Διδακτική Ενότητα 15 Φάκελος Υλικού Αρχαία Γ Λυκείου

 

ΔΙΔΑΚΤΙΚΉ ΕΝΌΤΉΤΑ 15 Ορισμός της αρετής

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικά Νικομάχεια, Β 6.10-13·16, 1106b18-28· 1106b36-1107a6

Εισαγωγικό Σημείωμα

Στο ερώτημα πώς ορίζεται η μετρημένη στάση, με ποιο κριτήριο θα αποφασίσει ο άνθρωπος τα όρια του ηθικού μέτρου και του δέοντος, ο Αριστοτέλης απάντησε ότι δεν υπάρχει αντικειμενικός τρόπος. Η μεσότητα είναι προσωπική υπόθεση· άλλη είναι η μεσότητα­ανδρεία για εκείνον που εκ χαρακτήρος τείνει προς την έλλειψη δειλία και άλλη για εκείνον που τείνει προς την υπερβολή­θράσος. Το υποκειμενικό μέσο δεν ισαπέχει από τα άκρα της υπερβολής και έλλειψης, οπότε η εύρεσή του παραμένει ζητούμενο σε κάθε περίσταση· ζητούμενο που απαιτεί σταθερή προσήλωση και διανοητική εγρήγορση. Η αρετή, λοιπόν, ταυτίζεται με τη μεσότητα, αλλά δεν πρέπει την εκλάβουμε ως κάτι ουδέτερο και μετριοπαθές, χλιαρό και άχρωμο. Μπορεί να πραγματώνει το μέτρο ανάμεσα στα άκρα της υπερβολής και έλλειψης, αλλά ως στάση ζωής η αρετή είναι ἀκρότης, δυσεπίτευκτη κορύφωση ενός αγώνα που κρατάει ολόκληρη ζωή.

Σχόλια Φακέλου Υλικού

φοβηθῆναι, θαρρῆσαι, …, λυπηθῆναι: Ο Αριστοτέλης προτιμά εδώ να αναφερθεί στα πάθη μέσω απαρεμφάτων. Θέλει να τονίσει ότι στην περίπτωση της ηθικής δεν έχει τόσο σημασία το συναίσθημα που αναπτύσσει ο άνθρωπος στην ψυχή του, αλλά η έμπρακτη εκδήλωσή του. Η αρετή και η κακία κρίνονται πάντα στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.

ψόγος–ἔπαινος: Ο ἔπαινος και ο ψόγος [: επίκριση, αποδοκιμασία], που αποδίδονται από την κοινωνία στα μέλη της, αποτελούν το χαρακτηριστικότερο δείγμα του πολιτικού χαρακτήρα της αριστοτελικής ηθικής. Οι καθιερωμένες αξίες της κοινωνίας αποτελούν ένα αντικειμενικό δεδομένο για τον εκάστοτε πολίτη. Εξισορροπείται έτσι ο προσωπικός­υποκειμενικός χαρακτήρας της ηθικής.

προαίρεσις: Η λέξη προαίρεσις [: έλλογη προτίμηση] δεν δηλώνει μια άλογη και αδικαιολόγητη επιθυμία. Είναι δομικά συνδεμένη με τη διανοητική ικανότητα του ανθρώπου, τη σκέψη και την κρίση του. Αποτελεί επιλογή ανάμεσα στο καλό και το κακό και επιδίωξη του ενός ή του άλλου. Στο πλαίσιο της ηθικής διδασκαλίας του Αριστοτέλη ανατίθεται καθοριστικός ρόλος στην προαίρεση. Ο λόγος είναι ότι αποτελεί ελεύθερη και συνειδητή επιλογή του ενός ή του άλλου τρόπου ζωής, επιλογή που οδηγεί σε συγκεκριμένες αποφάσεις σε κάθε μία επιμέρους περίπτωση. Δίκαιος δεν είναι αυτός που τυχαίνει να κάνει κάποιες δίκαιες πράξεις, αλλά αυτός που συνειδητά επέλεξε τη δικαιοσύνη ως στάση ζωής και ακολουθεί στις επιμέρους επιλογές του την αντίστοιχη σταθερή πορεία. Για την προαίρεση στους Στωικούς, βλ. την 20ή Διδακτική Ενότητα (Κείμενο Αναφοράς 1).

