Μια πρώτη (πολύ προσωπική) ματιά στα θέματα των πανελληνίων στο μάθημα των αρχαίων ελληνικών – Ενδεικτικές απαντήσεις (και πάλι πολύ προσωπικές)

Μια πρώτη (πολύ προσωπική) ματιά στα θέματα των πανελληνίων στο μάθημα των αρχαίων ελληνικών – Ενδεικτικές απαντήσεις (και πάλι πολύ προσωπικές)

Θυμάμαι εκείνη την ελπίδα του καλοκαιριού ότι κάτι θα άλλαζε στη διδασκαλία και στην εξέταση του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών από φέτος. Τέρμα η τυποποίηση μάς είπαν, τέρμα η αποστήθιση. Θυμάμαι κάτι πολύωρες διαδικτυακές επιμορφώσεις που μιλούσαν για μια νέα φιλοσοφία, για μια νέα κειμενοκεντρική προσέγγιση και ολιστική (Πλάτωνα, είσαι πολύ μπροστά τελικά). Ώρες και μέρες και ξενύχτια, για να ετοιμαστούν νέα σχέδια μαθήματος, νέα φύλλα εργασίας και νέα κριτήρια αξιολόγησης που θα εναρμονίζονται στο νέο πνεύμα. Και σήμερα ήρθαν τα θέματα. Πού πήγε η κειμενοκεντρική προσέγγιση της γραμματικής και του συντακτικού; Μάλλον εξαντλήθηκε στο Γ3.α και β όπου –τι δημιουργικά!- οι μαθητές/τριες θα έπρεπε μόνοι/ες να βρουν τις μετοχές κα τους συγκριτικούς βαθμούς και μετά κλασικά «να μετατρέψετε», «να γράψετε»… Μάλλον, δεν  φανταζόμασταν αυτό, όταν μάς μιλούσαν για άλλη οπτική. Ή τουλάχιστον, δεν φανταζόμουν, για να είμαι πιο σωστή. Θέματα παλαιάς κοπής. Αυτό είναι ολοφάνερο. «Να χαρακτηρίσετε το είδος των προτάσεων» και «Να γράψετε στο τετράδιό σας τον τύπο». Από όλες τις μορφές δραστηριοτήτων στα κείμενα αυτενέργειας του φακέλου υλικού επιλέχτηκαν αυτές που ακουμπάνε στα γνωστά, στα παλιά. Τελικά ήταν δύσκολο, ε; Η νέα αντίληψη, εννοώ. Το νέο πνεύμα. Αυτό το ξέρουμε πολύ καλύτερα εμείς που το παλέψαμε μια ολόκληρη χρονιά, όταν ξενυχτούσαμε για να κατανοήσουμε πρώτα εμείς και μετά να στρέψουμε την προσοχή των παιδιών μας προς τα εκεί (πάλι μπροστά ο μεγάλος φιλόσοφος). Η διαφορά μας είναι ότι εμείς το προσπαθήσαμε. Γενικότερα, το αδίδακτο κείμενο του Ξενοφώντα ήταν προσεγγίσιμο κι ενδιαφέρον. Ένα κείμενο για την αξία της ειρήνης (απ’ την οικονομική, βέβαια, σκοπιά – να δείχνει, άραγε κάτι αυτό;). Όσο για το διδαγμένο… Πάλι απ’ το τέλος τα πήρα. Μια ζωή ανάποδα… Το διδαγμένο κείμενο του Πλάτωνα που επιλέγηκε ήταν αυτό που άρεσε λιγότερο και δυσκόλεψε περισσότερο τη δική μου, τουλάχιστον, τάξη. Ιδιαιτέρως, αυτό το όχι και τόσο καλογραμμένο σχόλιο για την περιαγωγή. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία… Οι μαθητές που είχαν μελετήσει θεωρώ ότι δεν θα αντιμετώπισαν σοβαρά προβλήματα. Τα θέματα ήταν διατυπωμένα με σαφήνεια. Αυτό σίγουρα είναι πολύ θετικό. Κι εδώ ωστόσο η φαντασία στη διατύπωσή τους ήταν μικρή, θα έλεγα. Το σημαντικότερο, όμως, κατά τη γνώμη μου, είναι ότι και φέτος δεν ξεφύγαμε από την ανάγκη της απομνημόνευσης των σχολίων του βιβλίου, παρά τις αντίθετες εξαγγελίες. Και φέτος, η ανάγκη για κριτική προσέγγιση του αρχαίου ελληνικού φιλοσοφικού λόγου φαίνεται να είναι μικρή. Αυτό έγινε μάλιστα ιδιαιτέρως αισθητό στην ερώτηση Β3 της εισαγωγής. Γιατί όλοι μπορούμε να αντιληφθούμε ότι το να γνωρίζει ένας νέος άνθρωπος ότι ο Πλάτωνας άρχισε να γράφει την πρώτη δεκαετία μετά τον θάνατο του Σωκράτη είναι μέγιστης σημασίας και ενδεικτικό της βαθύτερης σχέσης που έχει αναπτύξει με τον φιλοσοφικό λόγο. Να μη μιλήσω για την «πονηριά» του ἀπόλλυσι – απόλυση. Υπάρχουν σίγουρα και πιο έξυπνες, που δεν δείχνουν τόσο φανερά την πρόθεση πρόκλησης σύγχυσης σε κάποια παιδιά. Περιμένω με ενδιαφέρον να δω και τις οδηγίες της ΚΕΕ προς τους βαθμολογητές. Αν υποψιαστώ ότι στις οδηγίες της ΚΕΕ για τα σημερινά θέματα των αρχαίων ελληνικών θα δω "σχολικό βιβλίο σελίδα 91"... μου φαίνεται θα αναφωνήσω

