Επαναληπτικό Φύλλο Εργασίας 14η Διδακτική Ενότητα Φάκελος Υλικού Αρχαία Γ'

ΔΙΔΑΚΤΙΚΉ ΕΝΌΤΉΤΑ 14 Ηθική αρετή και μεσότητα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικὰ Νικομάχεια, Β 6.4-8, 1106a26-b7

Εισαγωγικό Σημείωμα

Το πεδίο των ἕξεων και της ηθικής είναι οι πράξεις και τα πάθη των ανθρώπων μέσα στην οργανωμένη κοινωνία. Τα πάθη (η επιθυμία, η οργή, ο φόβος, το θάρρος, ο φθόνος, η χαρά, ο πόθος, το μίσος κ.ά.) είναι φυσιολογικά βιώματα της ψυχής, δεδομένα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης. Από μόνα τους τα περισσότερα πάθη δεν επιδέχονται ηθικούς προσδιορισμούς, δεν είναι εξαρχής ούτε καλά ούτε κακά. Συνεπώς, η αρετή δεν είναι ένα πάθος. Είναι, όμως, μια παγιωμένη στάση του ανθρώπου απέναντι στα πάθη: η αποφυγή της υπερβολής και της έλλειψης και η αναζήτηση του μέτρου στη βίωση των παθών. Πώς, όμως, ορίζεται αυτό το μέτρο;

Σχόλια Φακέλου Υλικού

συνεχὲς καὶ διαιρετόν: Ο Αριστοτέλης ορίζει το συνεχές ως αυτό που επιδέχεται διαίρεση επ’ άπειρον (Περὶ οὐρανοῦ 268a6­7). Η έννοια του συνεχούς αποτελεί κεντρικό θέμα της αριστοτελικής φυσικής. Στα συνεχή ανήκουν τόσο η κίνηση όσο και τα συνακόλουθά της, ο χώρος και ο χρόνος. Με

σύγχρονη ορολογία θα λέγαμε ότι το συνεχές αποτελεί ένα πεδίο. Στην πε ρίπτωση της ηθικής (και στο κείμενό μας) το συνεχές πεδίο είναι ένα πάθος. Η οργή και ο φόβος, π.χ., επιδέχονται διαβαθμίσεις ως προς την έντασή τους ή ως προς τη διάρκειά τους. Οι επιλογές που θα κάνει ο άνθρωπος στο πεδίο της οργής ή του φόβου τον χαρακτηρίζουν ηθικά.

κατὰ (αὐτό) τὸ πρᾶγμα–πρὸς ἡμᾶς: Με το συγκεκριμένο αντιθετικό δίπολο ο Αριστοτέλης εκφράζει τη διάκριση που κάνουμε σήμερα ανάμεσα στο αντικειμενικό και το υποκειμενικό (ακριβέστερα: ανάμεσα σε ένα δεδομένο υποχρεωτικό για όλους και την προσωπική επιλογή). Στο πεδίο της ηθικής, τονίζει ο φιλόσοφος, πολύ πιο σπουδαία είναι η προσωπική επιλογή που κατευθύνεται από τη γνώση και τη λογική: ἐν πᾶσι δὲ τὸ μέσον τὸ πρὸς ἡμᾶς βέλτιστον· τοῦτο γάρ ἐστιν ὡς ἡ ἐπιστήμη κελεύει καὶ ὁ λόγος (Ἠθικὰ Εὐδήμια 1220b27­28).

ὑπερβολή, ἔλλειψις, μέσον: Ας θυμηθούμε καταρχάς το αρχαιοελληνικό γνωμικό: μέτρον ἄριστον. Ο Αριστοτέλης το αποδέχεται και τονίζει: Στο πεδίο των παθών και των πράξεων ο άνθρωπος κάνει επιλογές· μπορεί να ξεπεράσει το μέσον­μέτρο (ὑπερβολή) ή να υστερήσει ως προς αυτό (ἔλλειψις). Για παράδειγμα, υπερβολή, έλλειψη και εύρεση του μέτρου μπορεί να υπάρξει στη διατροφή, την άσκηση, την εκδήλωση οργής, τη δαπάνη χρημάτων κ.ά. Στόχος του ενάρετου είναι σε κάθε περίπτωση το μέτρο, η επίτευξη της μεσότητος.

