     Η ύπαρξη χαρακτήρων – φωνών – σιωπών

2.    Ο διάλογος

3.    Η δράση

4.    Η ύπαρξη σκηνικού – χρονότοπου

5.    Στοιχεία πλοκής

Μέτρο

Στην νεοελληνική μετρική έχουμε εναλλαγή τονισμένης    (-)

 και άτονης συλλαβής (^)

Τα κυριότερα μέτρα της νεοελληνικής ποίησης είναι:

α) ο ίαμβος ( ^ -),

β) ο τροχαίος (- ^),

γ) ο ανάπαιστος (^ ^ -),

δ) ο δάκτυλος (- ^ ^) και

ε) ο μεσοτονικός ή αμφίβραχυς (^ – ^).

Ανάλογα με τον αριθμό των συλλαβών μπορούμε να

 χαρακτηρίσουμε το στίχο ως επτασύλλαβο, ενδεκασύλλαβο

, δεκαπεντασύλλαβο κτλ. Αν από τον τελευταίο πόδα λείπουν

 συλλαβές, τότε λέμε ότι είναι καταληκτικός. Αν δεν λείπουν,

 είναι ακατάληκτος. Όταν, ο τόνος στον τελευταίο πόδα

 πέφτει στην λήγουσα, τότε ο στίχος είναι οξύτονος, αν στην

 παραλήγουσα, παροξύτονος, αν στην προπαραλήγουσα,

 προπαροξύτονος.  

Ομοιοκαταληξία

Δύο ή περισσότεροι στίχοι τελειώνουν με ομόηχες λεξεις

Οξύτονη : Ο τόνος στη λήγουσα

Παροξύτονη : ο τόνος στην παραλήγουσα

Προπαροξύτονη : Ο τόνος στην προπαραλήγουσα

Ζευγαρωτή : Ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με το

 δεύτερο, ο τρίτος με τον τέταρτο, ο πέμπτος με τον έκτο κτλ.

Πλεχτή : Σε ένα τετράστιχο, ο πρώτος με τον τρίτο και ο

 δεύτερος με τον τέταρτο.

Σταυρωτή : σε τετράστιχο ο πρώτος με τον τέταρτο και ο

 δεύτερος με τον τρίτο.

Ζευγαροπλεχτή : Σε ένα εξάστιχο, ο πρώτος με το δεύτερο, ο

 τέταρτος με τον πέμπτο και ο τρίτος με τον έκτο.

Ελεύθερη : χωρίς ορισμένη σειρά

Η παραδοσιακή ποίηση

1.                Σεβασμός στο μέτρο και την ομοιοκαταληξία

2.               Χωρισμός του ποιήματος σε στροφές με ίσο

 αριθμό στίχων και ίσο αριθμό συλλαβών σε κάθε στίχο ή

 χωρίς

3.               Σωστή χρήση της στίξης

4.               Αποφυγή διασκελισμών

5.               Αποφυγή του καθημερινού, «αντιποιητικού»

 λεξιλογίου

6.               Προτίμηση στα πλούσια σχήματα λόγου και στα

 πολλά εκφραστικά μέσα

7.               Αλληλουχία νοημάτων με βάση τη λογική

Η μοντέρνα ποίηση

1.                Στίχος ελεύθερος, έλλειψη μέτρου και

 ομοιοκαταληξίας

2.               Προσέγγιση στον πεζό λόγο

3.               Έλλειψη στροφικών ενοτήτων ή ύπαρξη στροφών

 με διαφορετικό αριθμό στίχων

4.               Χαλαρή στίξη ή αστιξία

5.               Διασκελισμοί

6.               χρήση λέξεων και από τον καθημερινό λόγο

7.               κυριαρχία της εικόνας

8.               σχήματα λόγου που έρχονται σε αντίθεση με την

 κοινή λογική.

9.               Απρόσμενοι λεκτικοί συνδυασμοί  

10.             Υπαινικτικότητα, ασάφεια, αμφισβήτηση της

 λογικής αλληλουχίας του νοήματος

11.              Πυκνότητα, ελλειπτικότητα, ερμητικότητα

·         Στην παραδοσιακή ποίηση ανήκουν ο έμμετρος και ο

 ελευθερωμένος στίχος και στη μοντέρνα ο ελεύθερος στίχος

Έμμετρος στίχος

1.         Σταθερό μέτρο

2.         Ομοιοκαταληξία

3.         Στροφικές ενότητες με ίσο αριθμό στίχων

4.         Ίσος αριθμός συλλαβών ανά στίχο

5.         Αποφυγή της χασμωδίας είτε με έκθλιψη ή αφαίρεση ή

 τη χρήση του τελικού –ν

6.         Μετρική τομή

7.         Συχνά σύνδεση μετρικής και νοηματικής τομής

8.         Συχνά ολοκλήρωση του νοήματος με την ολοκλήρωση

 του στίχου ή του δίστιχου

9.         Αποφυγή των διασκελισμών

10.       Αποφυγή των παρατονισμών

Ελευθερωμένος στίχος

Έμμετρος στίχος με ανατροπές εξωτερικές και εσωτερικές

- Οι εξωτερικές είναι:

• Η ανισοσυλλαβία των στίχων

• Ύπαρξη μέτρου

• Οι ετερόμετροι στίχοι

• Ο περιορισμός, η μερική χρήση ή η κατάργηση της ρίμας

• Η ύπαρξη ή όχι στροφικής κατανομής

• Ισόστιχες ή ετερόστιχες στροφές

• Η ύπαρξη διάκενου είτε στο εσωτερικό του στίχου είτε

 μεταξύ των στροφών

- Οι εσωτερικές (για να αποφευχθεί η μονοτονία):

