Ενιαία Εξέταση Νεοελληνικής Γλώσσας & Λογοτεχνίας Θέμα Β Αξιοποίηση του πλαισίου των κειμένων με σκοπό την κατανόηση των λόγων και των ενεργειών των υποκειμένων και των σχέσεών τους

Ενιαία Εξέταση Νεοελληνικής Γλώσσας & Λογοτεχνίας

Θέμα Β Αξιοποίηση του πλαισίου των κειμένων με σκοπό την κατανόηση των λόγων και των ενεργειών των υποκειμένων και των σχέσεών τους

Τα πρόσωπα ενός λογοτεχνικού έργου

(Χαρακτήρες – Ήρωες)

Σύμφωνα με τις λογοτεχνικές θεωρίες ο λογοτεχνικός χαρακτήρας μπορεί να προσεγγιστεί:

Α) Ως ένας άνθρωπος της διπλανής πόρτας: Ο χαρακτήρας είναι όμοιος με τους πραγματικούς ανθρώπους, είναι ιστορικά και κοινωνικά προσδιορισμένος και η δράση του επηρεάζεται από την ιδεολογία του. Έχει προϊστορία/παρελθόν, μόνιμα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και παροδικά ψυχολογικά φαινόμενα (συναισθήματα, πεποιθήσεις). Έχει ένα όνομα (βοηθά στην καλλιέργεια της οικειότητας και της συναισθηματικής σύνδεσης του αναγνώστη με το χαρακτήρα, ενώ οι ανώνυμοι ήρωες συνήθως είναι αντιπροσωπευτικοί που καθολικεύουν μια κατάσταση), ηλικία, το δικό του τρόπο που μιλάει (ιδιόλεκτος), κοιτάζει, αντιδράει, ντύνεται, τη δουλειά του, το χώρο που ζει, τις προτιμήσεις, τα χόμπι του, τις κινήσεις του, τις διατροφικές του συνήθειες, τη σεξουαλικότητά του.

Β) Ως μια κειμενική κατασκευή: Καθώς είναι ένα στοιχείο της αφήγησης ή λέξεις στη σελίδα, εξελίσσει την πλοκή, προωθεί τη δράση και επιτελεί συγκεκριμένες λειτουργίες, όπως του ήρωα, του ανταγωνιστή/αντίμαχου, του βοηθού/συμπαραστάτη, του δωρητή, του πληροφοριοδότη, του πομπού, του δέκτη, του πολύτιμου αντικειμένου.

Γ) Ως αντικείμενο συνδημιουργίας του αναγνώστη του κειμένου: Ο αναγνώστης ενός λογοτεχνικού έργου δεν είναι παθητικός δέκτης αυτού, αλλά την ώρα της ανάγνωσης ανασχηματίζει το χαρακτήρα, γεμίζει τα κενά με βάση τις εμπειρίες της πραγματικής ζωής αλλά και τις ήδη υπάρχουσες αναγνωστικές εμπειρίες του.

Είδη Χαρακτήρων

1) Πρωταγωνιστής

-   Είναι ένας ή δύο με κάποιες εξαιρέσεις

-   Για αυτόν δίνονται πιο πολλές πληροφορίες

-      Είναι παρών στο μεγαλύτερο μέρος της αφήγησης

-   Παρουσιάζεται να δοκιμάζεται σε μια πολύ κρίσιμη περίσταση

-   Είναι η πραγματική κινητήρια δύναμη σε κάθε ιστορία

-      Αναπτύσσει κάποια σχέση με τα περισσότερα πρόσωπα της αφήγησης

-      Συμβάλλει στην προώθηση της δράσης και στην εξέλιξη της πλοκής

-   Με τη δράση του ενσαρκώνονται ιδανικά ή μεγάλες αξίες μιας εποχής ή μας κοινωνίας