Όχι, άλλο κάρβουνο..

Ενδεικτικές Απαντήσεις

Α1. α.

Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό που αντιστοιχεί σε καθεμιά από τις παρακάτω περιόδους λόγου και δίπλα σε αυτόν τη λέξη «Σωστό», αν είναι  σωστή, ή τη λέξη «Λάθος», αν είναι λανθασμένη, με βάση  το αρχαίο κείμενο (μονάδες 3) και να τεκμηριώσετε κάθε απάντησή σας γράφοντας τις λέξεις/φράσεις του αρχαίου κειμένου που την επιβεβαιώνουν (μονάδες 3):  1. Η φρόνηση ως αρετή της ψυχής καλλιεργείται με τον εθισμό και την άσκηση. 2. Η αρετή της φρόνησης αποβαίνει πάντα ωφέλιμη για τον άνθρωπο. 3. Η τέχνη της παιδείας στρέφει την ψυχή στην ορθή κατεύθυνση. (μονάδες 6)

1.     Λάθος (ἡ δὲ τοῦ φρονῆσαι παντὸς μᾶλλον θειοτέρου τινὸς τυγχάνει, ὡς ἔοικεν, οὖσα, ὃ τὴν μὲν δύναμιν οὐδέποτε ἀπόλλυσιν)

2.    Λάθος (ὑπὸ δὲ τῆς περιαγωγῆς χρήσιμόν τε καὶ ὠφέλιμον καὶ ἄχρηστον αὖ καὶ βλαβερὸν γίγνεται)

3.    Σωστό (τίνα τρόπον ὡς ῥᾷστά τε καὶ ἀνυσιμώτατα μεταστραφήσεται, οὐ τοῦ ἐμποιῆσαι αὐτῷ τὸ ὁρᾶν, ἀλλ’ ὡς ἔχοντι μὲν αὐτό, οὐκ ὀρθῶς δὲ τετραμμένῳ οὐδὲ βλέποντι οἷ ἔδει, τοῦτο διαμηχανήσασθαι)

β.