• Η συνίζηση ή η χασμωδία

• Ο διασκελισμός

• Ο παρατονισμός

• Η κατάργηση ή υπονόμευση της τομής

• Η παρουσία ισχυρών σημείων στίξης στο εσωτερικό του

 στίχου

• Επαναλήψεις

• Αποστροφές, επιφωνήματα, επικλήσεις

• Έκθλιψη και τελικό -ν

• Ο σπασμένος 15σύλλαβος σε 8 και 7 συλλαβές ανά στίχο,

 καμιά φορά και τριχοτομημένος

Ελεύθερος στίχος

1.         Ο ελεύθερος στίχος στην Ελλάδα εισάγεται και

 διαδίδεται στη δεκαετία του ‘30

2.         Δηλώνει την απελευθέρωση από τους περιορισμούς

 του μέτρου

3.         Πλέον ο ρυθμός δεν επιτυγχάνεται από την εναλλαγή

 άτονων και τονισμένων συλλαβών

4.         Ο ρυθμός είναι εσωτερικός και φορείς του είναι οι

 λέξεις, οι φράσεις, ακόμα και ο ίδιος ο στίχος

5.      Αυτό επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους:

α.         Η μεγαλύτερη ανισοσυλλαβία των στίχων

1ο.        Συχνά υπάρχει εναλλαγή πολυσύλλαβων (που μπορεί

 να ξεπερνούν και την τυπογραφική αράδα) και ολιγοσύλλαβων

 στίχων

2ο.       Αυτό επηρεάζει το ρυθμό της ανάγνωσης

3ο.       Οι σύντομοι στίχοι σημαίνουν γρήγορο ρυθμό και οι

 μεγαλύτεροι επιβράδυνση

β.         Στην ελευθερόστιχη ποίηση το ενδιαφέρον πέφτει όχι

 στους μετρικούς τόνους αλλά στους γραμματικούς-φυσικούς

 τόνους

1ο.        Έτσι εξετάζουμε τη θέση και τη συχνότητα των

 γραμματικών τόνων, τον αριθμό των άτονων συλλαβών ή

 τόνους συμμετρικά κατανεμημένους στον ίδιο πολυσύλλαβο

 στίχο

2ο.       Επίσης, ο τόνος μπορεί να έχει πτωτική πορεία από

 την προπαραλήγουσα στη λήγουσα είτε ανοδική αντίστροφα

3ο.       Εναλλαγή παροξύτονων, οξύτονων, προπαροξύτονων

 συλλαβών

4ο.       Ενδέχεται ο τόνος να εισάγει στο εσωτερικό του

 στίχου μια ρυθμική ενότητα που θα ακολουθεί κάποιο μέτρο

 (πχ ιαμβικό) και στη συνέχεια του στίχου να ακολουθεί

 κάποιο άλλο μέτρο ή άμετρη ενότητα

5ο.       Το ίδιο και μεταξύ διαδοχικών στίχων

γ.         Μορφοσυντακτικοί παραλληλισμοί: η μορφοσυντακτική

 δομή είναι ο κύριος συντελεστής  ρυθμού στην ελευθερόστιχη

 ποίηση:

1ο.        Επαναλήψεις λέξεων, φράσεων, στίχων

2ο.       Συντακτικοί παραλληλισμοί

3ο.       Ασύνδετο σχήμα

4ο.       Όμοια μέρη του λόγου

5ο.       Σημαντική και η αναδίπλωση: επανάληψη μιας δομής

 στο τέλος του στίχου στην αρχή της επόμενης

6ο.       Τρισύλλαβες, δισύλλαβες ή μονοσύλλαβες λέξεις στη

 σειρά ή στον ίδιο στίχο ή σε συνεχόμενους,

7ο.       Σχήμα κύκλου

δ.         Νοηματικοί/σημασιολογικοί παραλληλισμοί:

1ο.        Λέξεις που έχουν νοηματικές ομοιότητες ή αντιθέσεις

ε.         Ηχητικές επαναλήψεις:

1ο.        Παρηχήσεις

2ο.       Ομοιοτέλευτα (ίδιες καταλήξεις λέξεων στο εσωτερικό

 του στίχου)

στ.        Οι διασκελισμοί

1ο.        Στον ελεύθερο στίχο ο διασκελισμός διαιρεί ακόμα και

 τις στενότερα συναρτημένες ενότητες ή και μια λέξη,

 δίνοντας έμφαση σε αυτόν τον όρο

ζ.         Υπονόμευση ή κατάργηση της τομής:

1ο.        Η ύπαρξη ημιστιχίων στον ελεύθερο στίχο είναι

 δυνατή με νοηματική τομή

η.         Στίξη

1ο. Τα σημεία στίξης είτε σχολιάζουν είτε συνιστούν την

 οπτική σήμανση των παύσεων και καθορίζουν τη διάρκειά

 τους.

2ο.       Μπορεί να διακόπτουν το ρυθμό ή να τον αλλάζουν

3ο.       Στους πολυσύλλαβους στίχους διευκολύνεται η

 ανάγνωση γιατί διαφορετικά θα γινόταν απνευστί

4ο.       Στους ολιγοσύλλαβους στίχους λείπουν συνήθως  και

 οδηγούν σε μια λαχανιαστή ανάγνωση

5ο.       Σε μερικούς από τους μακροσκελείς στίχους το κόμμα

 που βρίσκεται σχεδόν στη μέση λειτουργεί ως ένα είδος

 τομής (όχι με την έμμετρη έννοια) διαιρώντας το στίχο σε 2

 νοηματικά ημιστίχια

6ο.       Καμιά φορά ο χωρισμός είναι σε 3 μέρη, πάλι με κόμμα

7ο.       Σημεία στίξης όπως το θαυμαστικό προσδίδουν

 ρυθμικό τόνο

10ο.      Το ίδιο και η αστιξία

θ.         Η παρουσία ομοιοκαταληξίας στον ελεύθερο στίχο

 είναι σημαίνουσα.

1ο.        Αν είναι στο τέλος του στίχου δείχνει την έμφαση σε

 αυτές τις τελικές λέξεις.

