Κειμενικά Στοιχεία Λογοτεχνικού Έργου: Κοινωνικό πλαίσιο σε ένα λογοτεχνικό έργο – Συγκείμενο - Θέμα – Ιδέες – Αξίες – Τίτλος - Γεγονότα
Κοινωνικό πλαίσιο σε ένα λογοτεχνικό έργο –Συγκείμενο - Θέμα – Ιδέες – Αξίες – Τίτλος -Γεγονότα
Επιμέλεια: Βασιλική Σταμάτη, Φιλόλογος
Κοινωνικό Πλαίσιο
Πρόκειται για την κοινωνική και ταξική διαστρωμάτωση και τις οικονομικές
συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν οι χαρακτήρες του έργου. Η κοινωνία αυτή έχει
ένα συγκεκριμένο αξιακό σύστημα, αλλά και τις δικές της συμβάσεις, ήθη,
στερεότυπα και προκαταλήψεις. Στο κοινωνικό πλαίσιο εντάσσονται και η
οικογενειακή κατάσταση, αλλά και επαγγελματική δραστηριότητα τόσο του
πρωταγωνιστή όσο και των δευτερευόντων χαρακτήρων.
Το κοινωνικό πλαίσιο μπορεί να διαμορφώνει το χαρακτήρα, τις αντιλήψεις,
τις επιθυμίες, τις ανάγκες και τον συναισθηματικό κόσμο των ηρώων. Μπορεί να
ευθύνεται για τις επιλογές ζωής που αυτοί κάνουν, για τη στάση και τη
συμπεριφορά τους, για τις αντιδράσεις τους σε κρίσιμες στιγμές. Μπορεί να
λειτουργεί φιλικά ή εχθρικά και ανταγωνιστικά προς τα πρόσωπα, να απελευθερώνει
ή να δεσμεύει τους ήρωες, να δημιουργεί συμμαχίες ή συγκρούσεις μεταξύ τους.
Συγκείμενο
Ο όρος συγκείμενο περιλαμβάνει τα ιστορικά, κοινωνικά και βιογραφικά/ιδεολογικά
δεδομένα των συνθηκών της παραγωγής του λογοτεχνικού έργου. Πρόκειται για τη
χωρο-χρονική τοποθέτηση του έργου, τις ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές
συνθήκες της εποχής της συγγραφής του, την πολιτεία και το δίκαιο της (άγραφο ή
γραπτό), την κουλτούρα, τη θρησκεία, τις αντιλήψεις, τις παραδόσεις, τα ήθη.
Ό,τι διαβάζουμε αποτελεί μια φέτα ζωής του πραγματικού κόσμου, φιλτραρισμένη
όμως μέσα στην ιδεολογία και τις εκφραστικές επιλογές του/ συγγραφέα.
Το βασικό θέμα ενός λογοτεχνικού κειμένου
Είναι το νόημα που βρίσκεται κάτω από την πλοκή. Είναι η θέση του συγγραφέα
για μεγάλα θέματα της ζωής και του ανθρώπου. Μπορεί να αφορά, για παράδειγμα,
την αγάπη, την προδοσία, τον εγωισμό. Είναι αυτό που μένει στο κοινό στο τέλος.
Εντοπίζεται κυρίως στην κεντρική απόφαση του πρωταγωνιστή και στη
φιλοσοφική διαφορά αυτού από τον ανταγωνιστή του. Το θέμα στη συνέχεια
μετουσιώνεται σε δράση και προσωποποιείται σε χαρακτήρες.
Επειδή το θέμα πρέπει να μπορεί να περιγραφεί με μια πρόταση, ξεκινάμε με
αυτή τη γενική τοποθέτηση ως θεματική περίοδο και συνεχίζουμε με την περιληπτική
απόδοση της ιστορίας.
