Αρχαία Ελληνικά Γ' Λυκείου Διδακτική ενότητα 13 - Επαναληπτικό

 

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 13

Η ηθική αρετή και η ηθική πράξη

Εισαγωγικό σημείωμα φακέλου υλικού

Ο Αριστοτέλης έδειξε ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι ούτε έμφυτες ούτε ενάντιες στη φύση του ανθρώπου, αλλά είναι επίκτητες. Υπάρχει η δυνατότητα να αποκτηθούν και να τελειοποιηθούν, πράγμα που συμβαίνει με την επανάληψη όμοιων ενεργειών και τη συνήθεια (ἔθος). Έτσι, η αρετή (ή η κακία) είναι κάτι που αποκτά στη ζωή του ο άνθρωπος και έκτοτε το έχει και τον χαρακτηρίζει (ἕξις). Για τον Αριστοτέλη, η έξη της αρετής (ή της κακίας) δεν είναι αφηρημένα μία στατική ενδοψυχική κατάσταση, αλλά συγκεκριμένη και συνειδητή επιλογή τρόπου ζωής, η οποία εκδηλώνεται έμπρακτα. Το πεδίο εφαρμογής της αρετής (ή της κακίας) είναι οι συναισθηματικές με τα βολές (πάθη) που βιώνει ο άνθρωπος ως μέλος της κοινωνίας αλλά και οι καθημερινές ανθρώπινες σχέσεις. Η αριστοτελική ηθική είναι πολιτική ηθική.

Μαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν· οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ’ ἐστίν, ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν, καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης. Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται, ὁμοίως δὲ καὶ τέχνη· ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ γίνονται κιθαρισταί. Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες· ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται, ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί. Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος, ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί. Οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει· πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι, πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶ ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί. Ὁμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰς ὀργάς· οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι, οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δ ὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί. Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται. Διὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι· κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰς ἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις. Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι, ἀλλὰ πάμπολυ, μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν.

(Τα παραπάνω) τα επιβεβαιώνει και αυτό που συμβαίνει στις πόλεις. Δηλαδή οι νομοθέτες κάνουν τους πολίτες καλούς με τον εθισμό. Και αυτή είναι η θέληση κάθε νομοθέτη. Όσοι όμως, δεν κάνουν αυτό σωστά, δεν πετυχαίνουν το στόχο τους και σ’ αυτό διαφέρει το καλό πολίτευμα απ’ το λιγότερο καλό πολίτευμα. Ακόμα για τους ίδιους λόγους και με τους ίδιους τρόπους και γεννιέται κάθε αρετή και φθείρεται, το ίδιο και κάθε τέχνη. Γιατί παίζοντας κιθάρα γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαριστές. Με ανάλογο τρόπο και οι οικοδόμοι και όλοι οι άλλοι (τεχνίτες). Δηλαδή, χτίζοντας με καλό τρόπο (σπίτια) θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, χτίζοντας όμως με κακό, κακοί. Γιατί, αν δεν ήταν έτσι (τα πράγματα), καθόλου δεν θα χρειαζόταν ο δάσκαλος, αλλά όλοι θα γίνονταν από τη γέννησή τους καλοί ή κακοί. Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τις αρετές. Κάνοντας δηλαδή όσα σχετίζονται με τις συναλλαγές με τους άλλους ανθρώπους, γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, κάνοντας όμως όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας να νιώθουμε φόβο ή θάρρος, άλλοι γινόμαστε ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο συμβαίνει και με όσα έχουν σχέση με τις επιθυμίες και με την οργή. Άλλοι δηλαδή γίνονται σώφρονες και πράοι ενώ άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, άλλοι με το συμπεριφέρονται σε αυτά με έναν συγκεκριμένο τρόπο και άλλοι με τον άλλο τρόπο. Και με ένα λόγο λοιπόν, από όμοιες ενέργειες διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Γι’ αυτό πρέπει στις ενέργειές μας να δίνουμε μια (ορισμένη) ποιότητα. Γιατί σύμφωνα με τις διαφορές αυτών, διαμορφώνονται και τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Δεν έχει λοιπόν μικρή αξία το να αποκτούμε συνήθειες με τον ένα ή με τον άλλο τόπο αμέσως από την πιο μικρή ηλικία, αλλά έχει πολύ μεγάλη σημασία ή μάλλον σημαίνει το παν.