-   Μπορεί να αποτελεί την πλέον ιδανική μορφή ανθρώπινου όντος, αλλά μπορεί να είναι κι ένας αντιήρωας, δηλαδή αυτός που δεν έχει τις εξωτερικές ποιότητες του ήρωα, αυτού που υπηρετεί και θυσιάζεται για τους άλλους, του ανώτερου από τη ζωή

-   Πρωταγωνιστικό ρόλο μπορεί να παίζει ένας ανταγωνιστής του κεντρικού ήρωα, ένας συμπαραστάτης ή ένας ήρωας καταλύτης, δηλαδή εκείνο το μυθιστορηματικό πρόσωπο που η παρουσία του κλιμακώνει τη δράση

2) Δευτερεύοντες

-          Μπορούν να είναι περισσότεροι από δύο

-          Δίνονται λιγότερες πληροφορίες και η παρουσία τους στην αφήγηση είναι συντομότερη

-          Αξιοποιούνται για να φωτιστεί καλύτερα ο χαρακτήρας του πρωταγωνιστή ή για να προωθηθεί η δράση της ιστορίας σε συγκεκριμένα σημεία της αφήγησης

-          Τύποι δευτερευόντων χαρακτήρων:

ü  Διακοσμητικοί: διανθίζουν την ιστορία ή αποφορτίζουν συγκινησιακά

ü  Πληροφοριακοί: μεταδίδουν μια πληροφορία

ü  Ακροατές: είναι αποδέκτες των λόγων άλλων χαρακτήρων και μπορεί να δώσουν την πρόφαση για μια διήγηση

ü  Σχολιαστικοί: με αυτούς ο συγγραφέας εκφράζει τις απόψεις του σχετικά με άλλους χαρακτήρες, καταστάσεις ή ιδεολογίες

ü  Σημεία αναφοράς: είναι συνηθισμένοι τύποι που δεν αλλάζουν και μέσω αυτών εκτιμάται η αλλαγή ή η διαφοροποίηση του πρωταγωνιστή

3) Αδρανείς

Είναι παθητικοί χαρακτήρες και δεν επιδρούν στην εξέλιξη της ιστορίας

Τύποι χαρακτήρων

Επίπεδοι χαρακτήρες

-   Δεν είναι επαρκώς αναπτυγμένοι

-   Η προσωπικότητά τους δεν εξελίσσεται

-   Δίνονται ένα ή δύο χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα η καλοσύνη, η εκδικητικότητα κ.α.

-   Δεν δίνονται πολλές εξατομικευμένες λεπτομέρειες

-   Είναι απαραίτητοι στις περισσότερες ιστορίες, γιατί εξυπηρετούν τη δράση και δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο ο κεντρικός ήρωας συμπεριφέρεται στους άλλους

Στερεοτυπικοί χαρακτήρες

-          Οι χαρακτήρες αυτοί συγκεντρώνουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά μιας κοινωνικής ομάδας ή μιας πολιτισμικής ομάδας

-          Αντικατοπτρίζουν τα ηθικά προβλήματα που μαστίζουν μια κοινωνία

-          Η δράση τους συνήθως είναι μηδαμινή, όμως βοηθούν τους αναγνώστες να κατανοήσουν τις διαφορές, τις συγκρούσεις και τον χαρακτήρα του πρωταγωνιστή

Αντίθετοι ή κατ’ αντίστιξη χαρακτήρες

-          Είναι ελάσσονος σημασίας χαρακτήρες, των οποίων τα χαρακτηριστικά έρχονται σε αντίθεση με του πρωταγωνιστή

-          Δημιουργούν συγκρούσεις

-          Αναδεικνύουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του κεντρικού ήρωα