Σχόλια Φιλοσοφικού Λόγου

μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει: Εδώ είναι χρήσιμο να θυμηθούμε όσα διαβάσαμε στην 4η Ενότητα για τις αρετές που αρμόζουν σε κάθε περίσταση. Η κάθε αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι μεσότης, είναι δηλ. το μέσον ανάμεσα στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη, που έχουν και τα δύο αρνητικό χαρακτήρα. Έτσι, ο ανδρείος βρίσκεται στο μέσον, ενώ στο ένα άκρο —της υπερβολής— βρίσκεται ο θρασύς και στο άλλο άκρο —της έλλειψης— ο δειλός. Το ίδιο συμβαίνει και με τις αρετές της σωφροσύνης και της πραότητας, που είναι μεσότητες. στο άκρο της υπερβολής σχετικά με τις αρετές αυτές βρίσκεται, αντίστοιχα, ο ακόλαστος και ο οργίλος. Ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει καν (στην 4η Ενότητα) το άκρο της έλλειψης σχετικά με τις αρετές αυτές, επειδή συναντάται πολύ πιο σπάνια από το άκρο της υπερβολής.

ἐπιστήμων: Έχει παρόμοια σημασία με τον όρο τεχνῖται, που θα δούμε στην επόμενη ενότητα. δεν εννοούνται δηλαδή εδώ επιστήμες όπως τα μαθηματικά, γιατί αυτές δεν ασχολούνται με το υποκειμενικό αλλά με το αντικειμενικό μέσο.

Ποιος είναι ο στόχος του Αριστοτέλη στην ενότητα;

Ο Αριστοτέλης θέλει να απαντήσει στο ερώτημα ποια είναι η φύση της αρετής. Για να το κάνει αυτό, έχει ως στόχο να αποδείξει ότι είναι ένα είδος μεσότητας και γι’ αυτό πρέπει πρώτα να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας και μετά να τη συσχετίσει με την αρετή.

Ποια είναι τα γνωρίσματα της αντικειμενικής και της υποκειμενικής μεσότητας.

• Κάθε πράγμα που είναι ενιαίο και υπόκειται σε διαίρεση μπορεί να διαιρεθεί:

1. Α) σε άνισα μέρη (ἔλαττον, ἴσον)

Β) σε ίσα μέρη

2. Α) αντικειμενικά (κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα)

Β) υποκειμενικά (πρὸς ἡμᾶς)

• Ο Αριστοτέλης δήλωνε ότι στα παραδείγματα υπερβολής, έλλειψης και μέσου συχνά η ελληνική γλώσσα δεν διέθετε ονόματα. Τότε αυτός κάποιες φορές χρησιμοποιούσε τον όρο «ανώνυμον». Αυτό το εξηγούσε λέγοντας ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν άνθρωποι με τέτοιες ιδιότητες. Άλλες φορές δημιουργούσε ο ίδιος όρους, για να διευκολυνθεί η επικοινωνία του με τους μαθητές του, όπως κάνουν και σήμερα οι επιστήμονες.

• Μέσα στην τάξη ο Αριστοτέλης χρησιμοποιούσε ένα διάγραμμα, ίσως γραμμένο σε πίνακα.

• Το αντικειμενικό μέσο:

• Απέχει ίσα από τα δύο άκρα

• Είναι ένα για όλους

• Είναι το ίδιο για όλους

• Ορίζεται από τους κανόνες της αριθμητικής

• Παράδειγμα: 2 . . . 6 . . . 10

• Είναι μέσο ποσοτικό

• Το υποκειμενικό μέσο:

• Δεν είναι ένα

• Δεν είναι το ίδιο

• Δεν γέρνει ούτε προς την πλευρά της υπερβολής ούτε προς την πλευρά της έλλειψης

• Παράδειγμα: Προπονητής και αθλητές (παραπέμπει στο «δέον» για το οποίο θα μιλήσει στη συνέχεια)

• Μέσο ποιοτικό (ποιοτικά κριτήρια)

• Μέσο σχετικό (εξαρτάται από μεταβλητούς παράγοντες)

• Οι όροι αντικειμενικός και υποκειμενικός δεν υπήρχαν στην εποχή του Αριστοτέλη. Ο όρος αντικειμενικός προέρχεται από το λατινικό objectivus και ο όρος «υποκειμενικός» από το subjectivus»

Παραδείγματα υπερβολής και έλλειψης

Προηγουμένως στα Ηθικά Νικομάχεια είχε αναφέρει κάποιες αρετές και την υπερβολή τους. Δεν είχε αναφέρει την πλευρά της έλλειψης.