2ο.       Αν η ρίμα είναι μεταξύ ανόμοιων

 γραμματικοσυνταντικά λέξεων ή αντίθετων σημασιολογικά

 δημιουργεί ένταση.

ι. Ρυθμικό ρόλο παίζει η σημασιολογική βαρύτητα του

 τυπογραφικού  διάκενου

1ο.        Δηλώνει μία παύση, όπως κάνουν τα σημεία στίξης

2ο.       Η λέξη ή η φράση πριν και μετά μιας παύσης

 προβάλλονται ως εξέχοντα στοιχεία του ποιήματος

ια.        Στα υπερρεαλιστικά ποιήματα, αλλά και γενικότερα

 στη μοντέρνα ποίηση

1ο.        Η ρυθμικότητα επιτυγχάνεται μέσω

 αλληλοδιαδεχόμενων εικόνων,

2ο.       μεταφορών και μετωνυμιών,

3ο.       μέσω των αναπάντεχων λέξεων,

4ο.       της μείξης καθαρεύουσας και δημοτικής,

5ο.       της χρήσης της καθημερινής γλώσσας,

6ο.       της λέξης-εικόνας (αυτής δηλαδή που ανακαλεί μια

 εικόνα-ανάμνηση)

Γλώσσα

Απλή, λιτή, φυσική, κοντινή στον προφορικό λόγο,

 κυριολεκτική-αναφορική-δηλωτική, μεταφορική-ποιητική-

συνυποδηλωτική, σαφής, λόγος αναλυτικός, λόγος με

 εξειδικευμένους όρους, με επιστημονικούς όρους, ιδιωματική,

 ακριβής, αναλυτικός λόγος, πολλά εκφραστικά μέσα - σχήματα

 λόγου, εξεζητημένη, αρχαΐζουσα/καθαρεύουσα.

Το λεξιλόγιο

Ριζικές λέξεις: Σχηματίζονται από το θέμα και μια κατάληξη.

 Π.χ. δίν-ω

Παράγωγες: Σχηματίζονται με την προσθήκη μιας κατάληξης

 σε άλλη λέξη. Π.χ. λέγω à λόγος

Σύνθετες: Σχηματίζονται από τη σύνδεση άλλων απλών

 λέξεων. Π.χ αφαίμαξη

Πολυσύνθετες: Αποτελούνται από τρία ή περισσότερα

 συνθετικά. Π.χ. α-διά-φθορος

Παρασύνθετες: Σχηματίζονται από άλλες σύνθετες λέξεις με

 την προσθήκη κατάληξης. Π.χ. καλή +

 καρδιά à καλόκαρδος à καλοκαρδίζω

Συνώνυμες: Λέξεις με περίπου ίδια σημασία. Π.χ. δυνατός,

 κραταιός, ικανός, εφικτός

Ταυτόσημες: Λέξεις με ακριβώς ίδια σημασία. Π.χ. μητέρα –

 μάνα

Ομόρριζες: Λέξεις με όμοια ρίζα. Π.χ. τέχνη - τόκος

Αντίθετες: Λέξεις με αντίθετη σημασία. Π.χ. αγάπη – μίσος

Ομόηχες ή Ομώνυμες: Λέξεις με διαφορετική σημασία, αλλά

 που ακούγονται ίδια. Π.χ. διάλειµµα - διάλυµα

Παρώνυμες: Λέξεις με διαφορετική σημασία, που μοιάζουν

 στην προφορά. Π.χ. μόνη – μονή

Λαϊκές και Λόγιες λέξεις

Λαϊκές: Λέξεις καθημερινές που δίνουν προφορικότητα και

 οικειότητα, ενώ το μήνυμα και οι πληροφορίες γίνονται

 εύκολα κατανοητά. Εδώ περιλαμβάνονται και λέξεις της

 αργκό.

Λόγιες: Λέξεις που προέρχονται από παλαιότερες γλωσσικές

 μορφές. Ο λόγος αποκτά σοβαρότητα, επισημότητα, κύρος και

 επιστημονικότητα.

Ειδικό Λεξιλόγιο

Εξειδικευμένοι, επιστημονικοί όροι.

Στόχος είναι η προβολή του ήθους του πομπού, η πειθώ, η

 αξιοπιστία, η ακρίβεια στη σκέψη και στο λόγο, η επισημότητα

 στο ύφος.

Λειτουργίες της Γλώσσας

Αναφορική λειτουργία

1.     Ο πομπός απευθύνεται στη λογική του δέκτη και η

 γλώσσα λειτουργεί με λογικό τρόπο

2.    Το βάρος του πέφτει στην πληροφόρηση, αποσκοπεί,

 δηλαδή, στη μετάδοση μιας πληροφορίας

3.    Ενδιαφέρει η κατανόηση των νοημάτων και η σαφής

 πρόσληψη

4.    Η πραγματικότητα απεικονίζεται ρεαλιστικά, ο λόγος είναι

 αντικειμενικός

5.    Οι λέξεις χρησιμοποιούνται κυριολεκτικά (δηλωτική

 χρήση της γλώσσας)

Ποιητική λειτουργία

1.     Ο πομπός απευθύνεται στο συναίσθημα του δέκτη

2.    Το βάρος πέφτει στη μορφή του μηνύματος και όχι στο

 περιεχόμενο

3.    Ενδιαφέρει η συναισθηματική διέγερση και η αισθητική

 απόλαυση

4.    Η πραγματικότητα απεικονίζεται υποκειμενικά

5.    Οι λέξεις χρησιμοποιούνται μεταφορικά (συνυποδηλωτική

 χρήση της γλώσσας)

6.    Ο λόγος γίνεται λογοτεχνικός

Παρατήρηση

Δεν πρέπει πάντα να ταυτίζεται η αναφορική λειτουργία με

 την κυριολεξία και η ποιητική με τη μεταφορά.

Πχ, Η ψυχική συρρίκνωση περιορίζει τους ορίζοντες του

 σύγχρονου ανθρώπου. Στη φράση χρησιμοποιούνται

 μεταφορές, αλλά η λειτουργία είναι αναφορική.

