Επαναληπτικό Φύλλο Εργασίας 6η Διδακτική Ενότητα Αρχαία Γ' Φάκελος Υλικού

     

Επαναληπτικό Φύλλο Εργασίας

6^η Διδακτική Ενότητα

1.    Να χαρακτηρίσετε ως σωστές ή λανθασμένες τις παρακάτω προτάσεις.

Α) Στον άνθρωπο ενυπάρχει το ένστικτο της πίστης στους θεούς.

Β) Η θρησκευτική πίστη είναι χαρακτηριστικό των θνητών όντων.

Γ) Η πρώτη κατάκτηση του ανθρώπου ήταν η γλώσσα.

Δ) Τελευταία κατάκτηση του ανθρώπου, σύμφωνα με τον μύθο, ήταν η ανεύρεση τροφής.

Ε) Οι άνθρωποι από την αρχή οργανώθηκαν σε κοινωνίες.

Στ) Η δημιουργική τέχνη βοηθούσε τους ανθρώπους στην αντιμετώπιση των θηρίων.

Ζ) Οι άνθρωποι παράλληλα με τη δημιουργία τους είχαν ως γνώρισμα την πολιτική τέχνη.

Η) Η σωτηρία από τα θηρία βρισκόταν στην ίδρυση πόλεων.

Θ) Οι άνθρωποι στις πρώτες τους προσπάθειες πολιτικής οργάνωσης έδειξαν αισθήματα δικαιοσύνης ο ένας προς τον άλλο.

Ι) Η έλλειψη της πολιτικής τέχνης οδηγούσε στη διάλυση της συνύπαρξης των ανθρώπων.

Κ) Ο Δίας είναι ένας φιλάνθρωπος θεός.

Λ) Ο Ερμής εκτελεί τις εντολές του Δία για τη σωτηρία του ανθρώπινου γένους.

Μ) Το δώρο του Δία στους ανθρώπους είναι η δικαιοσύνη.

Ν) Η αιδώς και η δίκη μοιράστηκαν στους ανθρώπους, όπως οι τέχνες.

Ξ) Ήταν αναγκαίο όλα τα μέρη της κοινωνίας να έχουν την αιδώ και τη δίκη.

Ο) Ο Δίας παρουσιάζεται πολύ αυστηρός σε όποιον παρακούσει τις εντολές του.

Π) Οι Αθηναίοι για τα τεχνικά ζητήματα νομίζουν ότι όλοι έχουν δικαίωμα λόγου.

Ρ) Οι Αθηναίοι πίστευαν ότι η πολιτική αρετή διέπεται από δικαιοσύνη και σωφροσύνη.

Σ) Σε λίγους ταιριάζει η συμμετοχή στην πολιτική αρετή.

2.   Πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη θέση του Πρωταγόρα ότι ο άνθρωπος είχε μερίδιο στη θεϊκή φύση;

3.   Ποιες οι άμεσες συνέπειες της συγγένειας του ανθρώπου με τους θεούς;

4.   Πώς μπορούμε να δικαιολογήσουμε τις θέσεις του αγνωστικιστή Πρωταγόρα για τους θεούς;

5.   Προσπαθήστε να φτιάξετε μια ιστοριογραμμή με τις ανθρώπινες κατακτήσεις με τη σειρά που μας τις δίνει η αφήγηση. Βλέπετε κάποιο παράδοξο εδώ; Πώς μπορεί να εξηγηθεί;

6.   Ποια είναι η αντίληψη του Πρωταγόρα για τη δημιουργία της γλώσσας;

7.   Πώς κατοικούσαν αρχικά οι άνθρωποι και ποιους κινδύνους αντιμετώπιζαν;

8.   «κατ’  ἀρχὰς»: Ποια ανθρώπινα επιτεύγματα περιλαμβάνει μέσα στις χρονικές του διαστάσεις ο παραπάνω προσδιορισμός και ποια δεν περιλαμβάνει, σύμφωνα με τη σοφιστική αφήγηση;

9.   Ποια τέχνη δεν βοηθούσε τους ανθρώπους να προστατευθούν από τα θηρία και ποια ήταν βοηθητική σε αυτό  το έργο;

10.    Ποια η σημασία της δημιουργικής τέχνης;

11. Πώς σκέφτηκαν οι άνθρωποι να αντιμετωπίσουν την κατωτερότητά τους από τα θηρία;

12.    Οι αρχικές προσπάθειες των ανθρώπων για πολιτική συγκρότηση ήταν επιτυχημένες;

13.    Πώς καταλαβαίνετε τη θέση ότι η πολεμική τέχνη είναι μέρος της πολιτικής;

14.    Θεωρείτε ότι σύμφωνα με την αφήγηση η δημιουργία πόλεων έγινε φύσει ή νόμω;

15.    Πώς σκέφτηκε ο Δίας να σώσει το ανθρώπινο είδος;

16.    Πώς παρουσιάζεται ο Δίας στην ενότητα;

17.    Τι γνωρίζετε για το μυθικό πρόσωπο του Ερμή και πώς παρουσιάζεται στην ενότητα;

