Επαναληπτικό Φύλλο Εργασίας 11η Διδακτική Ενότητα Αρχαία Γ Φάκελος Υλικού

Επαναληπτικό Φύλλο Εργασίας

11^η Διδακτική Ενότητα

1.    Να χαρακτηρίσετε ως σωστές ή λανθασμένες τις παρακάτω περιόδους λόγου.

Α) Ο Αριστοτέλης είναι υποστηρικτής της ιδιωτικής εκπαίδευσης.

Β) Σύμφωνα με το κείμενο υπάρχει ομοφωνία σχετικά με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

Γ) Ένας από τους σκοπούς της εκπαίδευσης μπορεί να είναι η ανάπτυξη του πνεύματος.

Δ) Στην εποχή του Αριστοτέλη διδάσκονταν αποκλειστικά αυτά που οδηγούσαν στην αρετή.

Ε) Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι άνθρωποι της εποχής του είχαν διαφορετική αντίληψη για την αρετή που τιμούσαν.

Στ) Ο Αριστοτέλης ήταν οπαδός της καθολικής παιδείας.

Ζ) Ο Αριστοτέλης δεν αναγνωρίζει καμιά διάκριση μεταξύ των ανθρώπων.

2.   Σε ποια συμπεράσματα θα μπορούσατε να καταλήξετε από την εισαγωγική περίοδο του κειμένου;

3.   Η εισαγωγική περίοδος εκφράζει ένα αίτημα. Ποιο είναι αυτό;

4.   Από ποια άραγε ανάγκη εκπορεύεται το αίτημα της δημόσιας παιδείας που προτείνει ο Αριστοτέλης;

5.   Έχει πολιτικό χαρακτήρα η πρόταση του Αριστοτέλη για τον χαρακτήρα της παιδείας;

6.   Ποια είναι τα ζητήματα που θα απασχολήσουν τον φιλόσοφο;

7.   Σε ποιες παιδαγωγικές περιοχές αναφέρεται ο Αριστοτέλης;

8.   Ποιοι οι πιθανοί σκοποί της παιδείας;

9.   Ποιοι οι τύποι παιδείας στην εποχή του Αριστοτέλη;

10.    Τι εννοεί με τη λέξη περιττά;

11. Πού οφείλονται οι διαφορετικοί προβληματισμοί για την παιδεία;

12.    Τι εννοεί με τη φράση τῆς ἐμποδὼν παιδείας;

13.    Στην τελευταία παράγραφο ο φιλόσοφος διατυπώνει τις προσωπικές του θέσεις. Με ποιο από τα θέματα της παιδείας ασχολείται;

14.    Ποιες οι προτάσεις του Αριστοτέλη;

15.    Ποιο θα χαρακτηρίζατε ως βάναυσο έργο;

16.    Διακρίνονται σημεία της τελολογικής θεωρίας του Αριστοτέλη στο απόσπασμα;

17.    Θεωρείτε ότι οι επισημάνσεις του Αριστοτέλη έχουν πρόσκαιρο και τοπικό χαρακτήρα ή διαχρονικό και υπερτοπικό;

18.    Φαίνεται στο απόσπασμα η στάση του φιλόσοφου απέναντι στην κοινή γνώμη;

19.    Φαίνεται μέσα στο κείμενο ο Αριστοτέλης να ενστερνίζεται άποψη της εποχής του για το διαχωρισμό των ανθρώπων σε ελεύθερους και δούλους;

20.   Υπάρχουν στοιχεία στο κείμενο τα οποία του δίνουν δεοντολογικό χαρακτήρα;

21.    Ο Αριστοτέλης στο κείμενο αναφοράς αναλύει τα θέματα σε κατηγορίες ή υποκατηγορίες. Μπορείτε να εντοπίσετε τα σημεία;

22.   Μπορείτε να σχηματίσετε μία περίοδο λόγου, στην οποία θα αξιοποιήσετε τη λέξη Βάναυσον με τη νεοελληνική της σημασία (Η λέξη μπορεί να χρησιμοποιηθεί όπως είναι ή με κάποιο παράγωγό της.

23.   Μπορείτε να μελετήσετε συγκριτικά τις απόψεις του Αριστοτέλη για την παιδεία με όσα περιέχονται στο άρθρο 16 του ελληνικού συντάγματος. Αρθρο 16: (Παιδεία, τέχνη, επιστήμη)

1. H τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Kράτους. H ακαδημαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγμα.