 Σφαιρικοί ή πλήρως αναπτυγμένοι χαρακτήρες

-          Τα περισσότερα χαρακτηριστικά τους αποκαλύπτονται μέσα στην ιστορία

-          Είναι αληθοφανείς

-          Συχνά εκδηλώνουν απρόβλεπτη συμπεριφορά

-          Μπορεί να έχουν αντιφατικά χαρακτηριστικά

-          Είναι σύνθετοι κι εξελίσσονται

-          Η αφήγηση διεισδύει στην εσωτερική τους ζωή

Δυναμικός vs στατικός χαρακτήρας

Δυναμικός	Στατικός
-          Υφίσταται  μεταβολή, συνήθως ριζική, ως προς τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τη ζωή και τον κόσμο -          Εξελίσσεται -           Η αλλαγή μπορεί να είναι αργή και σταδιακή ή αιφνίδια ως αποτέλεσμα ενός συγκλονιστικού γεγονότος	-          Δε μεταβάλλεται -          Καμιά σύγκρουση δεν επηρεάζει τον ήρωα -          Ανήκει στους ελάσσονες χαρακτήρες -          Είναι επίπεδος χαρακτήρας -          Προβάλλει τους βασικούς χαρακτήρες -          Υπηρετεί την εξέλιξη της πλοκής

Τρόποι παρουσίασης των χαρακτήρων

Η παρουσίαση μπορεί να πραγματοποιηθεί με αφήγηση, περιγραφή, διάλογο, εσωτερικό μονόλογος, σχόλια.

Α. Άμεσος προσδιορισμός

Ο ήρωας παρουσιάζεται στον αναγνώστη κατευθείαν από τον αφηγητή. Δίνονται, για παράδειγμα, η ιδιόλεκτός του, στοιχεία της εμφάνισής του, συνήθειές του μέσα από σχόλια και τοποθετήσεις του αφηγητή.

Β. Έμμεσος προσδιορισμός (δραματική μέθοδος)

Ο ήρωας παρουσιάζεται μέσα από:

·         Τα λόγια (φωνή του χαρακτήρα) και τις σκέψεις του

·         Τις σιωπές του χαρακτήρα (ό,τι αποκρύπτει ή αποσιωπά)

·         Τις συγκρούσεις ή τις αντιδράσεις του

·         Τη δράση και τις ενέργειες / πράξεις του

·         Τα σχόλια και τα λόγια των άλλων ηρώων για αυτόν

·         Τα σχόλια του αφηγητή για αυτόν

·         Το περιβάλλον στο οποίο ζει και κινείται

* Όλα αυτά λαμβάνονται υπόψη, όταν ζητείται η ανάλυση του χαρακτήρα (χαρακτηρισμός προσώπου), παραπέμποντας σε χωρία του κειμένου και δικαιολογώντας την απάντηση.

Με τα παραπάνω μπορεί να επιδιώκεται:

1.  Να δοθεί αληθοφάνεια

2.  Να σκιαγραφηθεί λεπτομερώς ένας σημαντικός χαρακτήρας ή να αποφευχθούν γνωρίσματα που δεν συμβάλλουν στην προώθηση της ιστορίας

3.  Να εικονοποιηθεί ένας χαρακτήρας

4.  Να φανερωθούν οι στόχοι/επιθυμίες, οι βαθύτερες ανάγκες (που συχνά είναι αντίθετες προς τις επιθυμίες), τα κίνητρα των χαρακτήρων

5.  Να αποκαλυφθούν οι αιτιακές σχέσεις μεταξύ των προσώπων και των επιλογών και των πράξεών τους

6.  Να υπάρχει συνέπεια στην εξέλιξη του χαρακτήρα

7.  Να δηλωθεί ο συναισθηματικός και ιδεολογικός κόσμος των ηρώων, που τους οδηγούν σε συγκεκριμένες επιλογές και δράσεις

8.  Να προωθηθεί η δράση

9.  Να σκιαγραφηθεί το συγκείμενο, το ιστορικό, πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο, στα οποία κινούνται και δρουν οι χαρακτήρες

10.     Να οξυνθεί το αναγνωστικό ενδιαφέρον, να αναπτυχθεί η ενσυναίσθηση και η ταύτιση του αναγνώστη ή της αναγνώστριας, το σασπένς και η αγωνία για την τύχη του

Λογοτεχνικός Χώρος και Χρόνος - Σκηνικό – Χρονότοπος

Είναι ο χώρος και ο χρόνος της αφήγησης. Οι χωροχρονικές συνθήκες σε ένα λογοτεχνικό έργο.