Σε έναν αιγυπτιακό πάπυρο ο συγγραφέας παραπονείται, γιατί δεν βρίσκει να
πει κάτι νέο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ιστορίες γράφονταν από την εποχή των
σπηλαίων. Για αυτό η ανείπωτη ιστορία είναι μια ουτοπία. Ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα,
για παράδειγμα, στηρίζονται σε ένα γαλλικό επικό ποίημα. Ο Βολτέρος είχε πει
ότι ακόμα και η Ιστορία ένα μύθο πλάθει. Γι’ αυτό πρέπει να δημιουργήσει απορία
στον αναγνώστη αν, για παράδειγμα, ο Φιλιππος Β’ θα ανεβεί στο θρόνο.
Ιδέες – Προβληματισμοί ενός λογοτεχνικού
κειμένου
Μέσα από τους διαλόγους των χαρακτήρων, τους μονολόγους και τη ροή της
συνείδησής τους, τις σκέψεις τους για τον εαυτό τους και τους άλλους και τα
αφηγηματικά σχόλια προβάλλονται συγκεκριμένες ιδέες και προβληματισμοί για τον άνθρωπο
και τη ζωή. Σε ένα δικό μας σχολιασμό ξεκινάμε από τον γενικότερο προβληματισμό
του κειμένου και στη συνέχεια προχωρούμε στις επιμέρους ιδέες που προβάλλονται
και που συνδέονται με τον γενικότερο προβληματισμό.
Αξιακό Σύστημα ενός λογοτεχνικού κειμένου
Πρόκειται για τις ηθικές αξίες, τις οποίες προβάλλουν οι χαρακτήρες ενός
λογοτεχνικού έργου μέσα από τη στάση ζωής που κρατούν, τη συμπεριφορά και τις
αντιδράσεις τους, τις επιλογές και τους στόχους τους, τις βαθύτερες ανάγκες
τους, τις συμμαχίες και τις συγκρούσεις τους.
Οι αξίες αυτές μπορεί να είναι θετικές ή αρνητικές. Στην πρώτη περίπτωση ο
χαρακτήρας είναι ένας ήρωας από αυτούς που είναι αλληλέγγυοι προς τους άλλους,
που δεν διστάζουν ακόμη και να θυσιαστούν για το καλό. Στη δεύτερη περίπτωση ο
χαρακτήρας δεν έχει τις εξωτερικές και εσωτερικές ποιότητες του προηγούμενου,
του ανώτερου από τη ζωή.
Οι αξίες μπορεί επίσης να είναι ατομικές (πχ έρωτας) ή κοινωνικές (πχ
δικαιοσύνη).
Σε ένα δικό μας σχολιασμό αρχίζουμε με κάποιον από τους παραπάνω γενικούς
χαρακτηρισμούς αυτών των αξιών και στη συνέχεια προχωράμε στην παρουσίαση
καθεμιάς χωριστά.
Τίτλος λογοτεχνικού έργου
Και στα λογοτεχνικά έργα μπορούμε να σχολιάζουμε την έκταση, τη στίξη, την
ύπαρξη ρήματος, το ρηματικό πρόσωπο, το ύφος, αν τραβά το ενδιαφέρον και αν
μεταφέρει το νόημα, αν δηλαδή αποδίδει την ιστορία.
Στη δική μας προσέγγιση πρέπει όλες τις παρατηρήσεις μας να τις στηρίζουμε
με κειμενικούς δείκτες, δηλαδή οι απόψεις μας να στηρίζονται στο κείμενο.
Γεγονότα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο
Πρόκειται για συμβάντα στη ζωή των ηρώων, τα οποία είτε σχετίζονται
αιτιοκρατικά με συγκεκριμένα αποτελέσματα στη ζωή τους είτε συμβαίνουν χωρίς
καθαρή πρόθεση, ωστόσο επιδρούν στην εξελικτική πορεία των χαρακτήρων.