Ποιος είναι ο ρόλος του καί (Μαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον);

Προστίθεται ένα νέο επιχείρημα για το προηγούμενο συμπέρασμα: Η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως, αλλά είναι αποτέλεσμα εθισμού.

Το επιχείρημα είναι παρμένο από τον χώρο της πόλης και της πολιτικής. Πρόκειται για εμπειρική απόδειξη.

Η σκέψη του φιλόσοφου ξεκινά από τη θέση ότι οι νομοθέτες κάνουν τους πολίτες καλούς με τον εθισμό (οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ ’ ἐστίν). Σε αυτό το σημείο εννοείται η σκέψη ότι, αν δεν συνέβαινε αυτό και η αρετή υπήρχε εκ φύσεως, δεν θα είχε κανένα νόημα η προσπάθεια των νομοθετών. Άρα, Η αρετή δεν είναι έμφυτη, αλλά αποτέλεσμα εθισμού και όμοιων ενεργειών.

Ποια γενικότερη αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων δείχνει το παράδειγμα των νομοθετών;

Για τους αρχαίους Έλληνες το άτομο δεν λειτουργούσε αποκλειστικά για τον εαυτό του, αλλά για χάρη του κοινού καλού και συνόλου. Με τον ίδιο τρόπο λειτουργούσαν και οι νομοθέτες. Κυρίαρχη ιδιότητα στην αρχαία Ελλάδα ήταν αυτή του πολίτη.

Ποια διάκριση των πολιτευμάτων κάνει ο Αριστοτέλης;

Ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα σε καλά και λιγότερο καλά. Το επίθετο φαῦλος σε αυτή την περίπτωση δεν σημαίνει ούτε κακός ούτε ευτελής. Για τον Αριστοτέλη δεν υπάρχουν κακά πολιτεύματα. Αυτό συμβαίνει, επειδή στόχος των νομοθετών είναι να ασκηθούν οι πολίτες στην αρετή, ώστε να φτάσουν στην ευδαιμονία.

Κριτήριο, για να διακριθούν τα πολιτεύματα είναι ο βαθμός επιτυχίας του έργου των νομοθετών. Αυτό θα γίνει μέσα από τη θέσπιση ορθών νόμων, οι οποίοι θα μπορούν να οδηγήσουν τους πολίτες στην αρετή και άρα στην ευδαιμονία.

Αρχικά, αυτή η αναφορά στα πολιτεύματα από τον Αριστοτέλη μοιάζει με παρέκβαση, ωστόσο μέσω αυτής γίνεται η σύνδεση των πολιτευμάτων με την αρετή. Το επιβεβαιώνει και το κλείσιμο του παραδείγματος με τα επίθετα “ἀγαθὴ φαύλης”, ενώ η σωστή σειρά των λέξεων θα ήταν: καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία ἀγαθὴ πολιτείας φαύλης. Βέβαια, αυτό αποτελεί και στοιχείο προφορικότητας, λόγω της διάσωσης των προσωπικών σημειώσεων του Αριστοτέλη.

πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης: Ο Αριστοτέλης συνήθως κάνει διάκριση ανάμεσα στα ορθά πολιτεύματα και τις παρεκβάσεις τους, δηλαδή τις εκτροπές από αυτά. Αυτή τη διάκριση θα τη συναντήσουμε παρακάτω, στις ενότητες από τα Πολιτικά. Εδώ όμως δεν αναφέρεται σ’ αυτό. εδώ προϋποτίθεται ότι ο νομοθέτης επιδιώκει σε κάθε περίπτωση το καλό των πολιτών. απλώς μπορεί να μην έχει πάντοτε επιτυχία στον στόχο του αυτόν. Παρόμοια, σε άλλο χωρίο των Ηθικών Νικομαχείων, ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για νόμο που είναι κείμενος ὀρθῶς και έχει επιτυχία, και για νόμο ἀπεσχεδιασμένον (δηλαδή προχειροφτιαγμένο), που δεν έχει επιτυχία. (Σχ. Φ. Λ.)