18.    Ποιο το περιεχόμενο των όρων αιδώς και δίκη;

19.    Ποιο αποτέλεσμα θα μπορούσαν να φέρουν η αιδώς και η δίκη στους ανθρώπους;

20.   Ποια η σημασία της λέξης ἰδιώταις;

21.    Πώς μοιράστηκαν οι τέχνες στους ανθρώπους;

22.   Πώς μοιράστηκαν η αιδώς και η δίκη στους ανθρώπους και γιατί;

23.   Ποια σκληρή εντολή δίνει ο Δίας στον Ερμή και πώς δικαιολογείται αυτή;

24.   Πώς δικαιολογείται η αναφορά του Δία στην τιμωρία, ενώ η αιδώς και η δίκη δόθηκε σε όλους τους ανθρώπους;

25.   Ποιες φάσεις της ανθρώπινης εξέλιξης είδαμε στον μύθο του Πρωταγόρα;

26.   Φαίνονται μέσα στο μύθο οι γνωστές απόψεις των σοφιστών για τη φυσική ισότητα των ανθρώπων και τη συχνή παραβίασή της κατά την ανθρώπινη οργάνωση;

27.   Είναι τελικά ο μύθος του Πρωταγόρα ένας αισιόδοξος εξελικτικός μύθος;

28.   Πώς εξηγείται η στάση των Αθηναίων στην εκκλησία του δήμου;

29.   Εξηγείται το διδακτό της αρετής με τον μύθο του Πρωταγόρα;

30.   διά δικαιοσύνης καί σωφροσύνης: Ποια η σημασία των όρων;

31.    Μπορείτε να χαρακτηρίσετε τη γλώσσα και το ύφος του κειμένου;

32.   Ποιους όρους προσδιορίζουν οι προτάσεις «ἧς μέρος πολεμική» και «ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης»;

33.   Ποιο το είδος τω προτάσεων «ὡς σὺ φῄς» και «ὡς ἐγώ φημι»;

34.   Ποιο το είδος των προτάσεων «μὴ ἀπόλοιτο πᾶν» και «τίνα οὖν τρόπον δοίη δίκην καὶ αἰδῶ ἀνθρώποις»;

35.   «Οὕτω  δὴ  παρεσκευασμένοι … σκεδαννύμενοι  διεφθείροντο»: Μπορείτε να εντοπίσετε τους χρονικούς και τους αιτιολογικούς δείκτες που δείχνουν την μετάβαση του ανθρώπου από τον τεχνικό πολιτισμό στον κοινωνικό βίο;

36.   θείας μετέσχε / σκεδαννύμενοι διεφθείροντο: Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τις παραπάνω λέξεις με κάποιο ομόρριζό τους στη ν.ε. σε δύο διαφορετικές περιόδους λόγου;

37.   Σχήμα, βάση, διατροφικός, κατοικία, όλεθρος, διασκέδαση, διανομή, θήκη, αδελφοκτόνος, διαφήμιση: Με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι παραπάνω;

38.   Ο θείος του Πλάτωνα Κριτίας, ο πιο ακραίος από τους Τριάκοντα, υπήρξε και από λογοτεχνική άποψη πολυσχιδής προσωπικότητα. Ανάμεσα σε πολλά άλλα ποιητικά και πεζά έργα, φαίνεται ότι έγραψε και τραγωδίες (και σατυρικά δράματα). Τα σωζόμενα αποσπάσματα προέρχονται κατά μέγα μέρος από τα έργα Πειρίθους και Σίσυφος, τα οποία άλλοτε αποδίδονται στον Ευριπίδη και άλλοτε στον Κριτία.

Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από το έργο Σίσυφος,που πιθανώς ήταν σατυρικό δράμα, κάτι που είναι βέβαιο για το ομότιτλο έργο του Ευριπίδη (415 π.Χ.). Στους στίχους αυτούς, στους οποίους απηχούνται ανάλογες διδασκαλίες των σοφιστών.

Κριτίας, Σίσυφος

Υπήρξε μια εποχή κατά την οποία η ανθρώπινη ζωή

ήταν ακατάστατη, γεμάτη θηριωδία, υποταγμένη στη

δύναμη· μια εποχή όπου ούτε οι καλοί άνθρωποι

επιβραβεύονταν ούτε πάλι οι κακοί τιμωρούνταν. [5]

 Ύστερα νομίζω, οι άνθρωποι θέσπισαν νόμους που

όριζαν ποινές, ώστε το δίκαιο να τους εξουσιάζει όλους

εξίσου και να έχει την αλαζονεία υπόδουλή του· κι αν

τυχόν κάποιος έκανε ένα λάθος, τον τιμωρούσαν. [10]