μεσότης: Όπως είδαμε, ο άνθρωπος διαμορφώνει στο πεδίο της ηθικής ορισμένες ἕξεις, παγιωμένα γνωρίσματα του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του. Άλλες από αυτές αποτελούν υπερβολές και ελλείψεις, δηλαδή κακίες, και άλλες μεσότητες, δηλαδή αρετές. Στον ορισμό της αρετής ο Σταγειρίτης επισημαίνει ότι αρετή δεν αποτελεί μια αντικειμενική και υποχρεωτική για όλους εκδοχή της μεσότητας αλλά είναι η υποκειμενική και προσωπική αντίληψή της. Αυτή καθορίζεται από τον ορθό λόγο, όπως αυτός εκφράζεται από τον φρόνιμον πολίτη.

φρόνιμος: Ο άνθρωπος που διαθέτει φρόνηση αποτελεί συμβολικό ή και ένσαρκο ηθικό πρότυπο μέσα στην κοινωνία και με τις τεκμηριωμένες επιλογές του γίνεται ο γνώμονας (κανών) της ηθικής­πολιτικής αρετής: Ἔτι δὲ τίς ἡμῖν κανὼν ἢ τίς ὅρος ἀκριβέστερος τῶν ἀγαθῶν πλὴν ὁ φρόνιμος; ὅσα γὰρ ἂν οὗτος ἕλοιτο κατὰ τὴν ἐπιστήμην αἱρούμενος, ταῦτ’ ἐστὶν ἀγαθὰ καὶ κακὰ δὲ τὰ ἐναντία τούτοις [: Κι άλ λωστε ποιο κριτήριο θα ήταν πιο έγκυρο ή ποιος θα ήταν καλύτερος οδηγός μας για τα αγαθά από τον φρόνιμο, που όσα εκείνος θα όριζε, κρίνοντας με βάση την τέλεια γνώση του αγαθού, αυτά θα ήταν αγαθά, όπως τα αντίθετά τους φαύλα – Προτρεπτικός, 39.1­3, μετάφραση Λ. Μπενάκης]. Το κοινωνικό πρότυπο του φρονίμου είναι επίσης ένα σχετικά αντικειμενικό δεδομένο που μετριάζει τον προσωπικό­υποκειμενικό χαρακτήρα της αριστοτελικής ηθικής.

Σχόλια Φιλοσοφικού Λόγου

μέσον τε καὶ ἄριστον: Όπως είδαμε, η αρετή είναι κατά τον Αριστοτέλη μεσότης σε σχέση προς τα δύο άκρα της υπερβολής και της έλλειψης. Όμως ταυτόχρονα είναι το υψηλότερο και σπουδαιότερο χαρακτηριστικό για τον άνθρωπο («...κατὰ μὲν τὴν οὐσίαν... μεσότης ἐστὶν ἡ ἀρετή, κατὰ δὲ τὸ ἄριστον καὶ τὸ εὖ ἀκρότης»).

ἕξις προαιρετική: Επανειλημμένα υπογραμμίζεται από τον Αριστοτέλη η σημασία της προαιρέσεως για την ύπαρξη της αρετής. Σε ένα άλλο χωρίο του ίδιου έργου διαβάζουμε τους αναγκαίους όρους για να χαρακτηρισθεί μια πράξη ενάρετη: ο άνθρωπος πρέπει να έχει α) συνείδηση της πράξης του (εἰδώς), β) την ανάλογη προαίρεση (προαιρούμενος), γ) σιγουριά και σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως).

λόγος: Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε: «ἡ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις ἀρετή ἐστιν». Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα. έπειτα έρχεται η λογική, η φρόνηση, που βοηθά τον νόμο και τελειοποιεί το έργο του.