Πχ.  Κι ο ίσκιος του μεγάλωσε πάνω στον τοίχο.

Και τον ερώτησε: πού έχεις κρυμμένα τα όπλα;

  Κι εκείνος, κανείς δεν ξέρει αν από σύμπτωση, ή ίσως για ν'

 απαντήσει,

  έβαλε το χέρι πάνω στην καρδιά του.

Πρόκειται για στίχους του Λειβαδίτη. Ο λόγος είναι

 κυριολεκτικός, αλλά η λειτουργία είναι ποιητική. Υπάρχει

 εσωτερικός ρυθμός και εικονοποιητικός λόγος.

Γλωσσικές επιλογές/ Εκφραστικά μέσα

Αφορούν:

-          Στις γλωσσικές ποικιλίες (ιδίωμα ή διάλεκτο του

 ομιλητή ή συγγραφέα, γλωσσικές ποικιλίες, οπτικές της

 γλώσσας)

-          Στο λεξιλόγιο (κοινό – καθημερινό, εξειδικευμένο –

 τεχνικό)

-          Στους γραμματικούς χρόνους, τις εγκλίσεις και τα

 ρηματικά πρόσωπα

-          Στη στίξη

-          Στα σχήματα λόγου

-          Στη σύνδεση των προτάσεων (παρατακτική,

 υποτακτική)

-          Στη σημασία των λέξεων (κυριολεξία, μεταφορά,

 παρομοίωση, αντίθεση κ.ά.),

-          Στην ονοματοποίηση: Είναι η διαδικασία μετατροπής

 ενός ρήματος ή ενός επιθετικού προσδιορισμού σε ουσιαστικό

 (π.χ. υπολογίζω > υπολογισμός, φτωχός > φτωχοποίηση). Η

 γραμματική αυτή μετατόπιση έχει συνέπειες και στο νόημα,

 εφόσον οι ονοματοποιημένοι τύποι φέρουν τα σημασιολογικά

 χαρακτηριστικά τόσο των ρηματικών διαδικασιών ή των

 ιδιοτήτων από όπου προέρχονται όσο και του αποτελέσματος

 αυτών των διαδικασιών ή των ιδιοτήτων. Η ονοματοποίηση

 χαρακτηρίζει τα επιστημονικά κείμενα, όπως το δοκίμιο ή οι

 τεχνικές αναφορές,

-          Στη χρήση προσωπικής και απρόσωπης σύνταξης,

-          Στη χρήση ευθέος ή πλαγίου λόγου

Οι χρόνοι του ρήματος

Ενεστώτας: δηλώνει κάτι που γίνεται στο παρόν

 εξακολουθητικά ή κάτι που επαναλαμβάνεται. Κάποιες φορές

 μπορεί να αναφέρεται σε πράξεις που θα γίνουν στο κοντινό

 μέλλον. Ο ιστορικός ενεστώτας δίνει παραστατικότητα και

 δραματικότητα.

Παρατατικός: δηλώνει κάτι που γινόταν στο παρελθόν

 εξακολουθητικά ή με επανάληψη.

Στιγμιαίος μέλλοντας: δηλώνει κάτι που θα γίνει στο μέλλον

 χωρίς συνέχεια ή επανάληψη.

Εξακολουθητικός μέλλοντας: δηλώνει κάτι που θα γίνεται στο

 μέλλον με αδιάκοπη συνέχεια ή με επανάληψη.

Αόριστος: δηλώνει κάτι που έγινε στο παρελθόν συνοπτικά ή

 στιγμιαία,  ανεξάρτητα αν διήρκεσε πολύ ή λίγο. Ο γνωμικός

 αόριστος δηλώνει κάτι που έχει διαχρονική ισχύ. Μερικές

 φορές μπορεί να δηλώνει τη βεβαιότητα ενός συμβάντος στο

 μέλλον (πχ αν έχεις αυτόν δικηγόρο, καθάρισες…).

Παρακείμενος: δηλώνει κάτι που έχει γίνει στο παρελθόν και

 παραμένει συντελεσμένο την ώρα που μιλάμε.

Υπερσυντέλικος: δηλώνει κάτι που έγινε στο παρελθόν και

 τελείωσε πριν γίνει κάτι άλλο.

Συντελεσμένος μέλλοντας: δηλώνει κάτι που θα έχει

 τελειώσει στο μέλλον πριν γίνει κάτι άλλο.

* Οι ρηματικοί χρόνοι δηλώνουν τόσο τη χρονική βαθμίδα

 (παρελθόν, παρόν, μέλλον) όσο και τον τρόπο ενέργειας

 (εξακολουθητικά, στιγμιαία, συντελεσμένα).

* Η επιλογή των ρηματικών χρόνων από τον πομπό συμβάλλει

 στη ζωντάνια, την  πειστικότητα και την παραστατικότητα.

Οι εγκλίσεις του ρήματος

Οριστική: δηλώνει κάτι το πραγματικό και βέβαιο, κάτι που

 είναι δυνατό να συμβεί (θα + παρατατικός ή υπερσυντέλικος),

 κάτι που είναι πιθανό (θα + οριστική οποιουδήποτε χρόνου),

 παράκληση (σε ερωτήσεις), ευχή (μακάρι να / ας + οριστική

 παρελθοντικού χρόνου).

Υποτακτική: δείχνει επιθυμία, κάτι που ενδέχεται να γίνει,

 προτροπή, αποτροπή, απορία, προσταγή, παραχώρηση (πριν

 από αυτή υπάρχουν τα: ας, να, για να, αν, όταν, μόλις, πριν,

 μη/μην)

Προστακτική: προσταγή, προτροπή, αποτροπή, απαγόρευση,

 ευχή, παράκληση

Τα πρόσωπα του ρήματος

α' ενικό: προσδίδει προσωπικό/εξομολογητικό τόνο,

 αμεσότητα και ζωντάνια στο ύφος, οικειότητα,

 υποκειμενικότητα, βιωματικότητα, αξιοπιστία.