Ποια η σημασία του νόμου για τους αρχαίους Έλληνες;

νόμος: Αποτελεί πάγια αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων ότι ο νόμος δεν αποβλέπει απλώς στην αποτροπή και τιμωρία των παραβατικών συμπερι φορών, αλλά παιδαγωγεί διά βίου τους πολίτες και τους οδηγεί σε επαινετές συμπεριφορές. Αυτή είναι και η θέση του Αριστοτέλη: ὁ νομοθέτης οὐκ ἐᾷ τὰ φαῦλα πράττειν, τὰ δὲ καλὰ καὶ σπουδαῖα κελεύει (Ἠθικὰ Μεγάλα, 1.9.9.2­3, 1187a14­15). Με αυτό τον τρόπο ο νόμος λειτουργεί ως ισχυρός παράγοντας ενότητας και συνοχής μέσα στην κοινωνία. (Σχ. Φ. Υ)

Στη φράση Οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς το βάρος πέφτει στη μετοχή ἐθίζοντες. Αυτό γίνεται μέσα από την επιβράβευση των πολιτών που τηρούν τους νόμους και την τιμωρία αυτών που τους παραβαίνουν. Αυτό μάλιστα συμβαίνει περισσότερο στις δημοκρατικές κοινωνίες, στις οποίες ο νόμος είναι μια διά βίου παιδεία στην αρετή.

Ποιος ο ρόλος του Ἔτι;

Προσθέτει ένα νέο επιχείρημα.

Ποιο το νέο επιχείρημα;

Ο Αριστοτέλης ξεκινά τη σκέψη του με τα παραδείγματα των τεχνών. Παίζοντας κιθάρα γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαριστές. Χτίζοντας γίνονται και οι καλοί και οι κακοί οικοδόμοι. Το ίδιο συμβαίνει με όλες τις τέχνες. Άρα, η αρετή είναι προϊόν εθισμού και η ποιότητά της εξαρτάται από την ποιότητα του εθισμού που την προκαλεί (Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται, ὁμοίως δὲ καὶ τέχνη).

Η διαδικασία δόμησης και αποδόμησης της αρετής ενισχύει το επιχείρημα ότι αυτή δεν υπάρχει εκ φύσεως, αλλά είναι επίκτητη.

Πρόκειται για επαγωγικό συλλογισμό, στο οποίο θεμελιώδη θέση έχει το αντιθετικό φιλοσοφικό ζεύγος “γένεσις – φθορά”. Για τον Αριστοτέλη η φυσική διαδικασία έχει ως εξής: γένεση  αύξηση  τελείωση  παρακμή  φθορά. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στις αρετές.

γίνεται... φθείρεται...: Οι έννοιες αυτές αποτελούν θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος ήδη από τις απαρχές της φιλοσοφικής σκέψης (κι ένα έργο του Αριστοτέλη έχει τον τίτλο Περὶ γενέσεως καὶ φθορᾶς). (Σχ. Φ. Λ.)

Ποια η σημασία της λέξης “τέχνη”;

τέχνη: σύνολο γνώσεων και δεξιοτήτων που επιτρέπουν στον συγκεκριμένο κάτοχό τους να παράγει μορ φές, τεχνικά δημιουργήματα. Υπό αυτήν την έννοια, δηλώνει ο Αριστοτέλης, η τέχνη μιμείται τη φύση· κοινός παράγοντας που τις συνδέει είναι η ύπαρξη κάποιας δημιουργικής λογικής. Έτσι, τεχνίτης δεν είναι μόνο ο καλλιτέχνης αλλά γενικότερα ο δημιουργός, και προϊόντα της τέχνης όχι μόνο τα καλλιτεχνικά έργα αλλά όλα τα δημιουργήματα του τεχνίτη. (Σχ. Φ. Υ.)