2. H παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Kράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Eλλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες.

3.Tα έτη υποχρεωτικής φοίτησης δεν μπορεί να είναι λιγότερα από εννέα.

4. Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια. Tο Kράτος ενισχύει τους σπουδαστές που διακρίνονται, καθώς και αυτούς που έχουν ανάγκη από βοήθεια ή ειδική προστασία, ανάλογα με τις ικανότητές τους.

5. H ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση. Tα ιδρύματα αυτά τελούν υπό την εποπτεία του Kράτους, έχουν δικαίωμα να ενισχύονται οικονομικά από αυτό και λειτουργούν σύμφωνα με τους νόμους που αφορούν τους οργανισμούς τους. Συγχώνευση ή κατάτμηση ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων μπορεί να γίνει και κατά παρέκκλιση από κάθε αντίθετη διάταξη, όπως νόμος ορίζει.

Eιδικός νόμος ορίζει όσα αφορούν τους φοιτητικούς συλλόγους και τη συμμετοχή των σπουδαστών σ' αυτούς.

6. Oι καθηγητές των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων είναι δημόσιοι λειτουργοί. Tο υπόλοιπο διδακτικό προσωπικό τους επιτελεί επίσης δημόσιο λειτούργημα, με τις προϋποθέσεις που νόμος ορίζει. Tα σχετικά με την κατάσταση όλων αυτών των προσώπων καθορίζονται από τους οργανισμούς των οικείων ιδρυμάτων.

Oι καθηγητές των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων δεν μπορούν να παυθούν προτού λήξει σύμφωνα με το νόμο ο χρόνος υπηρεσίας τους παρά μόνο με τις ουσιαστικές προϋποθέσεις που προβλέπονται στο άρθρο 88 παράγραφος 4 και ύστερα από απόφαση συμβουλίου που αποτελείται κατά πλειοψηφία από ανώτατους δικαστικούς λειτουργούς, όπως νόμος ορίζει.

Nόμος ορίζει το όριο της ηλικίας των καθηγητών των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων  εωσότου εκδοθεί ο νόμος αυτός οι καθηγητές που υπηρετούν αποχωρούν αυτοδικαίως μόλις λήξει το ακαδημαϊκό έτος μέσα στο οποίο συμπληρώνουν το εξηκοστό έβδομο έτος της ηλικίας τους.

7. H επαγγελματική και κάθε άλλη ειδική εκπαίδευση παρέχεται από το Kράτος και με σχολές ανώτερης βαθμίδας για χρονικό διάστημα όχι μεγαλύτερο από τρία χρόνια, όπως προβλέπεται ειδικότερα από το νόμο, που ορίζει και τα επαγγελματικά δικαιώματα όσων αποφοιτούν από τις σχολές αυτές.

8. Nόμος ορίζει τις προϋποθέσεις και τους όρους χορήγησης άδειας για την ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτηρίων που δεν ανήκουν στο Kράτος, τα σχετικά με την εποπτεία που ασκείται πάνω σ' αυτά, καθώς και την υπηρεσιακή κατάσταση του διδακτικού προσωπικού τους.

H σύσταση ανώτατων σχολών από ιδιώτες απαγορεύεται.

9. O αθλητισμός τελεί υπό την προστασία και την ανώτατη εποπτεία του Kράτους.

Tο Kράτος επιχορηγεί και ελέγχει τις ενώσεις των αθλητικών σωματείων κάθε είδους, όπως νόμος ορίζει. Nόμος ορίζει επίσης τη διάθεση των ενισχύσεων που παρέχονται κάθε φορά στις επιχορηγούμενες ενώσεις σύμφωνα με τον προορισμό τους.

https://www.hellenicparliament.gr/Vouli-ton-Ellinon/To-Politevma/Syntagma/article-16/

Πηγές

Αρχαία Ελληνικά Γ’ Γενικού Λυκείου Φάκελος Υλικού

http://iep.edu.gr/images/IEP/Modules/Sj_K2_Extra_Slider/Fakeloi_Ylikou/Archaia-Ellinika_G-Lykeiou_Fakelos-Ylikou.pdf     