Στη συνέχεια, επειδή οι νόμοι εμπόδιζαν μεν τους

ανθρώπους να αδικούν στα φανερά, αλλά ωστόσο οι

άνθρωποι εξακολουθούσαν να αδικούν στα κρυφά,

τότε, νομίζω, για πρώτη φορά κάποιος έξυπνος και

σοφός άνθρωπος σοφίστηκε για τους θνητούς τον

φόβο των θεών, [15] ώστε να υπάρχει κάτι που να το

φοβούνται οι κακοί ακόμη κι όταν κάνουν ή λένε ή

διανοούνται κάτι στα κρυφά. Επινόησε έτσι το θείο, ότι

δηλαδή υπάρχει ένας δαίμονας που ζει μια δίχως τέλος

ακμή, ένας δαίμονας που ακούει και βλέπει νοερά, που

στοχάζεται στο έπακρο, που προσέχει τα πάντα και που

έχει περιβληθεί μια θεϊκή φύση: [20] ο δαίμονας αυτός

θα ακούει οτιδήποτε λέγεται ανάμεσα στους θνητούς

και θα μπορεί να αντιλαμβάνεται οτιδήποτε γίνεται. Κι

αν σιωπηρά σχεδιάζεις κάτι κακό, δεν θα μείνει

απαρατήρητο από τους θεούς. Γιατί ο λογισμός τους

είναι πολύ δυνατός. [25] Με αυτά τα λόγια παρουσίασε

την πιο ελκυστική διδαχή, καλύπτοντας την αλήθεια

πίσω από έναν ψεύτικο λόγο. Έλεγε πως οι θεοί

κατοικούν σ᾽ έναν τόπο, για τον οποίο οι άνθρωποι, και

μόνο που τον βλέπουν, νιώθουν τρόμο. Κατάλαβε ότι

ακριβώς από εκεί πήγαζαν και οι φόβοι των ανθρώπων,

[30] και η επικουρία στις ταλαιπωρίες του βίου, δηλαδή

από τον περιστρεφόμενο, εκεί ψηλά, θόλο του

ουρανού, όπου έβλεπε ότι ήσαν οι αστραπές και τα

φοβερά χτυπήματα της βροντής, και το αστερινό φως

του ουρανού, όμορφο, γεμάτο στολίδια, έργο του

Χρόνου, του σοφού αρχιμάστορα·[35] είναι ο τόπος

όπου πορεύεται η φωτεινή διάπυρη μάζα του άστρου,

και απ᾽ όπου πέφτει στη γη η υγρή βροχή. Με τέτοιους

φόβους έζωσε τους ανθρώπους· με τους φόβους

αυτούς έβαλε -στα λόγια του- το θεό να κατοικήσει σε

κατάλληλο τόπο, [40] και διαμέσου των νόμων

εξάλειψε την ανομία. *** Και νομίζω πως έτσι έπεισε,

για πρώτη φορά, τους θνητούς να πιστέψουν ότι

υπάρχει των θεών το γένος.

http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=192

Θα προσπαθήσετε να δείτε συγκριτικά τις θέσεις που διατυπώνει στο παραπάνω ποιητικό κείμενο ο Κριτίας με αυτές που εκφράζει στον μύθο του ο Πρωταγόρας;

(μετάφραση Νίκος Σκουτερόπουλος)

Πηγές

Αρχαία Ελληνικά Γ’ Γενικού Λυκείου Φάκελος Υλικού

http://iep.edu.gr/images/IEP/Modules/Sj_K2_Extra_Slider/Fakeloi_Ylikou/Archaia-Ellinika_G-Lykeiou_Fakelos-Ylikou.pdf 

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C128/680/4509,20305/   

https://filologikakaidimiourgika.blogspot.com/ 

Ιωάννης-Παναγιώτης Αμπελάς

https://akisambelas.files.wordpress.com/2019/09/ce91cf81cf87ceb1ceafceb1-ce95cebbcebbceb7cebdceb9cebaceac-ce93ce84-ce9bcf85cebaceb5ceafcebfcf85-2019-2020-ce94ceb9ceb4ceb1cebacf84ceb9cebaceadcf82-ce95cebdcf8ccf84ceb7cf84ceb5cf82-123.pdf

Βασίλειος Μπετσάκος, Αρχαία ελληνικά Φάκελος υλικού Άξονες διδακτικής και ερμηνείας, Εκδόσεις Πατάκη

Δώρα Ασημακοπούλου, Αρχαία Ελληνικά Φάκελος υλικού Επεξεργασία κειμένων, Εκδόσεις Άλκιμο