ὁ φρόνιμος: Στον φρόνιμο άνθρωπο ενώνονται και συνυπάρχουν όλες οι αρετές. Όταν υπάρχει η φρόνηση, γράφει αλλού ο Αριστοτέλης, όλες οι αρετές θα υπάρξουν. Οι διάφορες αρετές δείχνουν πώς αντιδρά ο φρόνιμος στις διάφορες περιστάσεις. αν λείψει μια αρετή, αποδιοργανώνεται το όλον. Έτσι ο ηθικά σπουδαῖος αποτελεί μέτρο σύγκρισης για τους άλλους.

• Λίγο πριν ο Αριστοτέλης είχε πει ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με τα συναισθήματα και τις πράξεις, γιατί εκεί υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσο.

• Εδώ δίνει παραδείγματα συναισθημάτων, ευχάριστων και δυσάρεστων. Σε αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη, τα οποία δεν είναι καλά.

• Με τα μᾶλλον καὶ ἧττον εννοείται η γενική συγκριτική του δέοντος. Το κείμενο έχει έτσι δεοντολογικό χαρακτήρα. Η γενική αυτή καθορίζει τα όρια του μέτρου.

• Οι προϋποθέσεις δίνονται με ένα πολυσύνδετο σχήμα στο οποίο επαναλαμβάνεται ή εννοείται το ρήμα δεῖ. Οι προϋποθέσεις αυτές αποτελούν δεοντολογικούς κανόνες και σχετίζονται με τη χρονική στιγμή, τα πράγματα – συνθήκες, τους ανθρώπους, τις αιτίες και τον τρόπο εκδήλωσης. Για τον Αριστοτέλη η ίδια συμπεριφορά σε κάποιο άλλο χρόνο, σε άλλες συνθήκες, με άλλα πρόσωπα, για άλλες αιτίες και με άλλο τρόπο εκδήλωσης μπορεί να μην είναι αρετή αλλά κακία (σε άλλο σημείο βέβαια ο φιλόσοφος αποδέχεται ότι κάποια συναισθήματα ή πράξεις δεν επιδέχονται μεσότητα, όπως ο φθόνος, η κλοπή, ο φόνος).

• Η αναλογία με τις πράξεις: Νωρίτερα είχε πει ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις. Εδώ φέρνει παραδείγματα μόνο συναισθημάτων. Με το Ὁμοίως εισάγεται μια αναλογία, με την οποία διευκρινίζεται ότι όλα ισχύουν και για τις πράξεις: Υπάρχει και εδώ υπερβολή, έλλειψη και μέσο και ισχύουν οι ίδιες προϋποθέσεις. Οι πράξεις είναι η εκδήλωση των συναισθημάτων. Η χρήση των απαρεμφάτων στα παραδείγματα των συναισθημάτων τονίζει τη μεγάλη σημασία όχι μόνο της ποιότητας του συναισθήματος, αλλά και της έμπρακτης εκδήλωσής τους.

• Το πρώτο επιχείρημα

  * Το να νιώθει κανείς ένα συναίσθημα την ώρα που πρέπει, σε σχέση με τις καταστάσεις που πρέπει, σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει, σε σχέση με τις αιτίες που πρέπει και με τον τρόπο που πρέπει είναι το μέσο και το άριστο (τὸ δ’ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ’ οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον)

  * Το μέσο και το άριστο σχετίζεται με την αρετή (ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς)

  * Άρα, αρετή είναι να νιώθει κανείς ένα συναίσθημα την ώρα που πρέπει, σε σχέση με τις καταστάσεις που πρέπει, σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει, σε σχέση με τις αιτίες που πρέπει και με τον τρόπο που πρέπει.