β' ενικό: προσδίδει αμεσότητα και ζωντάνια, οικειότητα,

 παραινετικό/προτρεπτικό τόνο, αποστροφή/επικοινωνιακή

 διάθεση, δραματικότητα/θεατρικότητα.

γ' ενικό: οι απόψεις παρουσιάζονται ως αντικειμενικές και

 γενικά αποδεκτές, ο συγγραφέας παρουσιάζεται ως

 αποστασιοποιημένος παρατηρητής, το ύφος γίνεται ουδέτερο

 και η διάθεση ρεαλιστική.

α' πληθυντικό: με αυτό ο πομπός εντάσσει και τον εαυτό του

 στο θέμα, συγγραφέας και αναγνώστης (πομπός και δέκτης)

 εμφανίζουν κοινή οπτική γωνία, δίνεται έτσι αίσθηση

 συλλογικότητας/συμμετοχής, πειστικότητα, οικειότητα,

 αμεσότητα, γενίκευση και καθολικότητα του προβλήματος,

β' πληθυντικό: προσδίδει παραίνεση και διάθεση προτροπής,

 αμεσότητα, οικειότητα πομπού-δέκτη, αμεσότητα, τόνο

 ευγένειας. Δηλώνει την παρουσία κοινού.

γ' πληθυντικό: προσδίδει αντικειμενικότητα, απόψεις γενικά

 αποδεκτές, απρόσωπο ύφος, ρεαλιστική αντιμετώπιση των

 πραγμάτων.

Ενεργητική – Παθητική Σύνταξη

Ενεργητική σύνταξη

Τονίζεται το υποκείμενο της ενέργειας που δηλώνει το ρήμα,

 δίνει προφορικότητα και ζωντάνια, ο λόγος γίνεται πιο απλός

 και πιο εύστοχος επικοινωνιακά.

Παθητική σύνταξη

Τονίζεται το γεγονός, το αποτέλεσμα της ενέργειας. Ο λόγος

 γίνεται συνθετότερος, πιο επίσημος και απρόσωπος.

* Προσοχή στη μετατροπή από τη μια σύνταξη στην άλλη

 (ενεργητική σε παθητική: υποκείμενο = ποιητικό αίτιο,

 αντικείμενο = υποκείμενο, ρήμα παθητικής φωνής //

 παθητική σε ενεργητική: υποκείμενο = αντικείμενο, ποιητικό

 αίτιο = υποκείμενο, ρήμα ενεργητικής φωνής)

Απρόσωπη Σύνταξη

Απρόσωπα ρήματα είναι τα ρήματα:

α) που σχηματίζονται μόνο στο γ' ενικό πρόσωπο: πχ πρέπει

β) το γ' εν. πρόσωπο προσωπικών ρημάτων: πχ μπορεί

γ) το γ' εν. πρόσωπο ρημάτων παθητικής φωνής: πχ

 απαγορεύεται

δ) το γ' εν. πρόσωπο ρημάτων που δηλώνουν φυσικά

 φαινόμενα: πχ βρέχει

Απρόσωπες εκφράσεις σχηματίζονται με το γ' εν.

 πρόσωπο του ρήματος είναι και ένα επίθετο ή ουσιαστικό: πχ

 είναι καλό 

Τα απρόσωπα ρήματα ή οι απρόσωπες εκφράσεις ως

 υποκείμενο έχουν:

α) πρόταση,   

β) αφηρημένο ουσιαστικό ή πρόταση, π.χ. Απαγορεύεται το

 κάπνισμα ή Απαγορεύεται να καπνίζετε

γ) ουσιαστικό Στα ρήματα που δηλώνουν φυσικό φαινόμενο το

 υποκείμενο είναι το εννοούμενο ο καιρός ή ο Θεός ή η φύση

Σύνδεση των προτάσεων

Παρατακτική σύνδεση: Σύνδεση όμοιων προτάσεων. Οι

 προτάσεις παραμένουν ισοδύναμες και αυτοτελείς. Ο λόγος

 είναι απλός, λιτός, άμεσος. Υπάρχει ζωντάνια και

 προφορικότητα.

Υποτακτική σύνδεση: Σύνδεση ανόμοιων προτάσεων. Ο λόγος

 γίνεται σύνθετος και πυκνός. Αποκτά επισημότητα και

 πειστικότητα. Αποτυπώνει τις λογικές σχέσεις μεταξύ των

 περιεχομένων των προτάσεων. Δείχνει τις ιδιαίτερες

 εκφραστικές ικανότητες του πομπού.

*Διαδοχική υπόταξη: δευτερεύουσες προτάσεις διαφορετικού

 είδους εξαρτώνται η μία από την άλλη.

Ασύνδετο σχήμα: Όμοιοι όροι ή όμοιες προτάσεις που

 χωρίζονται με κόμμα. Ο λόγος γίνεται γοργός και απλός, το

 περιεχόμενο δίνεται συνοπτικά, ενώ συμβάλλει στη

 συγκινησιακή φόρτιση του δέκτη.

Δευτερεύουσες προτάσεις

Ειδικές: Είναι ονοματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα ότι,

 που, πως. Τίθενται ως υποκείμενο, αντικείμενο, επεξήγηση.

Βουλητικές: Είναι ονοματικές προτάσεις. Εισάγονται με το να.

 Τίθενται ως υποκείμενο, αντικείμενο, επεξήγηση.

Ενδοιαστικές: Είναι ονοματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα

 μη, μην, μήπως. Τίθενται ως υποκείμενο, αντικείμενο,

 επεξήγηση.

Πλάγιες ερωτηματικές: Είναι ονοματικές προτάσεις.