Σύντομες Απαντήσεις

1.     Α Σ, Β Λ, Γ Λ, Δ Σ, Ε Λ, Στ Λ, Ζ Λ, Η Σ, Θ Λ, Ι Σ, Κ Σ, Λ Σ, Μ Λ,

Ν Λ, Ξ Σ, Ο Σ, Π Λ, Ρ Σ, Σ Λ

2.    θεία μοῖρα: Εδώ η λέξη έχει την πρώτη της σημασία: μέρος, μερίδιο. Με την έκφραση θεία μοῖρα ο Πρωταγόρας αναφέρεται στη φωτιά και την έλλογη ικανότητα της χρήσης της (ἔμπυρος τέχνη), που ο άνθρωπος είχε πάρει από τους θεούς Ήφαιστο και Αθηνά. Υπονοείται η αρχαιοελληνική αντίληψη ότι η –ανεξήγητη κατά τα άλλα– ανθρώπινη λογικότητα ανάγεται στον θεό ή είναι ο θεός μέσα μας. Μια τέτοια αναγωγή κάνει ο Πλάτων: «Πρέπει όμως να καταλάβουμε ότι το κυρίαρχο είδος της ψυχής, που δώρισε ο Θεός στον καθένα μας, είναι ένας δαίμων. Είναι αυτό που, όπως είπαμε, κατοικεί στην κορυφή του σώματος και μας ανυψώνει από τη Γη προς τον συγγενικό μας ουρανό, γιατί η αλήθεια είναι ότι είμαστε φυτά όχι της Γης αλλά του ουρανού» (Τίμαιος 90a, μετάφραση Β. Κάλφας). Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει: «Μπορούμε, δηλαδή, να πούμε ότι κινεί τα πάντα μέσα μας ένας θεός εσωτερικός. Και του λογικού στοιχείου ακόμα, αρχή δεν είναι το λογικό στοιχείο, αλλά κάτι ανώτερο. Τι άλλο, λοιπόν, θα είναι ανώτερο και από την επιστήμη και από τον νου, παρά ο θεός;» (Ἠθικὰ Εὐδήμια 1248a26­29, μετάφραση Β. Μπετσάκος). (Σχ. Φ. Υ.)

θείας... μοίρας: Η φωτιά αποτελεί το θεϊκό μερίδιο που είχαν την τύχη, χάρη στην παρέμβαση του Προμηθέα, να λάβουν οι άνθρωποι. Είναι θεϊκό γιατί το κατείχαν ως τότε μόνον οι θεοί, είναι θεϊκό γιατί οι άνθρωποι το απέκτησαν με θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα, είναι επίσης θεϊκό γιατί, επιτρέποντας στον άνθρωπο να αναπτύξει πολιτισμό, του επέτρεψε κατά συνέπεια να αναγνωρίσει την ύπαρξη των θεών. Η πρώτη και άμεση συνέπεια του δώρου της φωτιάς, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, είναι ακριβώς η εμφάνιση της θρησκείας. (Σχ. Φ. Λ.)

3.    Πίστεψε σε θεούς και ίδρυσε βωμούς και αγάλματα θεών. Με λίγα δημιούργησε τις θρησκείες και διαμόρφωσε τρόπους και χώρους λατρείας των θεών.

4.    Ο Πρωταγόρας δεν τοποθετούνταν πάνω στην ύπαρξη ή όχι του αντικειμένου της λατρείας, του αν υπάρχουν ή όχι θεοί, αλλά αναγνώριζε τη σημαντική θέση της θρησκείας στη ζωή του ανθρώπου και των κοινωνιών και τη θεωρούσε βασικό ανθρωπολογικό δεδομένο και ιδιαίτερο γνώρισμα των κοινωνιών. Θεωρούσε ότι η θρησκευτική πίστη και η λατρεία πηγάζει από βαθύτερες ανάγκες του ανθρώπου, είναι δηλαδή κάτι το ορμέμφυτο στον άνθρωπο. Εξάλλου, σε μια μυθική αφήγηση είναι απολύτως φυσική η παρουσία των θεών, μια παρουσία συμβολική, με τον Δία να συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει το σύμπαν και τους άλλους θεούς τα όργανα που εξασφαλίζουν την ισορροπία αυτής της νομοτέλειας. Ειδικότεροι συμβολισμοί είναι του Επιμηθέα που συμβολίζει τη φάση του εξαρτημένου από τη φύση ανθρώπου, του Προμηθέα την αυτονόμησή του, της Αθηνάς και του Ηφαίστου τον τεχνικό και πνευματικό πολιτισμό και του Δία και του Ερμή την πολιτική, ηθική και κοινωνική του φύση.

5.     

Φαίνεται παράδοξο να έχει ο άνθρωπος δημιουργήσει πρώτα τη θρησκεία και μετά τη γλωσσική επικοινωνία ή τελευταία απ’ όλα να έχει προχωρήσει στην ανεύρεση τροφής. Κάτι τέτοιο μοιάζει λογικά παράλογο, αφού σίγουρα χρονολογικά ο άνθρωπος πρώτα για αυτή ενδιαφέρθηκε. Προφανώς τα δύο χρονικά επιρρήματα πρῶτον και ἔπειτα δεν δείχνουν μια ακολουθία χρονική, αλλά αξιολογική. Ξεκινά από την σημαντικότερη πνευματική ανθρώπινη κατάκτηση που είναι η διαμόρφωση του θρησκευτικού συναισθήματος, ακολουθεί η γλώσσα και τελειώνει με τα επιτεύγματα του υλικοτεχνικού πολιτισμού φτάνοντας  στην προφανέστερη που είναι η αναζήτηση και η εύρεση της τροφής.