Να συγκρίνετε τη χρήση των παραδειγμάτων των τεχνών με αυτή της προηγούμενης ενότητας

Στην προηγούμενη ενότητα είχε πει ότι, όπως στις τέχνες (κιθαρική, οικοδομική) απαιτείται εθισμός, έτσι και στις αρετές.

Σε αυτή την ενότητα λέει ότι, όπως στις τέχνες έχει σημασία η καλή εξάσκηση ή η κακή για την ποιότητα της ιδιότητας που αποκτιέται, η οποία είναι επίκτητη και άρα και αλλάζει και έχει διαβαθμίσεις, το ίδιο συμβαίνει και στις αρετές.

Ποιος ο ρόλος του δασκάλου;

Είναι απαραίτητη η συμβολή του δασκάλου και της διδασκαλίας, καθώς η οποιαδήποτε ικανότητα/δεξιότητα, αλλά και η ηθική ποιότητα κάθε ανθρώπου δεν αποκτιέται απλώς από την άσκηση, αλλά από την ποιότητα της άσκησης. Ο δάσκαλος είναι αυτός που θα παρακολουθήσει και θα καθοδηγήσει τους ανθρώπους στο σωστό εθισμό. Ο ρόλος του δασκάλου δεν είναι μόνο η παροχή γνώσεων, αλλά και η διδασκαλία των κανόνων της αρετής και η υπόδειξη του σωστού και του λάθους, ώστε οι μαθητές να επαναλαμβάνουν αυτούς τους κανόνες μέχρι οι ορθοί τρόποι συμπεριφοράς να γίνουν μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα. (Με αυτή την έννοια δεν υπάρχει αντίφαση με όσα είχε πει ο φιλόσοφος στη 12η ενότητα).

Ως δάσκαλος λειτουργεί και ο νομοθέτης. Αυτός με τους σωστούς νόμους θα καθορίσει τους κανόνες της ενάρετης συμπεριφοράς.

Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα επιπλέον επιχείρημα ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν εκ φύσεως. Αν ήταν έμφυτες, δεν θα χρειαζόταν ο δάσκαλος.

Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος, λέει ο Αριστοτέλης. Μέσα από έναν υποθετικό λόγο του αντίθετου του πραγματικού διά της εις άτοπον απαγωγής ο Αριστοτέλης επιχειρηματολογεί υπέρ του επίκτητου χαρακτήρα της αρετής από τη μια και υπέρ της σημαντικότητας του ρόλου του δασκάλου στον εθισμό στην αρετή από την άλλη.

Ποιος ο ρόλος του Οὕτω δὴ καί

Εισάγει ένα νέο επιχείρημα.

Το τροπικό επίρρημα Οὕτω είναι ομοιωματικό προς τα προηγούμενα. Δηλώνει αναλογία: όπως για τις τέχνες χρειάζεται επανάληψη όμοιων ενεργειών, το ίδιο συμβαίνει και στις ηθικές αρετές.

δὴ: συμπερασματικός σύνδεσμος που ανακεφαλαιώνει τα προηγούμενα.

καί: μεταβατικός, εισάγει ένα νέο επιχείρημα για την ποιότητα του εθισμού στις ηθικές αρετές.

Ποιος ο ρόλος των παραδειγμάτων των αρετών;

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τρία παραδείγματα για να στηρίξει με αυτά τη θέση ότι οι αρετές αποκτούνται με τον εθισμό και ότι η ποιότητά τους εξαρτάται από την ποιότητα του εθισμού.

Πρόκειται για αρετές που συνδέονται με τον τρόπο που οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους (κοινωνικές σχέσεις), αντιμετωπίζουν τις δύσκολες καταστάσεις και διαχειρίζονται τις επιθυμίες και την οργή τους.

Υπάρχουν δύο αντίθετοι τρόποι συμπεριφοράς:: Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της ηθικής αρετής, ο άλλος όχι.