Έλλειψη	Μέσον	Υπερβολή
δειλία	ανδρεία	θρασύτητα
αναισθησία	σωφροσύνη	ακολασία
αοργησία	πραότητα	οργιλότητα

 

Το επιχείρημα (τα παραδείγματα)

Αποδεικτέα θέση: Οι ειδικοί αποφεύγουν την υπερβολή και την έλλειψη, ενώ επιζητούν και προτιμούν το υπκειμενικό μέσο και όχι το αντικειμενικό. (Οὕτω δὴ πᾶς ἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει, τὸ δὲ μέσον ζητεῖ καὶ τοῦθ’ αἱρεῖται, μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς)

Ο φιλόσοφος ξεκινά τη σκέψη του:

• Αν το δέκα είναι το ένα άκρο και το δύο το άλλο, σύμφωνα με την αριθμητική μέσο είναι το δύο, γιατί ισαπέχει από τα δύο άκρα. (Οἷον εἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα, τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰ τὸ πρᾶγμα. ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται. τοῦτο δὲ μέσον ἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν).

• Αν στο φαγητό το άκρο της υπερβολής βρίσκεται στο δέκα και της έλλειψης στο δύο, το μέσον δεν βρίσκεται στο έξι και ο προπονητής δεν θα δώσει εντολή για τόση ποσότητα, καθώς και αυτό μπορεί να είναι για τον αθλητή λίγο ή πολύ. Για έναν αθλητή του επιπέδου του Μίλωνα θα είναι λίγο, αλλά για έναν αρχάριο θα είναι πολύ (Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτω ληπτέον. οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον, ὁ ἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει. ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷ ληψομένῳ ἢ ὀλίγον. μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον, τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶν γυμνασίων πολύ. Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης).

• Άρα, (η αποδεικτέα θέση)

• Με τα παραπάνω παραδείγματα, το συμπέρασμα και το ρήμα ζητεῖ ο φιλόσοφος καταφεύγει στην εμπειρία της καθημερινής ζωής.

• Με το αἱρεῖται εισάγεται και η ελευθερία της επιλογής και προστίθεται και η ψυχολογική διάσταση, αφού εναπόκειται σε μας τους ίδιους.

Σε ποιους τομείς εκτός από τη διατροφή βρίσκουμε υπερβολή, έλλειψη και μέσο;

Στα πάθη (συναισθήματα), για παράδειγμα στην οργή, στην άσκηση, στις δαπάνες, στα καταναλωτικά αγαθά.

Ο Αριστοτέλης και ο σοφιστικός σχετικισμός

• Ο Αριστοτέλης εδώ πλησιάζει στην σχετικοκρατική στάση των σοφιστών (Πρωταγόρας: πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος ἐστίν)

• Δηλαδή τίθεται το ερώτημα αν κάθε άνθρωπος ορίζει όπως θέλει την αρετή.

• Σε αυτό ο Αριστοτέλης θα απαντήσει σε λίγο εισάγοντας το στοιχείο του ορθού λόγου: Η λογική του φρόνιμου ανθρώπου διασφαλίζει τη σχετική αντικειμενικότητα στον προσδιορισμό του μέσου.

• Αποδέχεται τη σχετικότητα των ηθικών αρετών, ότι δηλαδή το περιεχόμενό τους εξαρτάται από τις περιστάσεις, τον χρόνο, τις αιτίες κ.α., όχι όμως τον σχετικισμό, ότι δηλαδή το κάθε άτομο μπορεί να ορίσει όπως θέλει την αρετή, ανάλογα με τα συμφέροντά του. Λέει όχι στον ακραίο υποκειμενισμό.

Ανασύνθεση των στοιχείων της αρετής

• Οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν εκ φύσεως

• Συνδέονται με τον εθισμό

• Η αρετή είναι έξις που αποκτιέται με μακροχρόνια άσκηση

• Καθοριστικό ρόλο παίζει η διδασκαλία

• Μεγάλη σημασία έχει η ποιότητα των πράξεων

• (Συνδέεται με τα ευχάριστα και δυσάρεστα συναισθήματα)

• (Συνδέεται με την τήρηση του μέτρου)

• (Η αρετή είναι έξις με την οποία ο άνθρωπος φτάνει στην ολοκλήρωσή του και στην ολοκλήρωση του έργου του)

• Βρίσκεται στο μέσον, ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη

• Το μέσον αυτό προσδιορίζεται με υποκειμενικά κριτήρια

• Είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης

• Στη συνέχεια θα πει ότι συνδέεται με τη λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου και το σωκρατικό γνῶθι σαὐτόν

μνᾶ

Νομισματική μονάδα (= 100 δραχμές) και μονάδα μέτρησης του βάρους (= 435 γραμμάρια)

Μίλων

Αθλητής από την Κάτω Ιταλία. Έζησε τον 6^ο αιώνα και υπήρξε πέντε φορές ολυμπιονίκης.