6.  φωνὴ καὶ ὀνόματα: Ο Πρωταγόρας αναφέρεται στη γλώσσα, τον έναρθρο λόγο (διηρθρώσατο, διά + ἄρθρον = μέλος). Η φωνὴ είναι καταρχάς ο άναρθρος ήχος που παράγεται από τον λάρυγγα, τις φωνητικές χορδές και τη στοματική κοιλότητα είτε των ζώων είτε των ανθρώπων. Η αρθρωμένη φωνὴ αποτελείται σε  πρώτο επίπεδο από διακριτούς ήχους (φθόγγους), που από μόνοι τους δεν έχουν νοηματικό φορτίο· κατά  τον Πλάτωνα: ὧν γε τὰ ἐναργέστατα αὐτὰ τὰ ἑπτὰ [τα φωνήεντα] φωνὴν μόνον ἔχει, λόγον δὲ οὐδ’ ὁντινοῦν (Θεαίτητος 203b). Νοηματικό φορτίο έχουν τα σύνολα φθόγγων, τα ὀνόματα, δηλαδή οι λέξεις. (Σχ. Φ. Υ.)

Φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας ήταν οπαδός της άποψης της νόμω δημιουργίας της γλώσσας, ότι είναι δηλαδή ένα ανθρώπινο δημιούργημα, όχι κάποιο θείο δώρο, στο οποίο έφτασαν οι άνθρωποι αξιοποιώντας τις φυσικές και πνευματικές δυνατότητές τους.

7. Αρχικά, οι άνθρωποι ζούσαν διασκορπισμένοι. Δεν είχαν δημιουργήσει κοινωνίες. Οι κίνδυνοι που αντιμετώπιζαν σε αυτό το πλαίσιο ήταν οι επιθέσεις από τα θηρία, τα οποία βιολογικά ήταν ισχυρότερα από τον άνθρωπο. Με το επίρρημα πανταχῇ εννοεί η αφήγηση τον ελλιπή εξοπλισμό του ανθρώπου από τον Επιμηθέα. Άοπλος, καθώς ήταν, πιο αργός και λιγότερο δυνατός σπαρασσόταν από τα θηρία. Η επιβίωση του ανθρώπου έτσι μοιάζει δύσκολη. Θα πρέπει να πούμε βέβαια ότι είναι λογικά παράλογο να έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος τεχνικό και πνευματικό πολιτισμό και να μη έχει φτιάξει κοινωνίες. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι πρόκειται για μύθο, στον οποίο είναι φυσικό να υπάρχουν τέτοιες λογικές αδυναμίες.

8. Περιλαμβάνει τη δημιουργία θρησκείας, γλώσσας και κατοικιών, την ανεύρεση ρουχισμού, υποδημάτων, στρωμάτων και τροφής. Δεν περιλαμβάνει τη δημιουργία ανθρώπινων κοινωνιών, την προστασία από τα θηρία και τη διαμόρφωση συνθηκών σεβασμού και δικαιοσύνης.

9. Η δημιουργική τέχνη, οι τεχνικές γνώσεις, βοηθούσαν στην ανεύρεση της τροφής, όχι όμως στην προστασία από τα θηρία. Η τέχνη που θα μπορούσε να συμβάλει σε αυτό είναι η πολιτική, μέρος της οποίας είναι η πολεμική.

10. δημιουργικὴ τέχνη: Στην προηγούμενη (5η) Διδακτική Ενότητα είχαν χρησιμοποιηθεί με ανάλογη σημασία οι εκφράσεις ἔντεχνος σοφία σὺν πυρὶ και ἔμπυρος τέχνη. Καθώς, όμως, στην πορεία του πρωταγόρειου μύθου αναπτύσσεται ο πολιτισμός της ανθρωπότητας, δεν είναι πλέον αναγκαία η παρουσία της φωτιάς σε κάθε δραστηριότητα, και έτσι γίνεται κυρίαρχο το δημιουργικό στοιχείο της ανθρώπινης λογικότητας. (Σχ. Φ. Υ.)

 δημιουργικὴ τέχνη: η τέχνη των δημιουργών, δηλαδή των τεχνιτών (ο δημιουργός [<δῆμος + ἔργον] είναι αυτός που παράγει ένα έργο ωφέλιμο στον δήμο, στον λαό. στην κατηγορία των δημιουργών ανήκαν κατά τους ομηρικούς χρόνους οι μάντεις, οι γιατροί, οι κήρυκες, οι οικοδόμοι κτλ.). (Σχ. Φ. Λ.)

11. Προσπάθησαν να προστατευτούν μέσα από τη συνάθροιση και τη δημιουργία κοινωνικών σχηματισμών.

12. Οι αρχικές προσπάθειες των ανθρώπων για τη δημιουργία κοινωνικών σχηματισμών ήταν αποτυχημένες. Οι άνθρωποι δεν κατείχαν την πολιτική τέχνη κι έτσι αδικούσαν ο ένας τον άλλο. Αυτή η συμπεριφορά οδηγούσε στη διάλυση των κοινωνιών και κατ’ επέκταση στον αφανισμό από τα θηρία ξανά.

13. Η μεγάλη αξία της πολιτικής τέχνης έγκειται στο γεγονός ότι είναι αυτή που μπορεί να σώσει τον άνθρωπο από τον αφανισμό. Αυτό μπορεί να γίνει, επειδή μέρος της είναι η πολεμική. Πραγματικά, όταν μιλάμε για οργανωμένη μορφή πολέμου, καταλαβαίνουμε ότι αυτό μπορεί να γίνει μόνο μέσα σε οργανωμένες κοινωνίες, καθώς απαιτείται συλλογικότητα και συνεργασία.