Τομείς Συμπεριφοράς	Μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα
Κοινωνικές σχέσεις	Α) δίκαιοι Β) άδικοι
Καταστάσεις που ενέχουν το στοιχείο του φόβου	Α) ανδρείοι Β) δειλοί
Επιθυμίες	Α) σώφρονες Β) ακόλαστοι
Οργή	Α) πράοι Β) οργίλοι

συναλλάγματα: όλων των μορφών οι συναλλαγές, συμβόλαια, συμφωνίες, πρωτίστως οι οικονομικές. Αυτού του είδους οι σχέσεις των συμπολιτών μεταξύ τους δεν είναι για τον Σταγειρίτη ένα επιμέρους ή περιορισμένης σημασίας ζήτημα μέσα στην κοινωνία. Είναι η συγκεκριμενοποίηση της ἀλλαγῆς, της ανταλλακτικής σχέσης μεταξύ των συμπολιτών. Και η σχέση αυτή είναι ιδρυτική και συστατική για την κοινωνία. Επιτυγχάνεται, κατεξοχήν, με τον εξισωτικό για τα προϊόντα και τις υπηρεσίες ρόλο του νομίσματος (χρήματος). Βλ. Ἠθικὰ Νικομάχεια 1133b17­18: οὔτε γὰρ ἂν μὴ οὔσης ἀλλαγῆς κοινωνία ἦν, οὔτ’ ἀλλαγὴ ἰσότητος μὴ οὔσης, οὔτ’ ἰσότης μὴ οὔσης συμμετρίας [: γιατί αν δεν υπήρχε ανταλλαγή, δεν θα υπήρχαν σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων· ούτε ανταλλαγή θα υπήρχε, αν δεν υπήρχε ισότητα· ούτε ισότητα, αν όλα τα αγαθά δεν μπορούσαν να μετρηθούν με ένα κοινό μέτρο –μετάφραση Δ. Λυπουρλής]. Κατά προέκταση, τα συναλλάγματα είναι ένα σημαντικό πεδίο ανάπτυξης και εμφάνισης ηθικών σχέσεων. (Σχ. Φ. Υ.)

δεινά (δέδοικα/δέδια, δέος): όλα όσα προκαλούν φόβο (φοβερά). Ως προς το πάθος του φόβου συναντώνται οι ηθικές στάσεις (ἕξεις) της ανδρείας, της δειλίας και του θράσους (και οι αντίστοιχοι ανθρώ πινοι τύποι). Βλ. Ἠθικὰ Νικομάχεια 1104a20­22: ὅ τε γὰρ πάντα φεύγων καὶ φοβούμενος καὶ μηδὲν ὑπομένων δειλὸς γίνεται, ὅ τε μηδὲν ὅλως φοβούμενος ἀλλὰ πρὸς πάντα βαδίζων θρασύς [: πραγματικά, ο άνθρωπος που συστηματικά τρέπεται σε φυγή μπροστά στο καθετί, γίνεται δειλός· ο άνθρωπος, από την άλλη, που δεν φοβάται τίποτε και βγαίνει να αντιμετωπίζει το καθετί, γίνεται απόκοτος]· και 1104b1­3: ἐθιζόμενοι γὰρ καταφρονεῖν τῶν φοβερῶν καὶ ὑπομένειν αὐτὰ γινόμεθα ἀνδρεῖοι, καὶ γενόμενοι μάλιστα δυνησόμεθα ὑπομένειν τὰ φοβερά [: αποκτώντας σιγά σιγά τη συνήθεια να περιφρονούμε τα πράγματα που προκαλούν φόβο και να τα αντιμετωπίζουμε, γινόμαστε ανδρείοι, και όταν γίνουμε, έχουμε πια σε πολύ μεγάλο βαθμό τη δύναμη να τα αντιμετωπίζουμε – μετάφραση Δ. Λυπουρλής]. (Σχ. Φ. Υ.)