1. «σφεῖς ἐντιθέναι…»: Σε ποια λέξη του αρχαίου κειμένου αναφέρεται η αντωνυμία «σφεῖς»;   2. «ᾧ καταμανθάνει ἕκαστος»: Σε ποια λέξη του αρχαίου κειμένου αναφέρεται η αντωνυμία «ᾧ»;             (μονάδες 4) Μονάδες 10

1.        τινὲς ἐπαγγελλόμενοί

2.        ὄργανον

Β1.

«εἰς τὸ ὄν καὶ τοῦ ὄντος τὸ φανότατον», «τῆς περιαγωγῆς»: Αξιοποιώντας τους παραπάνω όρους του κειμένου να εξηγήσετε πώς αντιλαμβάνεται ο Σωκράτης την έννοια της παιδείας.  Μονάδες 10

Για τον Σωκράτη η γνώση έχει βιωματικό και εσωτερικό χαρακτήρα. Ενυπάρχει στην ψυχή και γι’ αυτό στόχος της παιδείας δεν είναι άλλος από το ανασύρει στην επιφάνεια αυτή την προγενέστερη γνώση. Για να επιτευχθεί αυτό είναι αναγκαία η περιαγωγή (περιακτέον εἶναι) της ψυχής. Όπως τονίζει και η αναλογία του ματιού το οποίο, για να δει το αντικείμενό, πρέπει να στραφεί όλο το σώμα από το σκοτεινό σημείο στο φωτεινό, έτσι και ο άνθρωπος πρέπει όχι μόνο να διευρύνει την οπτική του γωνία και να μην βλέπει δηλαδή τα πράγματα μόνο μέσα από μία συγκεκριμένη οπτική, αλλά και να στραφεί ολιστικά, με όλη του την ύπαρξη (σὺν ὅλῃ τῇ ψυχῇ δηλαδή, από τα φαινόμενα, τον πλασματικό κόσμο των αισθήσεων (ἐκ τοῦ γιγνομένου),  προς το ὄν, στο αληθινά υπαρκτό δηλαδή, στον αληθινό κόσμο των Ιδεών, με ανώτερη όλων την Ιδέα του Αγαθού (εἰς τὸ ὂν καὶ τοῦ ὄντος τὸ φανότατον / τοῦτο δ’ εἶναί φαμεν τἀγαθόν). Θεωρώντας τη γνώση ως ένα εσωτερικό δεδομένο (ὡς ἔχοντι μὲν αὐτό) η παιδεία αποσκοπεί στη διόρθωση του προσανατολισμού της ψυχής προς την κατεύθυνση της αλήθειας (τοῦτο διαμηχανήσασθαι), αυτής που παραμένει αναλλοίωτη και αιώνια.

*Οι μαθητές/τριες έχουν υπόψη τους εδώ τα σχόλια της σελίδας 91 του Φακέλου Υλικού.

Β2.

«Φασὶ δέ που οὐκ ἐνούσης ἐν τῇ ψυχῇ ἐπιστήμης σφεῖς ἐντιθέναι, οἷον τυφλοῖς ὀφθαλμοῖς ὄψιν ἐντιθέντες»: Ποια άποψη διατυπώνει ο Σωκράτης στο χωρίο (μονάδες 4) και πώς αυτή ενισχύεται από την επανάληψη της πρόθεσης «ἐν» και την αναλογία / παρομοίωση που χρησιμοποιεί;  (μονάδες 6)  Μονάδες 10

Ο Σωκράτης αναφέρεται στους σοφιστές. Με τη μετοχή ἐπαγγελλόμενοί δηλώνει ότι έχουν κάνει επάγγελμα τους την παιδεία, την οποία μεταδίδουν στους πλούσιους μαθητές τους που επιθυμούν να ακολουθήσουν πολιτική καριέρα έναντι σημαντικής αμοιβής. Κατά τον Σωκράτη οι σοφιστές θεωρούσαν ότι μέσα στην ανθρώπινη ψυχή δεν υπάρχει γνώση και ότι αυτοί ως δάσκαλοι έχουν αυτή την αποστολή και έργο τους είναι να εισάγουν τη γνώση στην ψυχή.