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C128/680/4509,20305/      

https://filologikakaidimiourgika.blogspot.com/     

Ιωάννης-Παναγιώτης Αμπελάς

https://akisambelas.files.wordpress.com/2019/09/ce91cf81cf 87ceb1ceafceb1-ce95cebbcebbceb7cebdceb9cebaceac-ce93ce84-ce9bcf85cebaceb5ceafcebfcf85-2019-2020-ce94ceb9ceb4ceb1cebacf84ceb9cebaceadcf82-ce95cebdcf8ccf84ceb7cf84ceb5cf82-123.pdf  

Βασίλειος Μπετσάκος, Αρχαία ελληνικά Φάκελος υλικού Άξονες διδακτικής και ερμηνείας, Εκδόσεις Πατάκη

Δώρα Ασημακοπούλου, Αρχαία Ελληνικά Φάκελος υλικού Επεξεργασία κειμένων, Εκδόσεις Άλκιμο

Απαντήσεις

1.     Α Λ, Β Λ, Γ Σ, Δ Λ, Ε Σ, Στ Σ, Ζ Λ

2.    Αποτελεί το συμπέρασμα σκέψεων του Αριστοτέλη οι οποίες έχουν προηγηθεί. Μάλιστα το συμπέρασμα αυτό έχει δεοντολογικό χαρακτήρα, όπως δείχνει η χρήση του ρηματικού επιθέτου σε –τεος. Μας βοηθά να καταλήξουμε σε κάποιες απόψεις του φιλοσόφου που έχουν προηγηθεί, όπως: Πρέπει να υπάρχουν νόμοι του κράτους οι οποίοι θα ρυθμίζουν τα θέματα της παιδείας. Η μόρφωση των νέων πρέπει να ταιριάζει με το πολίτευμα του κράτους. Η παιδεία των νέων πρέπει να είναι μία και ίδια για όλους. Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ανήκουν στην αρμοδιότητα του κράτους, καθώς όλοι οι πολίτες ανήκουν σ’ αυτό.

3.    Ότι πρέπει να υπάρξουν νόμοι της πολιτείας οι οποίοι θα ρυθμίζουν τα θέματα της παιδείας και ότι η παιδεία πρέπει να είναι ίδια για όλους. Η παιδεία κατά τον Αριστοτέλη δεν πρέπει να παρέχεται ιδιωτικά ούτε το πρόγραμμα διδασκαλίας να το αποφασίζουν οι γονείς, αλλά νόμοι της πόλης να το καθορίζουν ώστε όλοι να διδάσκονται τα ίδια. Μόνο έτσι θα υπάρξει ενότητα, συνοχή και συλλογική ευτυχία.

4.    Από την ανάγκη της ισότητας σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο και από την ανάγκη της ευδαιμονίας όλων, ως του ανώτερου σκοπού των ανθρώπινων κοινωνιών. Από την αρχή ο Αριστοτέλης συνδέει την παιδεία με τη διακυβέρνηση της πολιτείας. Ως πολιτικό θέμα λοιπόν πρέπει να απασχολεί και τους πολιτικούς και τους νομοθέτες και αφού η ευτυχία αφορά όλους, η παιδεία πρέπει να είναι κοινή.

παιδεία κοινή: Ο δημόσιος χαρακτήρας της παιδείας είναι, κατά τον Αριστοτέλη, ένα αίτημα που προκύπτει από την ανάγκη κοινωνικής και πολιτικής ισότητας. Επίσης, η κοινὴ παιδεία είναι απαραίτητη για την ενότητα της πόλης και τη συλλογική ευτυχία. Στο πλαίσιο αυτό τονίζεται μαζί με τον δημόσιο και ο ενιαίος χαρακτήρας της παιδείας: τὴν παιδείαν κοινὴν καὶ μίαν ποιεῖν (Πολιτικά 1263b36­37). (Σχ. Φ. Υ. )