14.  Μέσα από την αφήγηση καταλαβαίνουμε ότι η ανάγκη ήταν εκείνη που οδήγησε τους ανθρώπους στον σχηματισμό πόλεων. Ο φόβος και η μειονεκτικότητα τους έκανε να προχωρήσουν στην επιλογή της συνύπαρξης. Κάτι τέτοιο συνηγορεί στην άποψη της νόμω δημιουργίας της πόλης, καθώς προέκυψε από αίτια εξωτερικά, κατά κύριο λόγο. Από τη στιγμή, όμως, που ο Δίας θα δώσει στο ανθρώπινο γένος την αιδώ και τη δίκη, θα προστεθεί κι ένας ενδιάθετος φυσικός παράγοντας.

15. Η λύση που βρήκε ο Δίας, για να σώσει το ανθρώπινο γένος, είναι η παροχή της αιδούς και της δίκης σε όλους τους ανθρώπους, ως συνιστώσες της πολιτικής αρετής. Αυτή είναι που μπορεί να σώσει το ανθρώπινο είδος, αλλιώς είναι καταδικασμένο να αφανιστεί είτε από τα θηρία είτε από τον αλληλοσπαραγμό. Η αιδώς και η δίκη λειτουργούν ενοποιητικά, εξασφαλίζουν αρμονία και τάξη, δεσμούς φιλίας κι ομόνοια μεταξύ των μελών της κοινωνίας.

Η Φιλία είναι η φυσική δύναμη που συνδέει τα διαφορετικά στοιχεία, σε αντίθεση προς το Νείκος, τη φυσική δύναμη που τα χωρίζει. (Σχ. Φ. Λ.)

16. Ο Δίας εδώ δεν είναι ο σκληρός θεός που τιμωρεί τον Προμηθέα για την κλοπή της φωτιάς και των τεχνικών γνώσεων, αλλά ένας φιλάνθρωπος θεός που νοιάζεται για το γένος των ανθρώπων και προχωράει σε δράση για την σωτηρία του. Δεν αφήνει τον άνθρωπο στη μοίρα του, αντίθετα ως «πατέρας» προσπαθεί να τον προστατεύσει.

17. Ο Ερμής, ένας από τους 12 θεούς του Ολύμπου ήταν γιος του Δία. Κατά τους αρχαίους Έλληνες προστάτευε τα γράμματα, τους οδοιπόρους, ακόμα και τους κλέφτες. Ήταν ο ψυχοπομπός θεός και ο αγγελιαφόρος των θεών. Στην ενότητα είναι φανερή αυτή η «υπηρετική» θέση του θεού, αφού καλείται να φέρει εις πέρας τις εντολές του Δία, ενώ διαφαίνεται και μια αφέλεια, όταν επιμένει να εξηγήσει/υπενθυμίσει  στον Δία, τον πατέρα θεών και ανθρώπων, πώς είχαν μοιραστεί οι δημιουργικές τέχνες στο ανθρώπινο γένος.

18. αἰδώς: Το αίσθημα σεβασμού ενός μέλους της κοινότητας έναντι των υπολοίπων, όλες οι ηθικές ανα στολές και φόβοι που προφυλάσσουν τον άνθρωπο από αντικοινωνική συμπεριφορά (με άλλα λόγια: ο αυ το σεβασμός, η ντροπή που νιώθει ο άνθρωπος όταν έχει προβεί σε τέτοια συμπεριφορά). Σε ένα λεξικό με τον τίτλο Ὅροι, το οποίο ανάγεται στην πλατωνική Ακαδημία, η αἰδώς ορίζεται ως «εκούσια υποχώρηση από απερίσκεπτη συμπεριφορά, σύμφωνα με το δίκαιο και αυτό που φαίνεται καλύτερο· εκούσια κατανόηση του καλύτερου· προσοχή για αποφυγή της δικαιολογημένης επίκρισης» (412c). Το δίπολο των αρετών αἰδὼς καὶ δίκη ισο δυναμεί με το σωφροσύνη καὶ δικαιοσύνη, το οποίο χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας στο επιμύθιο του λόγου του.

δίκη: Στο συγκεκριμένο απόσπασμα η λέξη δίκη δεν χρησιμοποιείται με τη σημασία της δικαστικής διαδικασίας. Βρίσκεται κοντά στην αρχική της σημασία· δίκη: το ορθό, το δίκαιο. Κατά προέκταση, η δίκη δηλώνει εδώ την έμφυτη αντίληψη για το σωστό, το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Βλ. και τη χρήση της λέξης στην επόμενη (7η) Διδακτική Ενότητα από τα Πολιτικὰ του Αριστοτέλη. (Σχ. Φ. Υ.)