ἐπιθυμία: Είναι βασική βιολογική και ψυχολογική λειτουργία του ανθρώπου: κυριότερες μορφές της είναι στον Αριστοτέλη η επιθυμία για τροφές και η σεξουαλική επιθυμία. Ως τέτοια η ἐπιθυμία είναι από ηθική άποψη ουδέτερη. Η διαχείρισή της όμως, τονίζει ο φιλόσοφος, έχει μεγάλη σημασία. Άνθρωποι που δεν μπορούν καθόλου να ελέγξουν τις επιθυμίες τους χαρακτηρίζονται ἀκόλαστοι, ενώ στο άλλο άκρο, της παντελούς αδιαφορίας, βρίσκονται οι ἀναίσθητοι· στη μέση βρίσκονται οι σώφρονες, όσοι δηλαδή διατηρούν σώας τας φρένας και ελέγχουν λογικά τις επιθυμίες τους. (Σχ. Φ. Υ.)

ὀργή: Σύμφωνα με τη διδασκαλία της Ρητορικής (1378a κ.ε.), η ὀργὴ είναι η δυνατή επιθυμία να πάρουμε εκδίκηση για μια συμπεριφορά που εκτιμούμε ότι απαξίωσε εμάς προσωπικά ή τους οικείους μας· η απαξίωση αυτή μας προκαλεί βέβαια στενοχώρια, πόσο μάλλον όταν είναι (ή θεωρούμε πως είναι) τελείως ανάρμοστη και αδικαιολόγητη. Η οργή στρέφεται κάθε φορά ενάντια σε συγκεκριμένα πρόσωπα. Στο πάθος της οργής αντιστοιχούν οι εξής ηθικές στάσεις: ὀργιλότης, ἀναισθησία, πραότης (και οι αντίστοιχοι ανθρώπινοι τύποι).(Σχ. Φ. Υ.)

ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειών αἱ ἕξεις γίνονται: Όπως διαβάζουμε αλλού στα Ηθικά Νικομάχεια, συμβαίνει και το αντίστροφο: οι έξεις γίνονται η πηγή των αντίστοιχων ενεργειών, και έτσι δημιουργείται ένας κύκλος. Ας πάρουμε ως παράδειγμα την ανδρεία: συνηθίζοντας να περιφρονούμε τους κινδύνους γινόμαστε ανδρείοι, και, αφού γίνουμε ανδρείοι, μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμη καλύτερα αυτά που προκαλούν φόβο. (Σχ. Φ. Λ.)

ἐν αὐτοῖς: Πού αναφέρεται η αντωνυμία;

Η αντωνυμία είναι ουδετέρου γένους. Ο εμπρόθετος αναφέρεται στους τομείς συμπεριφοράς (συναλλαγές, δεινά, επιθυμίες, οργή) και όχι στους ανθρώπους.

Ποιος ο ρόλος της χρήσης των ενεστώτων πράττοντες, γινόμεθα, ἐθιζόμενοι, γίνονται;

Οι ρηματικοί τύποι αναφέρονται σε πράξεις, δηλώνουν ενέργεια. Ο ενεστώτας συγχρόνως δηλώνει επανάληψη. Αυτό σημαίνει ότι η κατάκτηση της αρετής γίνεται βαθμιαία και δεν υπάρχουν εκ φύσεως οι έξεις, όπως και οι αρετές, αλλά είναι αποτέλεσμα ενεργειών.

Ποιος ο χαρακτήρας των ηθικών αρετών;

Οι ηθικές αρετές έχουν κοινωνικό χαρακτήρα. Αυτό συμβαίνει γιατί οι αρετές σχετίζονται με καθημερινές δραστηριότητες των ανθρώπων, έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό περίγυρο, ρυθμίζουν τις διαπροσωπικές σχέσεις, η κοινωνία είναι αυτή που θα κρίνει και θα αξιολογήσει ποια πράξη ή ποιος άνθρωπος είναι ηθικός, μόνο αν ο άνθρωπος διέπεται από ηθικές αρετές μπορεί να λειτουργήσει σωστά μέσα στην πόλη ως πολίτης και ως πολιτικός, κριτήριο της κατοχής της αρετής είναι η στάση απέναντι στο νόμο.