 Εισάγονται με ερωτηματικές αντωνυμίες ή επιρρήματα, με τα

 αν, μήπως, γιατί. Τίθενται ως υποκείμενο, αντικείμενο,

 επεξήγηση.

Χρονικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα

 όταν, αφού, καθώς, ενώ, πριν, ώσπου. Λειτουργούν ως

 επιρρηματικοί προσδιορισμοί του χρόνου.

Αιτιολογικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα

 γιατί, αφού, επειδή, καθώς. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί

 προσδιορισμοί της αιτίας.

Τελικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα να,

 για να. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί του

 σκοπού.

Συμπερασματικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται

 με τα ώστε, που. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί

 προσδιορισμοί του αποτελέσματος.

Υποθετικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα

 αν, εάν, είτε. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί

 της προϋπόθεσης.

Εναντιωματικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται

 με τα αν και, μολονότι, παρόλο που, και ας, ακόμη κι αν.

 Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί της αντίθεσης.

Αναφορικές προτάσεις

1.     Αναφορικές ονοματικές επιθετικές: Εισάγονται με την

 αναφορική αντωνυμία ο οποίος, η οποία, το οποίο ή το που.

 Χρησιμοποιούνται ως επιθετικός προσδιορισμός.

Α) Αναφορικές επιθετικές περιοριστικές: δίνουν μια

 πληροφορία που είναι απαραίτητη για να καταλάβει ο δέκτης

 το νόημα. (ονομάζονται και προσδιοριστικές)

Β) Αναφορικές επιθετικές μη περιοριστικές: δίνουν μια

 επιπλέον πληροφορία η οποία δεν είναι απαραίτητη.

 Χωρίζονται με κόμμα. (ονομάζονται και παραθετικές ή

 προσθετικές)

2. Αναφορικές ελεύθερες ονοματικές: Εισάγονται με τα

 όποιος, όποια, όποιο / όσος, όση, όσο / ό,τι / οποιοσδήποτε,

 οποιαδήποτε, οποιοδήποτε / οσοσδήποτε, οσηδήποτε,

 οσοδήποτε / οτιδήποτε, οτιδήποτε, οτιδήποτε.

 Χρησιμοποιούνται ως υποκείμενο, αντικείμενο,

 κατηγορούμενο, προσδιορισμός.

3. αναφορικές  ελεύθερες επιρρηματικές: Εισάγονται με τα

 αναφορικά επιρρήματα: όπου, οπουδήποτε, όποτε,

 οποτεδήποτε, όσο, οσοδήποτε, όπως (όχι όμως και με το

 οπωσδήποτε). Εκφράζουν επιρρηματικές σημασίες, π.χ.

 χρόνο, τρόπο, τόπο, ποσό.

Μικροπερίοδος – Μακροπερίοδος Λόγος

Μικροπερίοδος λόγος: λόγος απλός, γοργός και λιτός. Τα

 νοήματα είναι εύκολα κατανοητά. Δίνεται έμφαση, ζωντάνια,

 αυθορμητισμός και παραστατικότητα στο λόγο. Το ύφος

 γίνεται προφορικό και οικείο.

Μακροπερίοδος λόγος: Δείχνει την ευχέρεια του πομπού στη

 χρήση του λόγου. Έχουμε πολύπλοκη οργάνωση, , διασάφηση

 των σχέσεων μεταξύ των εννοιών (πχ επεξήγηση,

 αιτιολόγηση...). Το ύφος γίνεται σύνθετο, σοβαρό και επίσημο.

 Έχουμε γρήγορη και δυναμική εξέλιξη του κειμένου. Οι

 σκέψεις δίνονται αναλυτικά, γεγονός που βοηθά στην

 πρόσληψη από τον αναγνώστη.

Σημεία Στίξης

Τελεία: Χρησιμοποιείται στο τέλος μιας φράσης που έχει

 ολοκληρωμένο νόημα (πρότασης/περιόδου) και γίνεται

 διακοπή φωνής. Επίσης, σε συντομογραφίες και σε

 πολυψήφιους αριθμούς.

Άνω τελεία: Χρησιμοποιείται όταν τα μέρη μιας φράσης

 συνδέονται αντιθετικά ή  επεξηγηματικά, όταν η 2η

 ημιπερίοδος συμπληρώνει την 1η. Δείχνει ότι το νόημα δεν

 έχει ολοκληρωθεί. Δηλώνει παύση μικρότερη από την τελεία

 και μεγαλύτερη από το κόμμα. Είναι συχνή στα στοχαστικά

 δοκίμια, για να εντείνει τον προβληματισμό του αναγνώστη και

 προσδίδει έμφαση.

Κόμμα: Δηλώνει μικρή διακοπή, τοποθετείται μεταξύ

 ασύνδετων λέξεων, ασύνδετων όμοιων προτάσεων, πριν την

 επεξήγηση ή την παράθεση, πριν και μετά την κλητική

 προσφώνηση, μετά από ένα καταφατικό ή αρνητικό μόριο,

 μετά από κάποιο βεβαιωτικό επίρρημα, πριν και μετά τις

 δευτερεύουσες προτάσεις, εκτός από τις ειδικές, τις πλάγιες

 ερωτηματικές, τις βουλητικές και τις ενδοιαστικές και τις

 αναφορικές μη περιοριστικές.

Διπλή τελεία: πριν από φράσεις που αποδίδονται όπως

 ακριβώς ειπώθηκαν, πριν από ρήσεις, γνωμικά, από

 αρίθμηση, όταν δίνονται τα αποτελέσματα μιας πράξης,

 φαινομένου, προβλήματος, όταν αναλύονται, επεξηγούνται ή

 ερμηνεύονται φαινόμενα, όταν παρατίθενται όροι. Προσδίδει

 έμφαση σε αυτό που ακολουθεί.

Παύλα: Χρησιμοποιείται στο διάλογο για να δηλώσει την

 αλλαγή προσώπου ή για να κάνει εντονότερη μια αντίθεση.