Εκφραστικά Μέσα

Πολυσύνδετα

τὸ μὲν πλεῖον τὸ δ’ ἔλαττον τὸ δ’ ἴσον / καὶ ταῦτα ἢ κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶς	Προσδιορίζει έτσι την έννοια της μεσότητας και διακρίνει τα δύο διαφορετικά κριτήριά της
μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει	Τονίζονται τα χαρακτηριστικά του υποκειμενικού μέσου

Αντιθέσεις

τοῦ μὲν πράγματος ≠ Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς	Τονίζονται τα αντιθετικά χαρακτηριστικά του αντικειμενικού και υποκειμενικού μέσου
πλεονάζει ≠ ἐλλείπει πολλὰ ≠ ὀλίγα πολὺ ≠ ὀλίγον	Τονίζονται οι αντιθετικές έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης
ὑπερβολὴν - ἔλλειψιν ≠ μέσον φεύγει ≠ ζητεῖ - αἱρεῖται	Τα άκρα απομακρύνουν από την αρετή σε αντίθεση με το μέσον

Ο φιλόσοφος αναπτύσσει τον συλλογισμό του γύρω από τις έννοιες του μέσου και των δυο άκρων, τηςέλλειψης και της υπερβολής. Μπορείτε στον παρακάτω πίνακανα τοποθετήσετε τις αντίστοιχες λέξεις και φράσεις του κειμένου;

ἔλλειψις	μέσον	ὑπερβολὴ
τὸ δ’ ἔλαττον	τὸ δ’ ἴσον	τὸ μὲν πλεῖον
ἐλλείπει	Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς	πλεονάζει
τὰ δὲ δύο ὀλίγα	τὰ ἓξ μέσα	τὰ δέκα πολλὰ
φεύγει	ζητεῖ καὶ αἱρεῖται	φεύγει

Με ποιο τρόπο ο Αριστοτέλης διαφυλάσσει τον προσωπικό (υποκειμενικό) χαρακτήρα των ηθικών επιλογών του ανθρώπου και αποκηρύσσει κάθε μορφής αντικειμενοποιημένη (και υποχρεωτική για όλους) ηθική;

Διακρίνοντας τα δύο είδη της μεσότητας και συνδέοντας την αρετή με το δεύτερο.

Ο άνθρωπος είναι για τον Αριστοτέλη το ζωντανό ον που έχει λογική. Πώς υπεισέρχεται η λογική (και οι διανοητικές αρετές) στο πεδίο της ηθικής;

Η αναζήτηση του μέσου είναι έργο του ειδικού που μας παραπέμπει στη χρήση του ορθού λόγου που απαιτείται για την αναζήτηση και την επιλογή της μεσότητας.

Το γεγονός ότι η αρετή είναι αποτέλεσμα ελεύθερης επιλογής τονίζει την ανάγκη της αυτογνωσίας.

Μία από τις κυρίαρχες αξίες της αρχαιοελληνικήςκοινωνίας ήταν η έννοια του μέτρου, της αποφυγής των ακροτήτων. Χαρακτηριστικά είναι τα ρητά μέτρον ἄριστον και μηδὲν ἄγαν. Εκτιμάτε ότι ο Αριστοτέλης στην ηθική του διδασκαλία πρωτοτυπεί συγκριτικά με αυτήν την αξία;

Ο Αριστοτέλης αποδίδει στην έννοια της μεσότητας συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που περιγράφουν το είδος και την ποιότητά της.

Να εντοπίσετε τα απρόσωπα ρήματα και τα ρηματικά επίθετα του κειμένου. Ποια είναι η σκοπιμότητα αυτής της γλωσσικής επιλογής;

ἔστι (λαβεῖν), ληπτέον (ἐστί)

Το απρόσωπο ρήμα δηλώνει μια κατάσταση που ισχύει για όλους, καθώς όλοι μπορούμε να πάρουμε ίσα και άνισα μέρη όταν χωρίζουμε κάτι που μπορεί να διαιρεθεί. Το ρηματικό επίθετο δηλώνει αυτό που πρέπει να γίνει όταν προσδιορίζουμε την υποκειμενική μεσότητα. Και τα δύο εξυπηρετούν τον φιλοσοφικό λόγο και του δίνουν χαρακτηριστικά καθολικότητας και αντικειμενικότητας.