• Τι είναι αυτό που έδινε στον αρχαίο Έλληνα τη βεβαιότητα ότι οι πράξεις του είναι ορθές; Α) Οι γραπτοί νόμοι (στον Κρίτωνα του Πλάτωνα οι νόμοι παρουσιάζονται προσωποποιημένοι στον Σωκράτη και λένε τι οφείλει να κάνει), Β) Οι άγραφοι κανόνες της παράδοσης (το παράδειγμα της Αντιγόνης), Γ) Το «πνεύμα της κοινότητας» στα πλαίσια της πόλης κράτους, η κοινή γνώμη και οι αξίες μιας κοινωνίας. Δ) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα (Ο Αριστοτέλης στα Αναλυτικά Ύστερα θα θέσει το ερώτημα τι είναι μεγαλοψυχία. Στην απάντηση θα προτείνει να φέρουμε στο νου μας κάποιους μεγαλόψυχους, όπως ο Αλκιβιάδης, ο Αχιλλέας, ο Αίαντας, οι οποίοι δεν δέχονταν προσβολές), Ε) Σε λίγο ο Αριστοτέλης θα προσθέσει τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου. Όλα τα παραπάνω διαμορφώνουν τις προϋποθέσεις εκδήλωσης των συναισθημάτων και των πράξεων.

• Ο κοινωνικός χαρακτήρας της αρετής: Τα πολλά δεῖ, η γενική συγκριτική τοῦ δέοντος και τα ρήματα ψέγεται και ἐπαινεῖται τονίζουν τον κοινωνικό χαρακτήρα της ηθικής αρετής. Η αρετή σχετίζεται με τη δράση του ανθρώπου μέσα στη κοινωνία κι έχει αντίκτυπο σε αυτή (στο οργανωμένο σύνολο και στις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους). Επιπλέον, την επιδοκιμασία ή την αποδοκιμασία, τον έπαινο ή τον ψόγο θα τον δώσει η κοινωνία. Η κοινωνία είναι αυτή που αντιμετωπίζει την ηθική διάσταση των ανθρώπινων παθών, άλλοτε με τον έπαινο και άλλοτε με τον ψόγο. Οι αξίες της κοινωνίας αποτελούν παράγοντα διαμόρφωσης του ατόμου κι ένα αντικειμενικό δεδομένο για το πώς αυτό οφείλει να συμπεριφέρεται. Έτσι, ο έπαινος και ο ψόγος είναι κριτήρια διαμόρφωσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς και απόδειξη πως κάθε ηθική αρετή είναι στην πραγματικότητα κοινωνική.

• μέσον τε καὶ ἄριστον: Η αρετή δεν είναι συναίσθημα (πάθος), αλλά προκύπτει από μια συγκεκριμένη αντιμετώπιση του συναισθήματος. Η αρετή ως προς την ουσία της είναι μεσότητα και ως προς το άριστον είναι μία ακρότητα. Πρόκειται για ένα φαινομενικά οξύμωρο σχήμα, καθώς το άριστον συμπίπτει με το μέσον, επειδή το μέσον αποτελεί τον ακρότατο βαθμό τελειότητας (η αναφορική αντωνυμία αναφέρεται στο μέσον και ἄριστον). Μάλιστα υπάρχει ετυμολογική συγγένεια μεταξύ του άριστου και της αρετής και άρα και σημασιολογική.

• Το βασικό επιχείρημα:

Αποδεικτέα θέση: Η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας (Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή)

- Όταν στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη, τότε αυτή η συμπεριφορά θεωρείται εσφαλμένη και επικρίνεται (ἡ μὲν ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις)

- Όταν στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχει μεσότητα, τότε αυτό θεωρείται ορθό και επαινείται (τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται)

- Ο έπαινός και το σωστό σχετίζονται με την αρετή (ταῦτα δ’ ἄμφω τῆς ἀρετῆς)

Άρα, (η αποδεικτέα θέση)

• Μεσότις τις: Η αρετή είναι μια μορφή μεσότητας, προσδιοριζόμενη από πέντε σταθερές μεταβλητές κι όχι συγκεκριμένη, αντικειμενικά και απόλυτα καθορισμένη για όλους μεσότητα.

• Όσο ο Αριστοτέλης μελετούσε το θέμα της αρετής χρησιμοποιούσε δυνητική ευκτική, διατύπωνε δηλαδή τη θέση του υποθετικά και δυνητικά, δείχνοντας μετριοπάθεια και διαλλακτικότητα ως πραγματικός επιστήμονας. Εδώ πια μετά από λογικό έλεγχο και χρήση παραδειγμάτων οδηγείται στην οριστικοποίηση του συμπεράσματος και χρησιμοποιεί οριστική έγκλιση, η οποία δηλώνει το πραγματικό και βεβαιότητα. Ακολουθεί επιστημονικό τρόπο σκέψης μακριά από δογματισμό.