5.    Ο Αριστοτέλης εκφράζει μια πολιτική άποψη, όταν προτείνει να θεσπιστούν νόμοι για την παιδεία και η πολιτεία να παρέχει σε όλους κοινή εκπαίδευση. Η πρόταση για τον δημόσιο χαρακτήρα της παιδείας είναι μια πολιτική πρόταση, αφού έτσι θα προσδιοριστούν οι παιδαγωγικοί στόχοι, οι εκπαιδευτικές πρακτικές και τα γνωστικά αντικείμενα. Η πολιτεία έτσι θα προσδιορίσει τον τύπο του πολίτη που θέλει να διαμορφώσει, τα  γνωστικά εφόδια που αυτός θέλει να έχει και τις μαθησιακές διαδικασίες και διδακτικές μεθόδους με τις οποίες θα φτάσει στην εκπλήρωση των στόχων αυτών. Η δημόσια παιδεία είναι αυτή που θα στηρίξει τα ήθη και τη νοοτροπία ενός λαού όσο και τον χαρακτήρα του πολιτεύματος της πόλης-κράτους. Μια ακόμη πολιτική τοποθέτηση του Αριστοτέλη είναι η πίστη στην αναγκαιότητα της διάπλασης ελεύθερων πολιτών.

6.    τίς δ’ ἔσται ἡ παιδεία καὶ πῶς χρὴ παιδεύεσθαι: Είναι τα δύο ερωτήματα/ζητήματα που θα απασχολήσουν τη σκέψη του φιλοσόφου. Το πρώτο αφορά τον ενδεδειγμένο τύπο παιδείας και το δεύτερο τον τρόπο που πρέπει να διαπαιδαγωγούνται τα παιδιά.

7.    μανθάνειν πρός…: Η σύνταξη αυτή χρησιμοποιείται από τον Αριστοτέλη, για να αναφερθεί σε πιθανούς διδακτικούς σκοπούς. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα από τα Πολιτικὰ ο φιλόσοφος αναφέρεται σε τρεις διακριτές περιοχές της παιδαγωγικής έρευνας: α) διδακτικοί σκοποί, β) εκπαιδευτική πρακτική της εποχής του και γ) γνωστικό αντικείμενο. Ως πιθανοί σκοποί της παιδείας παρατίθενται διαζευκτικά η αρετή ή ευτυχία, η ανάπτυξη του πνεύματος ή η καλλιέργεια της ψυχής, η χρηστικότητα της γνώσης ή η αυταξία της. Η τρέχουσα εκπαιδευτική πρακτική μόνο ταραχή μπορεί να προκαλέσει στον ερευνητή, γι’ αυτό και προσωρινά προσπερνάται. Ως γνωστικό αντικείμενο, τέλος, ορίζονται όλες οι δράσεις, σωματικές και πνευματικές, των ελευθέρων πολιτών. (Σχ. Φ. Υ.)

8.    Δεν έχουν όλοι την ίδια άποψη για τους σκοπούς της παιδείας. Άλλοι υποστηρίζουν ότι πρέπει να στοχεύει στην αρετή (πρὸς ἀρετὴν). Η αρετή εδώ συνδέεται και με το λόγον έχον μέρος της ψυχής (διανοητικές αρετές) και το επιθυμητικόν (ηθικές αρετές). Άλλοι ότι πρέπει να στοχεύει στον άριστο βίο (πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον). Ο άριστος βίος είναι ο αιρετώτερος βίος, δηλαδή ο προτιμότερος βίος σύμφωνα με το πολίτευμα, και δεν είναι ένας, αλλά όσα και τα πολιτεύματα. Για παράδειγμα, για τους Σπαρτιάτες που ταύτιζαν την αρετή με την ανδρεία στον πόλεμο ο άριστος βίος και η πολιτειακή τους συγκρότηση ταυτιζόταν με αυτή. Άλλοι ότι στοχεύει στην άσκηση του νου (πρὸς τὴν διάνοιαν) κι άλλοι στη διάπλαση ηθικού χαρακτήρα (πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος).