19. Η αιδώς, το αίσθημα του (αυτό)σεβασμού και της ντροπής που νιώθει ο άνθρωπος όταν προβεί σε κάποια αντικοινωνική συμπεριφορά, δημιουργεί επιφυλάξεις και αναστολές προς το κακό κι επικράτηση της σωφροσύνης στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους. Η δικαιοσύνη οδηγεί στην τήρηση των νόμων, στον σεβασμό των δικαιωμάτων των άλλων, στην επιβολή τιμωριών στους παραβάτες. Αποτέλεσμα αυτών είναι οι μονιασμένες κοινωνίες και η ανάπτυξη δεσμών φιλίας μεταξύ των μελών τους, καθώς από τη μια αισθάνονται ντροπή αν αδικήσουν και από την άλλη διεκδικούν το δίκαιο.

20. ἰδιώτης: α) ο πολίτης ως άτομο σε αντίθεση προς την πόλη. β) ο κοινός άνθρωπος. γ) ο τρόπος ζωής των ανθρώπων που αφορά την προσωπική και όχι τη δημόσια δραστηριότητά τους. δ) ο αγύμναστος, άπειρος άνθρωπος, ο αδίδακτος, ο αμαθής [από την έννοια αυτή του ἰδιώτης προκύπτουν το αγγλικό idiot και το γαλλικό idiot, που σημαίνουν ανόητος]. (Σχ. Φ. Λ.)

21. Κάθε άνθρωπος είναι γνώστης μιας τέχνης, τις ωφέλειες της οποίας προσφέρει στους άλλους, ενώ παράλληλα κι ο ίδιος παίρνει από τους άλλους. Στο σημείο αυτό ο Πρωταγόρας κάνει λόγο για τη σημασία της εξειδίκευσης και την αξία του καταμερισμού της εργασίας μέσα σε μια κοινωνία.

22. Ο Δίας έδωσε εντολή στον Ερμή να μοιράσει την αιδώ και τη δίκη σε όλους τους ανθρώπους, γιατί χωρίς αυτές τις δύο συνθήκες δεν είναι δυνατό να υπάρξουν πόλεις. Το σύνολο των μελών μιας κοινωνίας πρέπει να είναι κοινωνοί της αιδούς και της δίκης, ώστε να διατηρηθούν οι πόλεις και να αναπτυχθούν ισχυροί δεσμοί ομόνοιας και φιλίας μεταξύ των μελών της.

23.  Η σκληρή εντολή του Δία είναι να επιβάλλεται η θανατική ποινή σε όποιον δεν συμμετέχει στην αιδώ και στη δίκη. Μάλιστα ο άνθρωπος αυτός παραλληλίζεται με αρρώστια για την πόλη. Είναι ένα άρρωστο στοιχείο που πρέπει να εξοντωθεί, σύμφωνα με την εντολή του πατέρα των θεών, για να μην μεταδοθεί η ασθένεια. Έτσι δικαιολογείται η απολυτότητα του Δία, ενώ συγχρόνως γίνεται φανερή η σημαντικότητα των δύο αρετών, της αιδούς και της δίκης, όπως επίσης ότι ούτε και ο Δίας δεν μπορεί να επιβάλει την καθολική απόκτησή τους από όλα τα μέλη της κοινωνίας.

24. Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, καθώς δεν του δόθηκαν την ώρα της δημιουργίας τους. Ο Δίας δεν πρόσφερε καθευατή την πολιτική αρετή, αλλά τις αναγκαίες συνιστώσες της, τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη. Βέβαια, η πολιτική αρετή είναι σύμφυτη, αφού η ιδιότητες της αιδούς και της δίκης δόθηκαν ως δυνατότητες, ως προδιάθεση στους ανθρώπους. Γι’ αυτό εξάλλου είναι αναγκαία η διδασκαλία, όπως και η τιμωρία όποιου δεν έχει συμμετοχή σε αυτές.

25. Μπορούμε να διακρίνουμε τη φάση του Επιμηθέα, όπου ο άνθρωπος σχηματίζεται βιολογικά, τη φάση του Προμηθέα, κατά την οποία ο άνθρωπος αναπτύσσει τον τεχνικό πολιτισμό και τη φάση του Δία, όπου σχηματίζονται οι κοινωνίες και το ανθρώπινο είδος καλλιεργεί τις ηθικές αρχές της αιδούς και της δίκης. Γενικότερα, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για δύο βασικά στάδια, το προ-πολιτικό, κατά το οποίο ο άνθρωπος αναπτύσσει τον τεχνικό και πνευματικό του πολιτισμό εξασφαλίζοντας έτσι την επιβίωση του είδους, και το καθαρά πολιτικό, κατά το οποίο συγκροτούνται οι ανθρώπινες κοινωνίες, καλλιεργούνται οι ηθικές αρχές και κατακτάται η πολιτική αρετή.

26. Ο Δίας δίνει τη δυνατότητα να αποκτήσουν όλοι οι άνθρωποι τη πολιτική αρετή. Σε αυτή τη θέση του Πρωταγόρα αντανακλάται η θέση των σοφιστών εναντίον των κοινωνικών και φυλετικών διακρίσεων. Οι σοφιστές πίστευαν ότι οι άνθρωποι είναι από τη φύση ίσοι, αφού αυτή τους έδωσε τα ίδια γνωρίσματα, όμως συχνά η κοινωνική οργάνωση διαμορφώνει συνθήκες ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων. Ο Πρωταγόρας με τον μύθο του απαντά λέγοντας ότι μπορεί η ευβουλία, η πολιτική αρετή να δίνεται εκ φύσεως, ως δυνατότητα και προδιάθεση σε όλους τους ανθρώπους, όμως ο καθένας ξεχωριστά και όλοι μαζί πρέπει να τις επιδιώξουν. Η εκπαίδευση και η διδασκαλία είναι σημαντικά για αυτό το σκοπό.