Ποιο νέο επιχείρημα προσθέτει ο φιλόσοφος;

Ο φιλόσοφος πιστεύει ότι στις συναλλαγές τους με τους άλλους ανθρώπους άλλοι γίνονται δίκαιοι και άλλοι άδικοι, ανάλογα με τον τρόπο συμπεριφοράς τους, στις δύσκολες καταστάσεις, άλλοι ανδρείοι και άλλοι δειλοί, στις επιθυμίες άλλοι σώφρονες και άλλοι ακόλαστοι και στην οργή άλλοι πράοι και άλλοι οργίλοι. Άρα τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε καλά είτε κακά, διαμορφώνονται με την επανάληψη όμοιων ενεργειών και γι’ αυτό οι ενέργειες πρέπει να έχουν συγκεκριμένη ποιότητα (καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται. διὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι. κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰς ἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις)

Ποιο το περιεχόμενο του όρου ἕξεις

Η λέξη είναι παράγωγη του ρήματος έχω. Η αρχική της σημασία είναι να κατέχει κανείς συνέχεια αυτό που έχει αποκτήσει. Ο Αριστοτέλης τη χρησιμοποιεί με ηθικό περιεχόμενο και δηλώνει τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα τα οποία αποκτώνται με άσκηση και επανάληψη όμοιων ενεργειών. Οι έξεις είναι ένα από τα γινόμενα εν τη ψυχή. Τα άλλα δύο είναι τα πάθη και οι δυνάμεις. Πάθη είναι όσα έχουν ως αποτέλεσμα την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια (επιθυμία, οργή, φόβος…). Δυνάμεις είναι οι δυνατότητες συμμετοχής στα πάθη. Αυτά τα δύο όμως δεν αρκούν για να χαρακτηριστεί κάποιος καλός ή κακός, γιατί πρέπει να γίνουν μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα.

Γιατί είναι σημαντική η ποιότητα του εθισμού;

Η έξις είναι ουδέτερη έννοια, μπορεί να είναι τόσο θετική όσο και αρνητική. Γι’ αυτό και είναι αναγκαία η ποιότητα του εθισμού.

Κατά τον Αριστοτέλη ενάρετες πράξεις λέγονται όχι μόνο αυτές που μοιάζουν με τις πράξεις των ενάρετων ανθρώπων, αλλά και αυτές που γίνονται με τον τρόπο που τις κάνουν οι ενάρετοι άνθρωποι.

Η παιδαγωγική αξία του εθισμού

Όπως ο δάσκαλός του ο Πλάτωνας, έτσι και ο Αριστοτέλης τόνισε τη μεγάλη σημασία της παιδείας. Η παιδεία εθίζει σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς, οι οποίοι οδηγούν στην αρετή και άρα στην ευδαιμονία. Γι’ αυτό τονίζεται η ανάγκη της από τη νεαρή ηλικία, καθώς είναι δύσκολη διαδικασία. Φυσικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον συμμετέχουν στην παιδευτική διαδικασία.

Ποιες συλλογιστικές μέθοδοι χρησιμοποιούνται στην ενότητα;

Αναλογική: όπως οι τέχνες χρειάζονται συνεχή άσκηση, έτσι και οι αρετές προκύπτουν από την επανάληψη όμοιων ενεργειών.

Επαγωγική: Μέσα από συγκεκριμένες συμπεριφορές αποκτάμε καλές ή κακές έξεις.

Τι νέο κομίζει ο Αριστοτέλης για τον χαρακτήρα της ηθικής αρετής;

Ο Αριστοτέλης είναι αντίθετος στην παλιά αριστοκρατική αντίληψη ότι η αρετή κληροδοτείται εκ φύσεως, αλλά και στις απόψεις των Σωκράτη και Πλάτωνα ότι η αρετή είναι γνώση.