οὔτε πρὸς ἀρετὴν οὔτε πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον: Ένα παιδευτικό αγαθό χρήσιμο και για ηθικούς σκοπούς και για τη διαμόρφωση του άριστου βίου είναι, π.χ., η μουσική, όπως μαθαίνουμε σε παρακάτω χωρίο των Πολιτικών («...οἰητέον πρὸς ἀρετήν τι τείνειν τὴν μουσικήν, ὡς δυναμένην... τὸ ἦθος ποιόν τι ποιεῖν, ἐθίζουσαν δύνασθαι χαίρειν ὀρθῶς, ἢ πρὸς διαγωγήν τι συμβάλλεται καὶ πρὸς φρόνησιν»). (Σχ. Φ. Λ)

9.    «τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον ἢ τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετὴν ἢ τὰ περιττά». Με αυτό το χωρίο ο Αριστοτέλης δίνει τους τρεις τύπους παιδείας της εποχής του. Ο πρώτος είναι ο ωφελιμιστικός τύπος που παρέχει πράγματα πρακτικά, ωφέλιμα και χρήσιμα για τη ζωή. Πρόκειται για μια κατάρτιση με στόχο τον βιοπορισμό. Ο δεύτερος είναι ο ηθοπλαστικός που οδηγεί στην αρετή και στη διάπλαση του ήθους των παιδιών, στη διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα και ο τρίτος ο καθαρά γνωσιοκεντρικός που προσφέρει τα περιττά, αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση, είναι η καθαρή μόρφωση. Ως τέτοιο θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς τη μουσική.  

10. περιττά: Με την έκφραση αυτή ο Σταγειρίτης δηλώνει το σύνολο των γνώσεων που δεν αποβλέπουν σε άμεσες πρακτικές εφαρμογές. Είναι πολύ χαρακτηριστική η αναφορά του στη γνώση, τη θεωρούμενη από κάποιους άχρηστη, που είχαν προσωκρατικοί φιλόσοφοι όπως ο Θαλής και ο Αναξαγόρας: «Από όσα λοιπόν έχουμε πει έγινε πια φανερό ότι η φιλοσοφική σοφία είναι και επιστημονική γνώση και διανοητική αντίληψη των πιο αξιόλογων και των πιο πολύτιμων από την άποψη της φύσης τους πραγμάτων. Αυτός είναι ο λόγος που τον Αναξαγόρα, τον Θαλή και τους όμοιούς τους οι άνθρωποι τους λένε σοφούς, όχι όμως φρόνιμους, αφού τους βλέπουν να μην ξέρουν τι είναι συμφέρον για τον εαυτό τους· λένε δηλαδή γι’ αυτούς ότι ξέρουν πράγματα μοναδικά, θαυμαστά, δυσνόητα και θεϊκά, που είναι όμως άχρηστα –με το νόημα ότι δεν ψάχνουν να βρουν τι είναι αυτό που λέμε “καλό για τον άνθρωπο”» (Ἠθικὰ Νικομάχεια 1141b2­8, μετάφραση Δ. Λυπουρλής). (Σχ. Φ. Υ.)

11.  Στο γεγονός ότι όλοι τιμούν την αρετή αλλά ο καθένας δίνει σε αυτήν ένα διαφορετικό περιεχόμενο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να προτιμούν διαφορετικούς τρόπους άσκησης αυτής.

καὶ γὰρ τὴν ἀρετὴν... τιμῶσιν: Την ίδια σκέψη είχε εκφράσει και ο Πλάτωνας: Αν δεν ξέρουμε καν τι είναι η αρετή, με ποιον τρόπο θα συμβουλέψουμε κάποιον πώς να την κατακτήσει πιο εύκολα; (Σχ. Φ. Λ.)

12. τῆς ἐμποδὼν παιδείας: της παιδείας δηλ. με την οποία είμαστε καθημερινά σε επαφή, της παιδείας που ισχύει στην κοινωνία μας. Σ᾿ ένα παρακάτω χωρίο αναφέρει ο Αριστοτέλης τι αποτελούσε συνήθως την παιδεία του καιρού του: α) ανάγνωση και γραφή, β) γυμναστική, γ) μουσική, και δ) (μερικές φορές) σχέδιο και ζωγραφική. (Ένας λόγος που δεν αναφέρει την αριθμητική είναι ίσως ότι στην Αθήνα αυτή διδασκόταν στο σπίτι και όχι στο σχολείο.) για τα αντικείμενα (α) και (δ) λέει ο Αριστοτέλης ότι είναι χρήσιμα πρὸς τὸν βίον, για το (β) ότι συντελεί στην καλλιέργεια της ανδρείας, και για τη μουσική (γ), όπως είπαμε και προηγουμένως, ότι και χρησιμότητα για τη ζωή έχει και ηθική επίδραση στον άνθρωπο ασκεί. (Σχ. Φ. Λ.)