27. Ο μύθος του Πρωταγόρα είναι ένας αισιόδοξος μύθος, καθώς βλέπει θετικά την εξέλιξη του ανθρώπου. Αυτός έχοντας εμπιστοσύνη στις δυνάμεις ακολουθεί μια διαρκή ανοδική πορεία, ξεκινώντας από την κάλυψη των πρωταρχικών βιολογικών του αναγκών, προχωρώντας σε τεχνολογικές και πνευματικές κατακτήσεις και τελειώνοντας στην ανάπτυξη της κοινωνικής και πολιτικής του φύσης με την ταυτόχρονη καλλιέργεια των ηθικών αρετών.

28. Με τον μύθο του ο Πρωταγόρας εξηγεί τη στάση των Αθηναίων να επιτρέπουν σε όλους να μιλούν για τα πολίτικά ζητήματα, σε αντίθεση με τις άλλες τέχνες, για τις οποίες δίνουν το δικαίωμα μόνο στους ειδικούς να μιλούν. Αυτό συμβαίνει επειδή όλοι οι άνθρωποι έχουν λάβει την πολιτική αρετή ως προδιάθεση.

29. Ο Πρωταγόρας με τον μύθο του εξήγησε την καθολικότητα της πολιτικής αρετής, αλλά όχι επαρκώς το διδακτό αυτής. Μόνο αν δεχτούμε ότι αυτή μέσω της αιδούς και της δίκης δόθηκε ως προδιάθεση μπορούμε να δεχτούμε ότι είναι διδακτή. Από την άλλη μεριά βέβαια, ο σοφιστής φτάνει στο συμπέρασμά του βασιζόμενος μόνο στο μύθο, ο οποίος δεν μπορεί να έχει πολύ μεγάλη αποδεικτική δύναμη, ωστόσο πρέπει να παραδεχτούμε ότι μέσα στον μύθο υπάρχουν συμβολισμοί, οι οποίοι μας οδηγούν σε συμπεράσματα.

30. Πρόκειται για την αιδώ και τη δίκη.

31. Η γλώσσα του Πρωταγόρα είναι ζωντανή και παραστατική, με πλούσιο λεξιλόγιο, χωρίς όμως να καταφεύγει σε υπερβολές και εντυπωσιασμό. Το ύφος είναι απλό και φυσικό, όπως ταιριάζει σε μια μυθική αφήγηση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εναλλαγή ευθέος λόγου και τριτοπρόσωπης αφήγησης, γεγονός που προσδίδει δραματικότητα στον λόγο, όπως και οι αντιθέσεις και τα σχήματα λόγου σαν την προσωποποίηση (ἡ δημιουργικὴ τέχνη αὐτοῖς πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν), τη μεταφορά (ὡς νόσον πόλεως), τους υποθετικούς λόγους της αόριστης επανάληψης που προσδίδουν διαχρονικότητα στο περιεχόμενο, την παρήχηση (κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ), το χιαστό: αἰδῶ δίκην / δίκην αἰδῶ.

32.  «πολιτικήν τέχνην» και «πολιτικῆς ἀρετῆς».

33. Αναφορικές παραβολικές που δηλώνουν τρόπο.

34. Δευτερεύουσα ονοματική ενδοιαστική πρόταση / δευτερεύουσα ονοματική πλάγια ερωτηματική πρόταση

35. παρεσκευασμένοι / κατ’ ἀρχὰς / ὑπὸ τῶν θηρίων / διὰ τὸ … ἀσθενέστεροι εἶναι / πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεής / πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική / ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις / ὅτ’ οὖν ἁθροισθεῖεν / ἅτε οὐκ ἔχοντες τὴν πολιτικὴν τέχνην / πάλιν /σκεδαννύμενοι

36. Η συμμετοχή στα δρώμενα προς τιμήν του  θεού  Διόνυσου γέννησε την τραγωδία. / Πολλοί πιστεύουν ότι οι σύγχρονες μορφές διασκέδασης οδηγούν σε διαφθορά τους νέους.

37. Σχήμα à μετέσχε, βάση à βωμούς, διατροφικός à τροφάς, κατοικία à οἰκήσεις, όλεθρος à ἀπώλλυντο, διασκέδαση à σκεδαννύμενοι,  διανομή à νείμω,  θήκη à θὲς, αδελφοκτόνος à κτείνειν, διαφήμιση à φῄς

38. Κοινά σημεία αποτελούν η θέση για τη μεγάλη σημασία της δικαιοσύνης στη ζωή των ανθρώπων, η πίστη ότι η θρησκεία είναι ανθρώπινο δημιούργημα και η αισιόδοξη οπτική γωνία.