Διπλή παύλα: Ανάμεσά τους τίθεται μια φράση που επεξηγεί

 τα γραφόμενα ή προσθέτει κάτι νέο και είναι απαραίτητο

 στοιχείο για την κατανόηση του λόγου. Συνήθως είναι πιο

 ισχυρό σημείο από την παρένθεση.

Παρένθεση: περιέχει μια φράση που επεξηγεί, διευκρινίζει ή

 συμπληρώνει, προσθέτει ένα νέο στοιχείο ή παρεμβάλλει ένα

 σχόλιο. Μπορεί επίσης να παραπέμπει σε κάποιο συγγραφέα ή

 έργο.

Κάθετη γραμμή: Τίθεται ανάμεσα σε λέξεις συνώνυμες ή με

 παραπλήσιο σημασιολογικό περιεχόμενο. Δίνει έμφαση στο

 λόγο.

Ενωτικό: Τοποθετείται σε διπλά ονόματα ή επώνυμα, στα αϊ,

 γερο, γρια, κυρά, μπάρμπα, θεια, παπα, μαστρο, όταν

 ακολουθούνται από κύριο όνομα, σε πολυσύνθετες λέξεις (πχ

 κοινωνικο-πολιτικός τομέας), σε λέξεις ίδιας πτώσης (πχ

 φράση-κλειδί), σε χρονικούς ή τοπικούς προσδιορισμούς (πχ

 πρωί-πρωί).

Εισαγωγικά: Δηλώνουν επανάληψη αυτούσιων λόγων άλλων,

 μορφές ευθύ λόγου, μεταφορική χρήση μιας έννοιας,

 ειρωνεία, δυσπιστία, αμφισβήτηση, ειδικό λεξιλόγιο, γλωσσικά

 ιδιώματα, τίτλους βιβλίων/ταινιών κ.λπ., επωνυμίες, έμφαση

 σε αυτό που λέγεται, λέξεις παλαιότερων γλωσσικών μορφών.

Ερωτηματικό: Είναι σχολιαστικό σημείο στίξης, εκφράζει

 προβληματισμό, απορία, επιδιώκει να αφυπνίσει, να κινήσει το

 ενδιαφέρον, να διεγείρει συναισθήματα, να δώσει έμφαση,

 ζωντάνια, παραστατικότητα. Συχνά εκφράζει αμφιβολία ή

 αμφισβήτηση, αγανάκτηση και αποδοκιμασία. Με το

 ερωτηματικό μπορεί να τίθεται μια παράκληση ή μια ρητορική

 ερώτηση.

Θαυμαστικό: Είναι επίσης σχολιαστικό σημείο στίξης.

 σημειώνεται μετά από επιφωνήματα και μετά από φράσεις

 που δηλώνουν έκπληξη, θαυμασμό, αποδοκιμασία ή

 επιδοκιμασία, χαρά, ανησυχία, απορία, ειρωνεία, αμφισβήτηση,

 υπερβολή, απαίτηση, αποφασιστικότητα.

Αποσιωπητικά: Δηλώνουν έκφραση συγκίνησης, ανησυχίας,

 προβληματισμού, αμφισβήτησης, δισταγμού, ειρωνείας,

 υπονοούμενου, υπαινιγμού, ειρωνείας ή έκφραση που δεν

 ολοκληρώθηκε επειδή διακόπηκε ο πομπός ή ήταν

 συγκινημένος. Επίσης, για να παραλειφθούν ομοειδείς όροι.

Ύφος

Το ύφος ενός κειμένου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως

 απλό, φυσικό, λιτό, οικείο, ανεπιτήδευτο, παραστατικό,

 γλαφυρό, λυρικό, αλληγορικό, στοχαστικό, επιστημονικό,

 στομφώδες, ειρωνικό, σαρκαστικό, χιουμοριστικό, καυστικό,

 δραματικό, μεγαλόπρεπο, λυρικό, σοβαρό, επίσημο, τυπικό,

 αυστηρό, προτρεπτικό, εξομολογητικό, διδακτικό, πυκνό σε

 νοήματα, ουδέτερο, σύνθετο, εξεζητημένο, επιτηδευμένο,

 λαϊκό, φροντισμένο.

Συγκεκριμένα, σε ένα λιτό/απλό ύφος έχουμε απλό λεξιλόγιο,

 μικροπερίοδο λόγο, ασύνδετο σχήμα ή παρατακτική σύνδεση,

 περιορισμένα εκφραστικά μέσα. Στοχεύει στη φυσικότητα, στη

 συντομία και στη διατύπωση σαφών νοημάτων.

Σε ένα οικείο ύφος κυριαρχούν το α’ και β’ ρηματικό πρόσωπο,

 η ενεργητική σύνταξη, ο μικροπερίοδος λόγος και η

 παρατακτική σύνδεση ή το ασύνδετο σχήμα, οικείες εκφράσεις

 και προσφωνήσεις, το καθημερινό λεξιλόγιο, τα παραδείγματα

 και ο διάλογος, ο ευθύς λόγος, ο ρηματικός λόγος.

Στο επίσημο ύφος αντίθετα κυριαρχεί το γ’ ρηματικό

 πρόσωπο, η παθητική σύνταξη, ο μακροπερίοδος λόγος, η

Σε ένα επιστημονικό ύφος βρίσκουμε τα περισσότερα από τα

 παραπάνω, πολλούς επιστημονικούς όρους και αναλυτικότητα

 και επεξηγηματικότητα στη σκέψη, επίκληση στη λογική και

 αναφορική λειτουργία της γλώσσας.

Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για το ουδέτερο ύφος,

 προσθέτοντας την έλλειψη συναισθηματισμού και σχολιασμού.

Στο εξομολογητικό ύφος αντίθετα, διακρίνουμε το α’ ρηματικό

 πρόσωπο, μια διάθεση έκφρασης συναισθημάτων και σκέψεων

 και μια αίσθηση αναδρομής στο παρελθόν με τη χρήση

 ιστορικών χρόνων.