Πρόκειται δηλαδή για συμβάντα αιτιότητας ή τυχαιότητας, για γεγονότα, για τα
οποία άλλοτε ο ήρωας έχει την ευθύνη των επιλογών του και άρα δίκαια
αναλαμβάνει και την ευθύνη των αποτελεσμάτων τους ή δεν έχει την ευθύνη της
επιλογής και μοιραία σχεδόν γίνεται αποδέκτης των επιλογών των άλλων, όπως και
οι άλλοι των δικών του, χωρίς να μπορεί να αντιδράσει κανείς.
Βιβλιογραφία
Λογοτεχνία, Φάκελος Υλικού – Δίκτυα Κειμένων, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο
Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής
Λογοτεχνία, Φάκελος Εκπαιδευτικού, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας
Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής
«Εμείς και οι άλλοι…», Δίκτυο Κειμένων, Φάκελος Υλικού, Νεοελληνική
Γλώσσα, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων
Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, 2019
Συντακτικό της νέας ελληνικής, Α’ Β’ Γ’ Γυμνασίου, Οργανισμός Εκδόσεως
Διδακτικών Βιβλίων.
Νεοελληνική Γραμματική, αναπροσαρμογή της μικρής νεοελληνικής γραμματικής
του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.
Κούγκουλος Θανάσης, Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική
κριτική, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας, Μετρικά Υφολογικά Κριτικά
Μεταφραστικά, Πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών,
Θεσσαλονίκη 2016.
Παπαντωνάκης Γ., Κωτόπουλος Τ., Σκηνικό, Χαρακτήρες, Πλοκή, Διαβάζοντας ένα
λογοτεχνικό κείμενο: Για παιδιά και νέους, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 2011
Barry Peter, Γνωριμία με
τη θεωρία, μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία, μτφ. Αναστασία
Νάτσινα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2013
Φρυδάκη Ευαγγελία, Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας,
εκδόσεις Κριτική, 2003
Μυλιωνάκου – Σαϊτάκη Γιούλα, Προσεγγίσεις στη θεωρία της Λογοτεχνίας,
Εκδόσεις Φυτράκη, 2006
Genette G.,
Σχήματα III, Εκδόσεις Πατάκη, 2007
Παπάζογλου Χ., Μετρική και Αφήγηση, ΜΙΕΤ, 2012
Αποστολίδου Β., Κόκορης Δ., Μπακογιάννης Μ., Χοντολίδου Ε., Λογοτεχνική
ανάγνωση στο σχολείο & στην κοινωνία, εκδόσεις Gutenberg, 2018
Βλαβιανού Α, Γκότση Γ., Καρακάση Κ., Καργιώτης Δ., Κατσικάρος Θ., Πιπινιά
Ι., Προβατά Δ., Σπυροπούλου Α., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Β’,
Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008
Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Ροτζώκος Ν., Αναστασιάδου Α., Κωστίου Κ.,
Βογιατζόγλου Α., Μέντη Δ., Νεότερη Εληνική Λογοτεχνία, Ελληνικό Ανοικτό
Πανεπιστήμιο, 2008
Ρούσσου Βαρβάρα, Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης
μετρικολογίας: Τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (1920 – 1940),
Διδακτορική Διατριβή, 2007
Travers M., Εισαγωγή στη
Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2005
M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία
Χατζηιωαννίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005
Μάντης Κ., Δαδούση Ν., Δαμασκηνή Σ., Νεοελληνκή Λογοτεχνία Θεωρία, Εκδόσεις
Χατζηθωμά, 2019
Σταμλάκου Μ., Ευγενικός Ι., Νεοελληνική Γλώσσα Θεωρία – Μεθοδολογία,
Εκδόσεις Χατζηθωμά, 2019
Μήτσελος Α., Μήτσελος Σ., Νέα Ελληνικά Γ’ Λυκείου, Ελληνοεκδοτική, 2019
Πρόδρομος Π., Μαυρακάκης Μ., Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία, Γ’
Γενικού Λυκείου, Κριτήρια αξιολόγησης, Εκδόσεις Πατάκη, 2019
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου