Επαναληπτικό Φύλλο Εργασίας 7η Διδακτική Ενότητα Αρχαία Γ' Φάκελος Υλικού

Επαναληπτικό Φύλλο Εργασίας

7^η Διδακτική Ενότητα

1.    Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω περιόδους λόγου ως σωστές ή λανθασμένες.

Α) Η κοινωνικότητα του ανθρώπου είναι επίκτητο χαρακτηριστικό.

Β) Το ανθρώπινο γένος χρωστά ευγνωμοσύνη για την ανάπτυξή του σε αυτόν που αρχικά συγκρότησε τις ανθρώπινες κοινωνίες.

Γ) Ο άνθρωπος μπορεί να γίνει το τελειότερο αλλά και το χειρότερο από τα όντα.

Δ) Ο άνθρωπος φτάνει στην τελείωσή του, όταν απομακρύνεται από τη δικαιοσύνη.

Ε) Τα όπλα με τα οποία η φύση έχει εξοπλίσει τον άνθρωπο μπορούν να υπηρετήσουν τόσο το καλό όσο και τo κακό.

Στ) Η αρετή ημερώνει τον άνθρωπο.

Ζ) Δύο τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί να αποδείξει την αρετή του είναι οι ερωτικές απολαύσεις και οι απολαύσεις του φαγητού.

Η) Η πόλη μπορεί να συσταθεί και χωρίς δικαιοσύνη.

Θ) Η δικαιοσύνη είναι προϋπόθεση της πολιτικής αρμονίας.

2.   Τι γνωρίζετε για τις απόψεις του Αριστοτέλη σχετικά με την κοινωνική φύση του ανθρώπου;

3.   Ποια μέθοδο χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για να δώσει τα στάδια της κοινωνικής εξέλιξης του ανθρώπου;

4.   Βλέπετε να υπάρχει κάποιο οξύμωρο ανάμεσα στο «Φύσει  μὲν  οὖν  ἡ  ὁρμὴ  ἐν   πᾶσιν  ἐπὶ  τὴν   τοιαύτην  κοινωνίαν» και στο « ὁ  δὲ  πρῶτος  συστήσας». Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

5.   Τι αιτιολογεί ο σύνδεσμος «γάρ»;

6.   Κάτω από ποιες προϋποθέσεις ο άνθρωπος φτάνει στην τελειότητά του;

7.   Ποια η λειτουργία της αντίθεσης «βέλτιστον – χείριστον»;

8.   Ποια μέθοδο χρησιμοποιεί ο φιλόσοφος, για να αναπτύξει τις απόψεις του για την ανωτερότητα του ανθρώπου;

9.   Ποια είναι τα όπλα με τα οποία η φύση εφοδίασε τους ανθρώπους;

10.    Πώς εξηγείται η θέση του Αριστοτέλη «Χαλεπωτάτη γὰρ ἀδικία ἔχουσα ὅπλα»;

11. Ποια η σχέση του φυσικού οπλισμού του ανθρώπου με τη φρόνηση και την αρετή;

12.    Ποιο το περιεχόμενο του όρου «φρόνησις»;

13.    Ποιο το περιεχόμενο του όρου «ἀρετῇ»;

14.    Ποιες οι επιπτώσεις της αδικίας;

15.    Ποια η σημασία της δικαιοσύνης για τη συγκρότηση των ανθρώπινων κοινωνιών;

16.    Ποιο το περιεχόμενο του όρου «Δίκη»; Ταυτίζεται το περιεχόμενό του με το περιεχόμενο του όρου «δικαιοσύνη»;

17.    Μπορείτε να συγκρίνετε τις απόψεις του Αριστοτέλη με τις αντίστοιχες του Πρωταγόρα για τη σύσταση των ανθρώπινων κοινωνιών;

18.    Μπορείτε να συγκρίνετε τις θέσεις του Αριστοτέλη και του Πρωταγόρα σχετικά με τη δικαιοσύνη;

19.    Ποια εκφραστικά μέσα εντοπίζετε στο απόσπασμα;

20.   «οἷς  ἐπὶ  τἀναντία  ἔστι  χρῆσθαι  μάλιστα»: Πού αναφέρεται η πρόταση;

21.    Κοινωνίαν, ἀγαθῶν, δίκης: Να σχηματίσετε τρεις περιόδους λόγου με καθεμιά από τις προηγούμενες λέξεις, ώστε να φαίνεται και η σημασία τους.

22.   τάξις, κρίσις: Να χρησιμοποιήσετε δύο παράγωγες των παραπάνω λέξεων σε αντίστοιχες περιόδους λόγου στη ν.ε.   

23.   Ο φυσικός νόμος είναι βασιλέας των πάντων – θεών και ανθρώπων. Πρέπει να είναι το κριτήριο του καλού και του κακού, να άρχει και να ηγεμονεύει στις ανθρώπινες κοινωνίες, να θέτει το μέτρο για το δίκαιο και το άδικο, να επιβάλλει στα φύσει πολιτικά ζώα εκείνα που πρέπει να γίνονται και να απαγορεύει εκείνα που δεν πρέπει να γίνονται. (Χρύσιππος, SVF ΙΙΙ, απόσπ. 314)

Ούτε μπορώ να οργισθώ εναντίον του συγγενή μου ούτε να τον μισήσω· γεννηθήκαμε όλοι για συνεργασία, όπως τα πόδια, τα χέρια, τα βλέφαρα, η απάνω και η κάτω οδοντοστοιχία. Επομένως, αφύσικο είναι ν' αντιπράττουμε ο ένας του άλλου· και θα ήταν αντίπραξη, αν αισθανόμουν αγανάκτηση ή αποστροφή.

(Μάρκος Αὐρήλιος, Tὰ εἰς ἑαυτόν, Β, 1)

Μπορείτε να συγκρίνετε τα παραπάνω αποσπάσματα με τις θέσεις του Αριστοτέλη για τη φύση και τη δικαιοσύνη;

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C119/464/3086,12356/

Πηγές

Αρχαία Ελληνικά Γ’ Γενικού Λυκείου Φάκελος Υλικού

http://iep.edu.gr/images/IEP/Modules/Sj_K2_Extra_Slider/Fakeloi_Ylikou/Archaia-Ellinika_G-Lykeiou_Fakelos-Ylikou.pdf  

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C128/680/4509,20305/   

https://filologikakaidimiourgika.blogspot.com/ 

Ιωάννης-Παναγιώτης Αμπελάς

https://akisambelas.files.wordpress.com/2019/09/ce91cf81cf87ceb1ceafceb1-ce95cebbcebbceb7cebdceb9cebaceac-ce93ce84-ce9bcf85cebaceb5ceafcebfcf85-2019-2020-ce94ceb9ceb4ceb1cebacf84ceb9cebaceadcf82-ce95cebdcf8ccf84ceb7cf84ceb5cf82-123.pdf

Βασίλειος Μπετσάκος, Αρχαία ελληνικά Φάκελος υλικού Άξονες διδακτικής και ερμηνείας, Εκδόσεις Πατάκη

Δώρα Ασημακοπούλου, Αρχαία Ελληνικά Φάκελος υλικού Επεξεργασία κειμένων, Εκδόσεις Άλκιμο

Σύντομες Απαντήσεις

1.     Α Λ, Β Σ, Γ Σ, Δ Λ, Ε Σ, Στ Σ, Ζ Σ, Η Λ, Θ Σ

2.    Κατά τον Αριστοτέλη οι άνθρωποι επιθυμούν να συνυπάρχουν μαζί με άλλους στο πλαίσιο της πόλης, καθώς αυτή είναι η τέλεια μορφή κοινωνίας, που προσφέρει την αυτάρκεια και την καλή ζωή κι έχει ως στόχο την ευδαιμονία.

Ο Αριστοτέλης, ωστόσο, πιστεύει ότι η κοινωνία των ανθρώπων υφίσταται όχι μόνο λόγω της χρησιμότητάς της· συχνά τονίζει ότι οι άνθρωποι «καὶ ὡς φίλοι κοινωνοῦσιν» και ότι «καὶ μηδὲν δεόμενοι τῆς παρ᾿ ἀλλήλων βοηθείας οὐκ ἔλαττον ὀρέγονται τοῦ συζῆν», δηλαδή οι άνθρωποι ζουν μαζί ως φίλοι και ακόμα κι αν δεν χρειάζονταν ο ένας και πάλι θα επιθυμούσαν να ζουν μαζί. (Σχ. Φ. Λ.)

φύσει: Τόσο η κοινωνικότητα του ανθρώπου όσο και η σύσταση της πόλεως ανάγονται στη φύση, είναι φυσικά φαινόμενα. (Σχ. Φ. Υ.)

3.    Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τη γενετική μέθοδο. Αποδίδει τη γένεση της πόλης στη φυσική τάση του ανθρώπου να ζουν μαζί με άλλους. Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως κατά τον Αριστοτέλη, αντίθετα με πολλούς σοφιστές που θεωρούσαν ότι είναι το αποτέλεσμα σύμβασης μεταξύ των μελών που αποτελούν μια κοινωνία.

4.    Φαίνεται να είναι ασύμβατες οι θέσεις ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και ότι κάποιος συνέστησε αυτές αρχικά, ωστόσο δεν αλληλοαναιρούνται. Η φύση έδωσε την τάση της συμβίωσης στον άνθρωπο και ο άνθρωπος πραγματοποίησε αυτή την τάση δημιουργώντας κοινωνίες. Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για τον ευεργέτη που πρώτος συγκρότησε την πόλη, εννοεί ότι για να γίνει αυτό ήταν αναγκαία η σύμπραξη των ανθρώπων, των προικισμένων με τον Λόγο όντων. Εξάλλου, όταν λέει ο φιλόσοφος ότι η πόλη υπάρχει φύσει, δεν δίνει σε αυτό χρονική σημασία. Η προτεραιότητα της πόλης συνδέεται με το τέλος της, αυτόν που η φύση προορίζει για αυτή και δεν είναι άλλος από την ευδαιμονία.

5.    Αιτιολογεί τη θέση ότι αυτός που πρώτος συγκρότησε τις πόλεις υπήρξε ο αίτιος πολύ μεγάλων αγαθών, ένας ευεργέτης του ανθρώπινου γένους, με την έννοια ότι επέβαλε τη δικαιοσύνη και το νόμο, ώστε να αντιμετωπιστούν απόπειρες αδικιών μεταξύ των μελών της κοινωνίας.

6.    τελειοῦμαι (τέλος): Με τον όρο τέλος ο Αριστοτέλης δηλώνει τον απώτερο σκοπό, τον λόγο, μιας σειράς ενεργειών ή την ολοκληρωμένη μορφή προς την πραγμάτωση της οποίας τείνει ένα ον. Έτσι, το τέλος δεν είναι απο τελείωμα αλλά τελείωση, ολοκλήρωση (βλ. και το εισαγωγικό σημείωμα της 16ης Διδακτικής Ενότητας). Ο άνθρωπος τελειοῦται, όταν ολοκληρώσει τη σωματική και πνευματική του ανάπτυξη και φτάσει στην πληρότητα των δυνατοτήτων του. Τότε μόνο μπορεί να πετύχει την ευτυχία. Βλ. Ἠθικὰ Μεγάλα, 1.4.5, 1185a1­4: «Αφού, πάλι, η ευτυχία είναι τέλειο αγαθό και τελικός στόχος, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι και ο άνθρωπος που θα την έχει θα είναι τέλειος­ολοκληρωμένος (την ευτυχία δεν θα την έχει ένα παιδί, ούτε υπάρχει παιδί ευτυχισμένο, αλλά θα την έχει ο ενήλικος, για τον λόγο ότι αυτός είναι ολοκληρωμένος άνθρωπος)» (μετάφραση Β. Μπετσάκος). Ασφαλώς και δεν αποστερεί ο Αριστοτέλης τη δυνατότητα της ευτυχίας από το παιδί· δεν λέει πως δεν υπάρχουν παιδιά ευτυχισμένα! Αυτό που ο φιλόσοφος αρνείται στην παιδική ηλικία είναι η ευτυχία στην ολοκληρωμένη της μορφή, η ευτυχία ενός ενήλικου· αυτήν και μόνο αυτήν δεν μπορούν να έχουν τα παιδιά. (Σχ. Φ. Υ.)

Ο άνθρωπος φτάνει στην τελειότητά του, δηλαδή χρησιμοποιεί τη λογική του, όταν έχει ως οδηγό του τον νόμο και τη δικαιοσύνη. Τότε μπορεί να κρατά το μέτρο απέναντι στα πάθη του και φτάνει έτσι στο τέλος του και διασφαλίζει την κοινωνική αρμονία. Τότε ο άνθρωπος εκπληρώνει τον σκοπό που η φύση προόριζε για αυτόν.

όταν σπάζει... το χειρότερο απ' όλα: Η πολιτική οργάνωση συνεπάγεται υπέρβαση της πρωτόγονης κατάστασης. Ο Πλάτωνας κάνει λόγο για πολιτικὸν καὶ ἥμερον γένος και λέει ότι η «δίκη... ἡμέρωκεν τὰ ἀνθρώπινα». (Σχ. Φ. Λ.)

7.    Πρόκειται για μια έντονη αντίθεση. Ο άνθρωπος γίνεται το ανώτερο από όλα τα όντα όταν με τη λογική του επιλέγει να ζήσει σύμφωνα με το νόμο και τη δικαιοσύνη, καθώς τότε τηρεί το μέτρο στα πάθη και στα ένστικτά του. Αντίθετα όταν διαρρήξει τη σχέση του με τον νόμο και τη δικαιοσύνη, λειτουργεί ενστικτωδώς, προβαίνει σε αδικίες και καθιστά ανέφικτη την κοινωνική συγκρότηση. Γίνεται το χειρότερο από τα όντα.

όταν σπάζει... το χειρότερο απ' όλα: Η πολιτική οργάνωση συνεπάγεται υπέρβαση της πρωτόγονης κατάστασης. Ο Πλάτωνας κάνει λόγο για πολιτικὸν καὶ ἥμερον γένος και λέει ότι η «δίκη... ἡμέρωκεν τὰ ἀνθρώπινα». (Σχ. Φ. Λ.)

8.    Αναπτύσσει τις σκέψεις του με την μέθοδο εκ του αντιθέτου. Δίνει δηλαδή πρώτα τις συνέπειες της αδικίας και προχωρά στη συνέχεια στη σημασία της δικαιοσύνης.

9.    ο άνθρωπος γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή: Τέτοια όπλα θα ήταν, λ.χ., τα φυσικά του πάθη ή ο λόγος, η γλώσσα. (Σχ. Φ. Λ.)

Τα όπλα αυτά είναι οι ιδιαίτερες ικανότητες με τις οποίες από τη φύση του είναι εφοδιασμένος ο άνθρωπος, με στόχο να υπηρετήσει με αυτά τη φρόνηση και την αρετή, με την προδιάθεση των οποίων γεννιέται και σε αυτές στοχεύει.

10. Αν ο άνθρωπος χρησιμοποιήσει τα όπλα με τα οποία η φύση τον έχει εξοπλίσει για να διαπράττει αδικίες, θα είναι κάτι ανυπόφορο, αφού από τη φύση αυτά τα όπλα προορίζονται για την υπηρεσία της φρόνησης και της αρετής, ανατρέπεται δηλαδή ο ίδιος ο σκοπός της φύσης.

Δεν υπάρχει πιο ανυπόφορο και πιο ολέθριο πράγμα από την αδικία που διαθέτει όπλα: και αλλού ο Αριστοτέλης γράφει ότι ένας κακός άνθρωπος μπορεί να κάνει απείρως περισσότερα (μυριοπλάσια) κακά από ένα θηρίο. (Σχ. Φ. Λ.)

11.  Ό στόχος της φύσης, όταν έδωσε στον άνθρωπο ως όπλα τα πάθη και τον λόγο με τη σημασία της έλλογης σκέψης και της έναρθρης ικανότητας, ήταν να υπηρετήσει με αυτά τη φρόνηση και την αρετή. Ωστόσο, αυτές έχουν δοθεί ως προδιάθεση στον άνθρωπο, δεν οδηγείται νομοτελειακά και αναγκαστικά σε αυτές, και γι’ αυτό είναι αναγκαίο ο άνθρωπος να δείξει προαίρεση προς αυτές, να τις επιλέξει δηλαδή, να συνδέσει τους προσωπικούς του στόχους και τις ενέργειες και τη δράση του μαζί τους.

12. φρόνησις: Εδώ σημαίνει τη διανοητική ικανότητα του ανθρώπου στο σύνολό της. Ο όρος, δηλαδή, δεν έχει την ειδική σημασία της πρακτικής σοφίας, της ικανότητας να παίρνει ο άνθρωπος τις σωστές αποφάσεις σε καθημερινά συμβάντα της ζωής του. Με αυτή την ειδικότερη σημασία χρησιμοποιεί συχνά ο Αριστοτέλης τον όρο φρόνησις στα Ἠθικὰ Νικομάχεια. (Σχ. Φ. Υ.)

13. φύεται ἀρετῇ: Η φράση δεν σημαίνει ότι η αρετή είναι έμφυτη στον άνθρωπο, αλλά ότι ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα και τις προϋποθέσεις να την αποκτήσει, ίσως και έχει μια έμφυτη τάση προς αυτήν. (Σχ. Φ. Υ.)

Γενικότερα ο όρος δηλώνει τη θετική ιδιότητα, το προτέρημα, την υπεροχή, την ηθική τελειότητα.

14. Η αδικία γίνεται το πιο ανυπόφορο και ολέθριο πράγμα και ο άδικος άνθρωπος είναι το πιο ανόσιο ον, αυτό δηλαδή που δεν έχει μέτρο στις επιθυμίες και στα πάθη του και κανέναν ηθικό φραγμό, το πιο άγριο στις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους και το χειρότερο στις ερωτικές απολαύσεις και στις απολαύσεις του φαγητού. Γίνεται με άλλα λόγια ένα κατώτερο ον, καθώς υπάρχει πάντα ένας περιορισμός για να φτάσει ο άνθρωπος να γίνει το τελειότερο ον και αυτός είναι η διατήρηση της στενής σχέσης με τον νόμο και τη δικαιοσύνη και η αποφυγή της αδικίας.

15. Η δικαιοσύνη παρουσιάζεται να έχει μεγάλη σημασία για τη συγκρότηση των ανθρώπινων κοινωνιών και είναι συστατικό στοιχείο αυτών, καθώς εξασφαλίζει την αρμονία, την οργάνωση και την τάξη. Η δικαιοσύνη νοείται είτε ως θεσμός της πολιτείας, όπως εκφράζεται μέσα από το νομικό της πλαίσιο, είτε ως ατομική και κοινωνική αρετή προωθεί το πνεύμα του αλτρουισμού, της αλληλεγγύης, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της απονομής του δικαίου, της ισονομίας, της πρόταξης του κοινού καλού και της επανόρθωσης των αδικιών.

16. Διαδικασία του δικαστηρίου με σκοπό την απονομή της δικαιοσύνης,  το ορθό, το δίκαιο, η συνήθεια, το έθιμο, η κρίση, η γνώμη, η απόφαση, η απονομή του νόμου, η δικαστική διαδικασία, η δικαστική απόφαση, η τιμωρία, το πρόστιμο.

Οι όροι «δικαιοσύνη» και «δίκη» εδώ δεν ταυτίζονται, αν και έχουν ετυμολογική και σημασιολογική συγγένεια. Ο όρος «δίκη» δηλώνει περισσότερο αυτό που λέμε κοινό περί δικαίου αίσθημα, δηλαδή αυτό που οι πολλοί θεωρούν ως σωστό. 

17. Ο Πρωταγόρας στον μύθο του ισχυρίζεται ότι η προστασία από τα θηρία και η επιβίωση αποτέλεσαν το κίνητρο για τη δημιουργία πόλεων. Στη συνέχεια όμως, επειδή προέκυπτε κοινωνική δυσαρμονία, καθώς ο ένας αδικούσε τον άλλο, ο Δίας έδωσε στο ανθρώπινο γένος την αιδώ και τη δίκη ως προδιάθεση για να αναπτυχθούν δεσμοί φιλίας μεταξύ των ανθρώπων και κοινωνική ευταξία. Ο Αριστοτέλης δεν διαφοροποιείται από τον Πρωταγόρα ως προς τα παραπάνω, αφού πίστευε ότι σκοπός της πόλης είναι και το ζην, η επιβίωση δηλαδή, αλλά και το ευ ζην, η ευδαιμονία. Συμπλήρωνε όμως και δίνει βαρύτητα στο γεγονός ότι η ανθρώπινη κοινωνία δεν υπάρχει μόνο λόγω της χρησιμότητάς της, αλλά και λόγω της κοινωνικής φύσης του ανθρώπου, που ακόμα κι αν δεν χρειάζονταν τους άλλους και πάλι θα επιθυμούσε να συμβιώνει μαζί τους.

Ο Αριστοτέλης δεν διαφοροποιείται από τη βασική ιδέα του πρωταγόρειου μύθου: η δημιουργία της πολιτικής κοινωνίας είναι αποτέλεσμα μιας φυσικής εξελικτικής πορείας, που απέβλεπε τόσο στην επιβίωση όσο και στην ευτυχία των ανθρώπων· (Εισαγωγικό Σημείωμα)

Στον μύθο του Πρωταγόρα, η αιδώς και η δίκη, που συνιστούν την πολιτική αρετή, αφορούν όλους  τους ανθρώπους ανεξαιρέτως. Ο Δίας δίνει τη δυνατότητα να αποκτήσουν αυτήν την αρετή όλοι οι άνθρωποι, διαφορετικά δεν είναι δυνατόν να λειτουργούν ως μέλη μιας κοινωνίας. Αυτό υποστηρίζει και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του (βλ. 7η Διδακτική Ενότητα). Η τάση να ζει σε οργανωμένες κοινωνίες, όπου ο νόμος κυριαρχεί, προσιδιάζει στη φύση του ανθρώπου. (Εισαγωγή Φ. Υ.)

18. Και ο σοφιστής και ο φιλόσοφος δίνουν κυρίαρχο ρόλο στη δικαιοσύνη για τη σύσταση, την οργάνωση και την επιβίωση των ανθρώπινων κοινωνιών. Ο Πρωταγόρας στον μύθο του είχε μιλήσει για την αιδώ και τη δίκη, τις οποίες ο Δίας είχε δώσει ως προδιάθεση στους ανθρώπους, ώστε να καταστεί δυνατή η πολιτική οργάνωση του ανθρώπινου είδους. Ο Αριστοτέλης επίσης τονίζει ότι είναι συστατικό στοιχείο της πόλης που επιφέρει την κοινωνική αρμονία και καθορίζει το τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Και για τους δύο τέλος η δίκη δηλώνει το κοινό περί δικαίου αίσθημα.

19. Η χρήση επιθέτων υπερθετικού κυρίως βαθμού (μεγίστων, βέλτιστον,  χείριστον, Χαλεπωτάτη, ἀνοσιώτατον, ἀγριώτατον,  χείριστον), η οποία δίνει έμφαση στην αξία της σύνδεσης του ανθρώπου με τη δικαιοσύνη και τον νόμο για την οργάνωση και την επιβίωση των ανθρώπινων κοινωνιών, η αντίθεση (βέλτιστον – χείριστον) που καταδεικνύει τα αποτελέσματα της δικαιοσύνης και της αδικίας στον άθρωπο, η αναλογία (Ὥσπερ  γὰρ  καὶ  τελεωθεὶς  βέλτιστον  τῶν  ζῴων ἄνθρωπός  ἐστιν, οὕτω  καὶ  χωρισθεὶς  νόμου  καὶ  δίκης  χείριστον πάντων) που και πάλι τονίζει πόσο διαφοροποιείται ο άνθρωπος που επιλέγει τη δικαιοσύνη ως τρόπο ζωής από εκείνον που επιλέγει την αδικία, η εκ του αντιθέτου απόδειξη με την οποία δίνονται πρώτα οι συνέπειες της αδικίας και στη συνέχεια η σημασία της δικαιοσύνης, τα παραδείγματα (καὶ  πρὸς  ἀφροδίσια  καὶ  ἐδωδὴν  χείριστον) στα οποία καταφαίνεται η υπέρβαση του μέτρου και συνακόλουθα η απουσία της αρετής.

20. «οἷς  ἐπὶ  τἀναντία  ἔστι  χρῆσθαι  μάλιστα». Προσδιορίζει τα όπλα και είναι αναφορική πρόταση.

21. Κοινωνίαν, ἀγαθῶν, δίκης: Η ανθρώπινη κοινωνία μπορεί να επιβιώσει μόνο μέσα από την αλληλεγγύη των μελών της. Τα υλικά αγαθά έχουν γίνει αυτοσκοπός του σύγχρονου ανθρώπου. Η δίκη των εξ αποτελεί σημαντικό κομμάτι της νεοελληνικής ιστορίας.

22.τάξις, κρίσις: Είναι αναγκαία η τακτική ενημέρωση των πολιτών για τις αποφάσεις της κυβέρνησης. Ο ρόλος των ΜΜΕ είναι να ασκούν κριτική στα πεπραγμένα της πολιτικής ζωής.

23.Στο πρώτο κείμενο φαίνεται η αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικό ον εκ φύσεως. Στο δεύτερο η ανάγκη της συνεργασίας και της αποφυγής των ανταγωνισμών κι αδικιών μεταξύ τους.