Στο λαϊκό ύφος, από την άλλη, βρίσκουμε, εκτός από το

 καθημερινό λεξιλόγιο, την προφορικότητα και την

 παρατακτική σύνδεση, και μια διάθεση αφήγησης.

Στο χιουμοριστικό – ειρωνικό ύφος εντοπίζουμε υπονοούμενα,

 υπαινιγμούς, λογοπαίγνια, κωμικές εικόνες, σχολιαστικά

 σημεία στίξης, συνδυασμό καθημερινού και εξεζητημένου

 λεξιλογίου, διάθεση επικοινωνίας και προφορικότητα.

Στο προτρεπτικό ύφος κυριαρχούν το β’ πρόσωπο, οι

 μελλοντικές εκφράσεις, οι βουλητικές προτάσεις, η

 υποτακτική και η προστακτική έγκλιση, ο παραινετικός τόνος

 για το μέλλον.

Στο ζωντανό – παραστατικό ύφος διακρίνουμε την κυριαρχία

 του διαλόγου, του ευθύ λόγου, των παραδειγμάτων, των

 ερωτήσεων, της ενεργητικής σύνταξης, των εικόνων, των

 παρομοιώσεων. Στόχος να παραμείνει αμείωτο το ενδιαφέρον

 του δέκτη.

Στο λυρικό ύφος κυριαρχούν η ποιητική λειτουργία της

 γλώσσας, τα σχήματα λόγου, η επίκληση στο συναίσθημα.

 Υπάρχει μουσικότητα και υποβλητικότητα. Στόχος είναι η

 υποβολή συναισθημάτων και η πρόκληση συγκίνησης.

Στο εξεζητημένο ύφος συνδυάζονται ο λεκτικός πληθωρισμός

 και η διαδοχική υπόταξη.

Στο υψηλό ύφος εντοπίζουμε την προσπάθεια έξαρσης

 ηρωικών και ενάρετων προσωπικοτήτων και πράξεων,

 καταστάσεων που ξεπερνούν τα καθημερινά όρια και μέτρα.

 Στόχος είναι η εξύψωσή τους.

Στο φροντισμένο ύφος παρατηρούμε τη λογική οργάνωση των

 σκέψεων, τη δημιουργία νοηματικών ενοτήτων, την ύπαρξη

 συνοχής και συνεκτικότητας.

Στο υποβλητικό ύφος βρίσκουμε την έκφραση ψυχικών

 καταστάσεων με υπαινικτικό τρόπο. Κυριαρχούν τα σύμβολα

 και οι εικόνες. Για παράδειγμα, τα πεσμένα κίτρινα φύλλα του

 φθινοπώρου υποβάλλουν μια ατμόσφαιρα μελαγχολίας.

Στο νοσταλγικό ύφος είναι φανερή μια διάθεση αναπόλησης

 του παρελθόντος, με τη χρήση θαυμαστικών εκφράσεων και

 αναφωνήσεων.

Στο σκοτεινό ύφος υπάρχει αινιγματικός τόνος, ασάφειες στη

 διατύπωση, μακροπερίοδος με διαδοχική υπόταξη λόγος.

 Στόχος είναι μια βαθύτερη επικοινωνία με το δέκτη.

Στο χαλαρό ύφος εντοπίζουμε τη συνειρμική ανάπτυξη των

 σκέψεων,  παρεκβάσεις και επαναλήψεις.

Στο προφορικό ύφος βρίσκουμε ανολοκλήρωτες εκφράσεις και

 συνειρμικό λόγο. Στόχος είναι η ζωντάνια και η οικειότητα.

Βιβλιογραφία

Λογοτεχνία, Φάκελος Υλικού – Δίκτυα Κειμένων, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

Λογοτεχνία, Φάκελος Εκπαιδευτικού, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

 «Εμείς και οι άλλοι…», Δίκτυο Κειμένων, Φάκελος Υλικού, Νεοελληνική Γλώσσα, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, 2019

Συντακτικό της νέας ελληνικής, Α’ Β’ Γ’ Γυμνασίου, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Νεοελληνική Γραμματική, αναπροσαρμογή της μικρής νεοελληνικής γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Κούγκουλος Θανάσης, Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική κριτική, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας, Μετρικά Υφολογικά Κριτικά Μεταφραστικά, Πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2016.

Παπαντωνάκης Γ., Κωτόπουλος Τ., Σκηνικό, Χαρακτήρες, Πλοκή, Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο: Για παιδιά και νέους, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 2011

Barry Peter, Γνωριμία με τη θεωρία, μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία, μτφ. Αναστασία Νάτσινα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2013

Φρυδάκη Ευαγγελία, Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας, εκδόσεις Κριτική, 2003

Μυλιωνάκου – Σαϊτάκη Γιούλα, Προσεγγίσεις στη θεωρία της Λογοτεχνίας, Εκδόσεις Φυτράκη, 2006

Genette G., Σχήματα III, Εκδόσεις Πατάκη, 2007

Παπάζογλου Χ., Μετρική και Αφήγηση, ΜΙΕΤ, 2012

Αποστολίδου Β., Κόκορης Δ., Μπακογιάννης Μ., Χοντολίδου Ε., Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο & στην κοινωνία, εκδόσεις Gutenberg, 2018

Βλαβιανού Α, Γκότση Γ., Καρακάση Κ., Καργιώτης Δ., Κατσικάρος Θ., Πιπινιά Ι., Προβατά Δ., Σπυροπούλου Α., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Β’, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Ροτζώκος Ν., Αναστασιάδου Α., Κωστίου Κ., Βογιατζόγλου Α., Μέντη Δ., Νεότερη Εληνική Λογοτεχνία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Ρούσσου Βαρβάρα, Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης μετρικολογίας: Τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (1920 – 1940), Διδακτορική Διατριβή, 2007

Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2005

M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία Χατζηιωαννίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005