13. Με τα διδακτικά αντικείμενα.

14. Ο Αριστοτέλης δεν αποδοκιμάζει καμιά μορφή γνώσης, αλλά δίνει προτεραιότητα στον ηθοπλαστκό της χαρακτήρα και θεωρεί ως τελικό στόχο της τη διάπλαση ενάρετων και ελεύθερων χαρακτήρων. Αποδέχεται τόσο τη χρήσιμη όσο την επιστημονική και την ηθοπλαστική γνώση. Θεωρεί ότι οι νέοι πρέπει να παίρνουν γνώσεις χρήσιμες για τη ζωή, όπως είναι η ανάγνωση, η γραφή, η αριθμητική και το σχέδιο, ωστόσο και από αυτές θα πρέπει να παίρνουν μόνο τις αναγκαίες. Οι χρήσιμες γνώσεις δηλαδή είναι απαραίτητες, δεν αποτελούν όμως αυτοσκοπό. Πρέπει να υπάρχει διάκριση ανάμεσα στη γνώση η οποία καλλιεργεί ολόπλευρα τον άνθρωπο και στη γνώση που τον υποδουλώνει. Έτσι η γνώση δεν μπορεί να είναι μονοδιάστατη, αντίθετα θα πρέπει να είναι ταιριαστή στις ανάγκες του ελεύθερου ανθρώπου, για να ασκεί τα έργα της αρετής. Που δεν μετατρέπει το φρόνημα του ελεύθερου ανθρώπου σε δουλικό, μέσα από την  άσκηση ενός επαγγελματικά εξειδικευμένου έργου, μιας χειρωνακτικής, μηχανικής τέχνης. Η επαγγελματική εκπαίδευση συνδέεται με τους βάναυσους, με αυτούς δηλαδή που διαθέτουν τη γνώση και την τέχνη τους στην υπηρεσία των άλλων και αμείβονται για αυτό. Αυτό το τελευταίο είναι, κατά τον φιλόσοφο, στοιχείο δουλικότητας.

15. Η λέξη βάναυσος σήμαινε τον τεχνίτη που έμενε μόνιμα στην πόλη κι εργαζόταν εκεί, Πρόκειται για την τάξη των εργατών που ασκούσαν μηχανική εργασία. Κατά τον Αριστοτέλη η μισθωτή εργασία έχει χαρακτηριστικά δουλικότητας, αφού ο εργάτης/τεχνίτης υποτάσσεται στη βούληση του άλλου. Ουσιαστικά πρόκειται για τις εργασίες που εκτελούσαν οι δούλοι και που, κατά τον φιλόσοφο, δεν ταίριαζαν στους γεννημένους ελεύθερους. Η επαγγελματική εκπαίδευση συνδέεται με τους βάναυσους, με αυτούς δηλαδή που διαθέτουν τη γνώση και την τέχνη τους στην υπηρεσία των άλλων και αμείβονται για αυτό. Αυτό το τελευταίο είναι, κατά τον φιλόσοφο, στοιχείο δουλικότητας.

16. Για τον Αριστοτέλη καθετί που γεννάται ή δημιουργείται έρχεται με ένα σκοπό να εκπληρώσει. Ένα τέλος κι αυτό το τέλος συμπίπτει με το άριστον. Έτσι και στην παιδεία τα πάντα εξετάζονται με βάση τον τελικό σκοπό, τον τύπο πολίτη που επιδιώκεται από την πολιτεία να διαπλαστεί. Όλα, χαρακτήρας, στόχοι, πρακτικές και γνωστικά αντικείμενα εκεί κατατείνουν. Επιπλέον, όταν ο Αριστοτέλης μιλά για την ανάγκη του δημόσιου χαρακτήρα της παιδείας, έχει στο νου του τον τελικό σκοπό της ανώτερης των κοινωνιών, της πόλης, που δεν είναι άλλος από τη συλλογική ευδαιμονία. Τέλος, ένας από τους στόχους της παιδείας είναι και η αρετή. Στα Ηθικά Νικομάχεια κατέληξε ότι η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα, η οποία αποτελεί συγχρόνως και μια ακρότητα, αφού εκεί βρίσκεται το τέλος, επιτυγχάνεται η τελείωση.