Σε ποιους αναφέρεται η αναφορικοϋποθετική πρόταση της πρώτης παραγράφου;

ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν: Είναι οι νομοθέτες που δεν θεσπίζουν τους σωστούς νόμους κι έτσι αποτυγχάνουν στο έργο τους, να κάνουν δηλαδή τους πολίτες αγαθούς.

Μάλιστα η ύπαρξη της άρνησης μή δίνει υποθετική χροιά στην πρόταση. Εντοπίζεται εδώ το είδος της αόριστης επανάληψης στο παρόν και μέλλον και η θέση του φιλόσοφου έτσι αποκτά διαχρονικότητα.

Τι δηλώνει και ποιος ο ρόλος του υποθετικού λόγου της πρώτης παραγράφου;

Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος, ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί: Αντίθετο του πραγματικού για να δείξει ότι η κατάσταση δεν είναι τέτοια που να αναιρεί την αξία της προσφοράς του δασκάλου. Άρα έχει μεγάλη σημασία η άσκηση που καθοδηγείται σωστά από τον δάσκαλο.

Ποιος ο ρόλος των παρατακτικών αιτιολογικών σύνδεσμων;

οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς: επεξηγεί το τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν

ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ γίνονται κιθαρισταί: επεξηγεί ότι στις τέχνες και στις αρετές η γένεση και η φθορά έχουν τις ίδιες αιτίες και τα ίδια μέσα.

ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται: εξηγεί το δεύτερο παράδειγμα

Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν: αιτιολογεί εκ του αντιστρόφου τη σχέση πράξης και αρετής

πράτ τοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι, πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶ ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί: επεξηγεί με παραδείγματα ότι η πράξη σχετίζεται με τη συμπεριφορά.

οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι, οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί: Αιτιολογεί ότι η κατάσταση στις επιθυμίες και στην οργή είναι όπως είπε παραπάνω.

κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰς ἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις: Αιτιολογεί γιατί θα πρέπει οι ενέργειες να έχουν μία ποιότητα.

Ποιος ο ρόλος των παρατακτικών συμπερασματικών σύνδεσμων;

Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται: Με το δή συμπεραίνει ότι οι έξεις είναι αποτέλεσμα όμοιων ενεργειών.

Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι: Το συμπέρασμα σχετίζεται με τη μεγάλη σημασία της παιδείας και του εθισμού.

Ποια εκφραστικά μέσα εντοπίζετε στην ενότητα;

Πολυσύνδετα: καὶ γίνεται - καὶ φθείρεται, καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ, καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες

Αντιθέσεις: πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης / καὶ γίνεται - καὶ φθείρεται / καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ / εὖ - κακῶς / οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι / φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν / οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί / οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι / οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ … οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί. Οι αντιθέσεις τονίζουν τη σημασία της ηθικής πράξης στην απόκτηση της ηθικής αρετής

Σχήμα από κοινού: ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται, ἐκ δὲ τοῦ κακῶς (οἰκοδομεῖν) κακοί (ἔσονται) / γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι (γινόμεθα) / οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι (γίνονται) / οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί (ἀναστρέφεσθαι)

Αναλογίες: Οὕτω δὴ, Ὁμοίως δὲ

Χιαστό: ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί

Υπερβατό: Ὁμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει

Σχήμα επιδιόρθωσης: Οὐ μικρὸν - μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν

Σχήμα λιτότητας: Οὐ μικρὸν

Σχήμα άρσης και θέσης: Οὐ μικρὸν - ἀλλὰ πάμπολυ

Υπερβολή: τὸ πᾶν

Σχήμα κλιμάκωσης: Οὐ μικρὸν - πάμπολυ - τὸ πᾶν

Αυτή η συσσώρευση σχημάτων στο τέλος τονίζει τη σπουδαιότητα του εθισμού και της παιδείας.

οὐ μικρὸν - πάμπολυ - τὸ πᾶν: Αξίζει να προσέξουμε τη διαβάθμιση στη συλλογιστική διαδικασία. (Σχ. Φ. Λ.)