Χαρακτηριστική η χρήση της παρομοίωσης οἷον τυφλοῖς ὀφθαλμοῖς ὄψιν ἐντιθέντες με την οποία παραλληλίζεται η παροχή της γνώσης με την παροχή όρασης σε μάτια τυφλών. Αυτό είναι το αναφορικό μέρος της παρομοίωσης. Όπως σε δυο τυφλά μάτια τα οποία δεν έχουν τη δυνατότητα να βλέπουν και κάποιος παρέχει σε αυτά τη δύναμη της όρασης, έτσι και η παιδεία, κατά την αντίληψη των σοφιστών, εισάγει τη γνώση μέσα σε μια άδεια από προγενέστερη γνώση ψυχή. Αυτό είναι το δεικτικό μέρος της αναλογίας.  Αντίθετα, ο Σωκράτης δεν δίδαξε ποτέ επ’ αμοιβή και δεν πίστευε ότι η ανθρώπινη ψυχή είναι σαν τα τυφλά μάτια, όπου ο δάσκαλος της μεταδίδει τη νέα γνώση, χωρίς να υπάρχει προγενέστερη. Θεωρούσε μάλιστα ότι με τη διαλεκτική βοηθούσε τον συνομιλητή του να θυμηθεί η ψυχή του όσα είχε ξεχάσει. Η μάθηση για τον Σωκράτη δεν ήταν η απόκτηση μιας καινούργιας γνώσης, αλλά η ανάκτηση αυτής που ήδη κατείχε η ψυχή.

Η επανάληψη της πρόθεσης ἐν (ἐνούσης, ἐντιθέναι, ἐντιθέντες, ἐνοῦσαν) δείχνει ότι για τον Σωκράτη η γνώση έχει βιωματικό και εσωτερικό χαρακτήρα. Αυτή η αντίληψη έχει ως πηγή της την πλατωνική θεωρία της ανάμνησης, σύμφωνα με την οποία η ψυχή ανακαλεί, δηλαδή θυμάται τη γνώση που ήδη κατέχει από την προηγούμενη ζωή της  πριν εισέλθει σε κάποιο σώμα. Όταν η ψυχή μπαίνει στο σώμα μας ξεχνά τις ιδέες, τα όντως όντα που γνώρισε στο ουράνιο ταξίδι της, δηλαδή την αλήθεια,  και αντιμετωπίζει ως αληθινά μόνο όσα πλασματικά παρέχουν οι αισθήσεις. Άρα, στόχος της γνώσης είναι να ξαναθυμηθεί η ψυχή όσα λησμόνησε κι έτσι να οδηγηθεί ξανά στην αλήθεια.

*Οι μαθητές έχουν υπόψη τους το σχόλιο της σελίδας 91 του Φακέλου Υλικού

Β3.

Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό που αντιστοιχεί σε καθεμιά από τις φράσεις της Στήλης Α του παρακάτω πίνακα και δίπλα σε αυτόν το γράμμα της λέξης ή φράσης από τη Στήλη Β που συμπληρώνει ορθά το νόημά της.

1 α, 2 γ, 3 β, 4 β, 5 γ

Β4. α.

Να αντιστοιχίσετε στο τετράδιό σας καθεμιά αρχαία ελληνική λέξη της Στήλης Α με την ετυμολογικά συγγενή της νεοελληνική λέξη της Στήλης Β (στη Στήλη Β περισσεύουν δύο λέξεις).

φανόν φάσμα / ἀνασχέσθαι ανακωχή / περιακτέον άξονας / τετραμμένῳ ανατροπή / ἐντιθέντες παρακαταθήκη / ἀπόλλυσι απώλεια

β. Για καθεμιά από τις δύο παρακάτω λέξεις να γράψετε μία περίοδο λόγου στα νέα ελληνικά, όπου η ίδια λέξη, σε οποιαδήποτε μορφή της (μέρος του λόγου, πτώση, αριθμό, γένος, έγκλιση, χρόνο), χρησιμοποιείται με διαφορετική σημασία από αυτήν που έχει στο αρχαίο κείμενο:  «ἐπαγγελλόμενοι», «ἐπιστήμης».

β. Με την αγάπη της γνώρισα τη δική μου γη της επαγγελίας / Η επιστήμη της ιατρικής είναι πρώτη στις προτιμήσεις πολλών υποψηφίων

Β5.

Να παρουσιάσετε δύο (2) από τις απόψεις του Α. Δελμούζου σχετικά με τον σκοπό της παιδείας που εμφανίζουν ομοιότητες με τις αντίστοιχες πλατωνικές απόψεις του διδαγμένου κειμένου.  Μονάδες 10

Δύο σημεία των απόψεων του Δελμούζου που παρουσιάζει ομοιότητες με τις πλατωνικές απόψεις για την παιδεία εντοπίζονται στα χωρία «Η ψυχική όμως καλλιέργεια και η ελευθερία δεν έρχονται έτοιμα απ’ έξω, παρά είναι καρπός που ωριμάζει μέσα μας ολοένα και περισσότερο με αδιάκοπη ατομική προσπάθεια» και «Με προσπάθεια και δοκιμασία λυτρώνεται με τον καιρό το άτομο από το βάρος της ύλης και υψώνεται σκαλί το σκαλί προς τον ελεύθερο άνθρωπο». Και ο σύγχρονος παιδαγωγός και ο αρχαίος φιλόσοφος θεωρούν ότι η γνώση είναι ένα εσωτερικό δεδομένο. Η καλλιέργεια είναι ένας καρπός που αναπτύσσεται μέσα μας λέει ο Δελμούζος, θυμίζοντάς μας τις θέσεις του φιλοσόφου για τη δύναμη και το όργανο της μάθησης που υπάρχει ήδη μέσα στην ανθρώπινη ψυχή, και ότι η παιδεία είναι η απελευθέρωση του ανθρώπου από τους καταναγκασμούς της ύλης στη συνέχεια, οδηγώντας μας στις πλατωνικές θέσεις για τη μεταστροφή της ψυχής από την πλάνη των αισθήσεων στην αλήθεια των ιδεών.

Γ1.

Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του παρακάτω αποσπάσματος: «εἰ δέ τίς με ἐπερωτῴη· ... ἂν ἔχοιεν σύμμαχον».  Μονάδες 10

Αν κάποιος με ρωτούσε· αλήθεια, λες ότι, ακόμα κι αν αδικεί κάποιος την πόλη, πρέπει να τον αντιμετωπίζουμε ειρηνικά; Δεν θα το έλεγα. Αντίθετα, περισσότερο εννοώ ότι πολύ πιο άμεσα θα τιμωρούσαμε αυτούς, αν δεν αδικούσαμε κανένα· γιατί δεν θα έβρισκαν κανένα σύμμαχο.

Γ2.

Με βάση το αδίδακτο κείμενο, ποια είναι τα πλεονεκτήματα της ειρήνης και ποια τα μειονεκτήματα του πολέμου;  Μονάδες 10

εὑρήσει γὰρ τότε παλαιὸν ἐν εἰρήνῃ μὲν πάνυ πολλὰ χρήματα εἰς τὴν πόλιν ἀνενεχθέντα, ἐν πολέμῳ δὲ πάντα ταῦτα καταδαπανηθέντα

καὶ ἐν τῷ νῦν χρόνῳ διὰ μὲν τὸν πόλεμον καὶ τῶν προσόδων πολλὰς ἐκλιπούσας καὶ τὰς εἰσελθούσας εἰς παντοδαπὰ [πολλὰ] καταδαπανηθείσας

ἐπεὶ δὲ εἰρήνη κατὰ θάλατταν γεγένηται, ηὐξημένας τε τὰς προσόδους, καὶ ταύταις ἐξὸν τοῖς πολίταις χρῆσθαι ὅ τι βούλονται

Στα παραπάνω χωρία εντοπίζει κανείς τα πλεονεκτήματα της ειρήνης και τα μειονεκτήματα του πολέμου. Στο παρελθόν, λέει ο Ξενοφών, όταν υπήρχε ειρήνη τα έσοδα της πόλης ήταν μεγάλα, ενώ όταν γινόταν πόλεμος υπήρχαν μεγάλες δαπάνες. Το παρόν, συνεχίζει ο ιστορικός, αποδεικνύει την παραπάνω θέση. Ο πόλεμος σήμανε οικονομική επιβάρυνση πολιτών και πολιτείας, ενώ η ειρήνη που έγινε στις θαλάσσιες επιχειρήσεις αύξησε τα έσοδα της πόλης και πρόσφερε οικονομική ευχέρεια στους πολίτες.

Γ3.

α. «πολλὰς ἐκλιπούσας καὶ τὰς εἰσελθούσας εἰς παντοδαπὰ [πολλὰ] καταδαπανηθείσας» να μετατρέψετε τις μετοχές του αποσπάσματος σε β΄ ενικό πρόσωπο της οριστικής παρατατικού στην ίδια φωνή που βρίσκονται.    (μονάδες 3)

ἐξέλειπες / εἰσῄεις - εἰσῄεισθα / κατεδαπανῶ

β.

Για τα επιρρήματα του αποσπάσματος «ἀλλὰ μᾶλλον λέγω ὅτι πολὺ θᾶττον ἂν τιμωροίμεθα αὐτούς» που βρίσκονται στο συγκριτικό βαθμό, να γράψετε τους άλλους δύο βαθμούς.           (μονάδες 4)

μάλα, μάλιστα / ταχέως, τάχιστα

γ.

Να γράψετε στο τετράδιό σας τον τύπο που ζητείται για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: τις : τη δοτική πληθυντικού  προσόδους : την ονομαστική πληθυντικού πολίταις : την κλητική ενικού  (μονάδες 3)

τισὶ(ν), πρόσοδοι, πολῖτα

Γ4.

α. Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τούς όρους: ἤ εἰρήνην, ταῦτα (το πρώτο του κειμένου), τῶν προσόδων, ἄγειν.  (μονάδες 4)

ἢ εἰρήνην: β όρος σύγκρισης λόγω του συγκριτικού βαθμού κερδαλεώτερον με α’ όρο πόλεμον

ταῦτα: υποκείμενο κριθείη, αττική σύνταξη

τῶν προσόδων: ετερόπτωτος προσδιορισμός ως γενική διαιρετική στο πολλὰς

ἄγειν: υποκείμενο του χρή, τελικό απαρέμφατο

β.

Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τη μετοχή ἀνενεχθέντα και να δικαιολογήσετε τον χαρακτηρισμό της.     (μονάδες 2)

ἀνενεχθέντα: κατηγορηματική μετοχή, εξαρτάται από το ρήμα εὑρήσει, συνημμένη στο αντικείμενο του ρήματος χρήματα

γ.

«πῶς ἂν ἄμεινον ταῦτα κριθείη», «ὡς χρὴ καὶ πρὸς τοῦτον εἰρήνην ἄγειν»: Να χαρακτηρίσετε το είδος των προτάσεων και να επισημάνετε τον συντακτικό τους ρόλο.   (μονάδες 4) Μονάδες 10

πῶς ἂν ἄμεινον ταῦτα κριθείη: δευτερεύουσα ονοματική πλάγια ερωτηματική πρόταση αντικείμενο του ρήματος  οὐκ οἶδα

ὡς χρὴ καὶ πρὸς τοῦτον εἰρήνην ἄγειν: δευτερεύουσα ονοματική ειδική πρόταση αντικείμενο του ρήματος λέγεις