17. Ο χαρακτήρας της εκπαίδευσης, οι στόχοι της παιδείας, τα γνωστικά αντικείμενα, οι διδακτικές πρακτικές, η χρησιμοθηρική γνώση, η καθολική παιδεία, η εξειδίκευση, η σχέση της παιδείας με την ελευθερία είναι ζητήματα που απασχολούν και σήμερα όσους ασχολούνται με τα θέματα της παιδείας και είναι ενεργοί, συμμετοχικοί πολίτες.

18. Ο Αριστοτέλης κάνει τρεις αναφορές σχετικές με τη γνώμη των ανθρώπων της εποχής του σε θέματα παιδείας: «ἀμφισβητεῖται»,  «Οὐ γὰρ ταὐτὰ πάντες ὑπολαμβάνουσι», «οὐθέν ἐστιν ὁμολογούμενον». Είναι τα σημεία στα οποία δείχνει ότι δεν υπάρχει ομογνωμία και γι’ αυτό η σκέψη ενός μελετητή θα βρεθεί σε μεγάλη σύγχυση. Γενικά, ο φιλόσοφος λάμβανε υπόψη του τις γνώμες των πολλών και αναζητούσε απόψεις που είχαν καθολική ισχύ ή απέδιδαν αυτό που πίστευε η πλειοψηφία. Αυτό δεν σημαίνει ότι το αποδεχόταν, αλλά σίγουρα το τοποθετούσε στο πεδίο της έρευνας και του προβληματισμού του.

19. Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για βάναυσα έργα, για έργα που ταιριάζουν σε ελεύθερους και για έργα που δεν ταιριάζουν σε αυτούς, όταν διαχωρίζει τα γνωστικά αντικείμενα τα οποία πρέπει να διδάσκονται οι ελεύθεροι άνθρωποι, ώστε να κρατούν το σώμα και την ψυχή τους κατάλληλα για την άσκηση της αρετής, φαίνεται να αποδέχεται ότι υπάρχουν άνθρωποι γεννημένοι δούλοι ή ελεύθεροι. Οι πρώτοι είναι οι δούλοι της εποχής εκείνης, είναι αυτοί που κυβερνώνται δεσποτικά, είναι αυτοί που πουλούν την εργασία τους σύμφωνα με το κείμενο, ενώ οι δεύτεροι είναι αυτοί που κυβερνώνται από ίσους, που δικαιούνται να εκφέρουν τη γνώμη τους και να συναποφασίζουν. Έτσι συνδέει και την παιδεία με το θέμα της ελευθερίας ή της δουλικότητας, καθώς αναγνωρίζει ότι υπάρχουν γνώσεις οι οποίες δεν ταιριάζουν σε ανθρώπους με ελεύθερο φρόνημα.  

20.Τα ρηματικά επίθετα νομοθετητέον και ποιητέον και τα ρήματα χρή και δεῖ.

21. οὔτε  πρὸς  ἀρετὴν οὔτε  πρὸς  τὸν  βίον  τὸν  ἄριστον,  οὐδὲ  φανερὸν  πότερον πρὸς  τὴν  διάνοιαν  πρέπει  μᾶλλον  ἢ  πρὸς   τῆς  ψυχῆς  ἦθος: Αποδίδονται οι σκοποί της παιδείας.

τὰ  χρήσιμα  πρὸς  τὸν  βίον  ἢ  τὰ  τείνοντα πρὸς  ἀρετὴν: Αποδίδονται οι σύγχρονες εκπαιδευτικές πρακτικές.

διῃρημένων  τῶν  τε  ἐλευθερίων  ἔργων  καὶ  τῶν  ἀνελευθερίων: Αποδίδονται οι ασχολίες που ταιριάζουν και δεν ταιριάζουν στους ελεύθερους ανθρώπους.

τὸ  σῶμα  τῶν  ἐλευθέρων  [ἢ  τὴν  ψυχὴν]  ἢ  τὴν  διάνοιαν: Αποδίδουν την ολότητα του ελεύθερου ανθρώπου.

22. Στη δικτατορία πολλοί αγωνιστές της δημοκρατίας αντιμετωπίστηκαν με βαναυσότητα απ’ το καθεστώς.

23.Κοινά σημεία είναι ο δημόσιος χαρακτήρας της παιδείας και ο στόχος της ολόπλευρης ανάπτυξης του ανθρώπου.