Δυνητική ευκτική συναντούμε εδώ μόνο στο ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν, για να τονιστεί η δυνατότητα του φρόνιμου ανθρώπου να καθορίσει τον ορθό λόγο.

• Εκφραστικά μέσα:

Σχήμα λιτότητας: οὐκ εὖ (με ήπιο τρόπο αποδοκιμάζει την υπερβολή και την έλλειψη)

Πολυσύνδετο:

Οἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τονίζει τη διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα, καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης)

τὸ δ’ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ’ οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον (δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις του μέσου και άριστου)

ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον (δίνονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις)

καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι (τονίζει τον στόχο της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό)

Αντίθεση: ὑπερβολὴ ≠ ἔλλειψις, ἁμαρτάνεται ≠ κατορθοῦται, ψέγεται ≠ ἐπαινεῖται (επιτυγχάνεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας)

Πρωθύστερο: ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται (δίνεται έμφαση στον έπαινο της μεσότητας)

Έλξη και βραχυλογία: ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί τῷ λόγῳ ὃν) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν.

• Ορισμός της αρετής

Οριστέα έννοια: αρετή

Προσεχές γένος: ἕξις: Μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα με ηθικό περιεχόμενο, που προκύπτει από τον εθισμό και την επανάληψη όμοιων ενεργειών και η ποιότητά της εξαρτάται από την ποιότητα των πράξεων, γιατί οι έξεις μπορεί να είναι καλές ή κακές (αυτό σημαίνει ότι πρέπει να βρεθεί η ειδοποιός διαφορά). Έξις προαιρετική, δηλαδή ελεύθερη και έλλογη επιλογή. Συνδέεται με τη βούληση και την ευθύνη του ανθρώπου (η προαίρεση είναι ένας από τους τρεις όρους της αρετής. Οι άλλοι δύο είναι η συνείδηση και η σιγουριά/σταθερότητα)

Ειδοποιός διαφορά: ἐν μεσότητι οὖσα: η μετοχή είναι συνημμένη στο ἕξις. Η μεσότητα που ορίζεται με υποκειμενικά κριτήρια, καθώς πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κάποιοι μεταβλητοί παράγοντες. ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν: Η μετοχή είναι συνημμένη στο μεσότητι. Αυτή η προϋπόθεση περιορίζει την υποκειμενικότητα. Πρόκειται για τον ορθό λόγο (φρόνηση), όχι όμως την κοινή ανθρώπινη λογική, αλλά αυτή του φρόνιμου ανθρώπου.

• Ορισμός της μεσότητας

Η μεσότητα βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες, την υπερβολή και την έλλειψη. Άλλες κακίες βρίσκονται στην πλευρά της υπερβολής και άλλες στην πλευρά της έλλειψης, πάντα σε σχέση με αυτό που πρέπει, το οποίο είναι το μέσο και το σωστό. Αυτές τις κακίες τις συναντούμε στα συναισθήματα και στις πράξεις. Η αρετή από την άλλη βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει, δηλαδή τη μεσότητα.

• Λέξεις που συναντώνται και στη Ν.Ε.:

φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι: Τα απαρέμφατα έχουν διατηρήσει τη σημασία τους.

μᾶλλον: σήμερα σημαίνει ίσως.

πάθη: σήμερα σημαίνει έντονο συναίσθημα.

κατορθοῦται: Σήμερα σημαίνει επιτυγχάνεται.

Στοχαστική: Σήμερα σημαίνει το σχετικό με τον στοχασμό.

ἕξις: Σήμερα δηλώνει κυρίως την κακή συνήθεια.

Προαιρετική: διατηρεί την ίδια σημασία σήμερα.

Φρόνιμος: Σήμερα δηλώνει τον ήσυχο.