Στο κείμενο χρησιμοποιείται κατά κόρον η κατά παράταξη σύνδεση των προτάσεων. Μπορείτε να αιτιολογήσετε αυτόν τον τρόπο σύνταξης; Να λάβετε υπόψη σας τον αφηγηματικό χαρακτήρα του συγκεκριμένου παραδείγματος.

Χρησιμοποιούνται συμπλεκτικοί, διαζευκτικοί, αντιθετικοί, αιτιολογικοί και συμπερασματικοί παρατακτικοί σύνδεσμοι. Έτσι επιτυγχάνεται η λογική ισορροπία μεταξύ των προτάσεων, η εξέλιξη της συλλογιστικής πορείας και η διαδικασία της αναγνωστικής ανταπόκρισης και πρόσληψης.

Φαίνεται στην ενότητα ότι η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως;

Από το γεγονός ότι συνδέεται με τον ορθό λόγο και είναι αποτέλεσμα ελεύθερης επιλογής. Επίσης από το γεγονός ότι βρίσκεται στο υποκειμενικό μέσο και δεν είναι ίδια για όλους.

Παράλληλα Κείμενα

Πυθαγορικὰ ἔπη

Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος (πιθανώς 570-500/490 π.Χ.), φιλόσοφος, μαθημαματικός και θεωρητικός της μουσικής, έζησε στην Κάτω Ιταλία, όπου και ίδρυσε μια φιλοσοφική κοινότητα, τη μυστικιστική κοινότητα των Πυθαγορείων. Η ολιγόστιχη συλλογή Πυθαγορικὰ ἔπη ή παραγγέλματα (γνωστή ως Χρυσᾶ ἔπη) απηχεί την πυθαγόρεια παράδοση και περιλαμβάνει παραινέσεις για την πνευματική ωρίμανση.

Κανένας δεν πρέπει να σε πείσει ¯ούτε με λόγια ούτε με έργα¯ να πράξεις κάτι που δεν θα σε ωφελήσει. Να σκέφτεσαι μάλιστα πριν να πράξεις, για να μην φανείς άφρων και γελοίος. διότι είναι γνώρισμα του άφρονα το να λέει και να πράττει ανόητα πράγματα. Και πρέπει να πράττεις μονάχα αυτά για τα οποία δεν θα μετανοήσεις εκ των υστέρων. Μην κάνεις τίποτε το οποίο δεν γνωρίζεις, αλλά διδάξου (30) όσα χρειάζεσαι. μονάχα έτσι θα περάσεις τη ζωή σου ευχάριστα. Δεν πρέπει να παραμελείς τη σωματική σου υγεία και πρέπει να πίνεις, να τρέφεσαι και να γυμνάζεται με μέτρο. Λέγοντας μέτρο, εννοώ αυτό που δεν σε καταπονεί. Εθίσου να έχεις καθαρή και άφθαρτη ζωή, (35) και απόφυγε να πράξεις όσα προκαλούν φθόνο. Μην κάνεις άσκοπες δαπάνες, σαν κάποιος που αγνοεί το καλό, αλλά ούτε να είσαι φιλάργυρος. το μέτρο είναι άριστο σε όλα. Να πράττεις αυτό που δεν θα σε βλάψει, και να σκέφτεσαι προτού να πράξεις. (μετάφραση Α. Πέτρου)

1. Ο τόνος είναι παραινετικός και κυριαρχεί το β’ πρόσωπο. Στόχος των συμβουλών είναι να κατευθύνουν τους ανθρώπους σε ηθικές επιλογές και υγιή στάση ζωής. Βασικό κριτήριο είναι η ωφέλεια που απορρέει από τις πράξεις. Άλλο κριτήριο είναι η σκέψη που κατευθύνει τις πράξεις, ώστε να μην καταλήγει ο άνθρωπος άφρων ή γελοίος και να μην οδηγείται στη μετάνοια. Επιπλέον συμβουλεύει ο Πυθαγόρας να μορφώνεται ο άνθρωπος για να έχει ευχάριστη ζωή και να τηρεί το μέτρο σε δραστηριότητες σχετικά με το σώμα. Η τήρηση του μέτρου είναι βασική και στις οικονομικές δραστηριότητες που πρέπει να προσδιορίζονται από το καλό κι όχι τη φιλαργυρία.

2. Και οι δύο πραγματεύονται τις ηθικές αρετές με γνώμονα την έννοια του μέτρου.