Μπορεί να δείχνει την ομορφιά του χώρου, την ψυχική διάθεση του ήρωα, την επίδραση στην προσωπικότητα, το πολιτισμικό υπόβαθρο, το κοινωνικοοικονομικό status, να λειτουργεί ως αντίμαχος ή ως βοηθός. Να δημιουργεί μια συγκεκριμένη ατμόσφαιρα, να προωθεί τη δράση και να εξελίσσει την πλοκή. Να προσδίδει ρεαλισμό ή να δίνει συμβολικό ή αλληγορικό χαρακτήρα στην αφήγηση.

Ο λογοτεχνικός χώρος είναι το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν, κινούνται και δρουν οι ήρωες. Και αυτός είναι επινοημένος, όπως ακριβώς είναι και οι ήρωες, ο χρόνος και η υπόθεση.

Διάφορα ιστορικά γεγονότα, κοινωνικές καταστάσεις και προσωπικές μνήμες μετατρέπουν τον χώρο σε τόπο. Περικλείει πλέον τον χρόνο και προσωποποιείται από τα βιώματα του αφηγητή και των χαρακτήρων. Ο χώρος εξανθρωπίζεται. Μέσα από την επίδραση που ασκεί η δράση της αφήγησης στο χώρο και τις αλλαγές που αυτή επιφέρει χώρος και χρόνος ενοποιούνται.

Ο λογοτεχνικός χώρος περιλαμβάνει τις επιμέρους τοποθεσίες που επισημαίνει η αφήγηση, για παράδειγμα ένα δωμάτιο ή μια πλατεία, το σκηνικό, δηλαδή το γενικότερο ιστορικό, κοινωνικό και γεωγραφικό πλαίσιο, τους τόπους όπου εξελίσσεται η υπόθεση, αλλά και αυτούς που αναπολούν, επιθυμούν, φοβούνται ή ονειρεύονται οι χαρακτήρες. Στην έννοια του λογοτεχνικού χώρου εντάσσονται και στοιχεία, τα οποία σε μια πρώτη ανάγνωση φαίνονται άσχετα με το χώρο, ωστόσο σε μια πιο προσεκτική ανάγνωση φαίνονται να δίνουν την αίσθησή του, όπως ακριβώς και οι περιγραφές. Τέτοια στοιχεία είναι για παράδειγμα τα τοπικά ιδιώματα, τα λαϊκά δρώμενα, οι μύθοι και οι θρύλοι.

Ο αναγνώστης πάντα συμπληρώνει τα κενά του χώρου της ιστορίας με τη φαντασία του, τις γνώσεις και τις εμπειρίες του.

Τρόποι παρουσίασης:

Α) Άμεσα: δίνονται γρήγορα και συγκεντρωτικά πληροφορίες

Β) Έμμεσα: Μέσα από την παρουσίαση των προσώπων, το διάλογο, την περιγραφή των καθημερινών δραστηριοτήτων και εργασιών, των καιρικών συνθηκών.

Γ) Λεπτομερώς

Δ) Ασαφώς

Ε) Κυριολεκτικά

Στ) Αλληγορικά / Συμβολικά

Μεταβολή σκηνικού

1) Βίαιη επενέργεια του ανθρώπου

2) Φυσικά φαινόμενα, καιρικές συνθήκες

3) Επενέργεια του χρόνου

Λειτουργίες του σκηνικού

1. Το σκηνικό ως χωροχρονικό πλαίσιο δράσης

Ο χώρος και ο χρόνος είναι συνδεδεμένα με την ιστορία και τους χαρακτήρες. Για παράδειγμα, ο Γιούγκερμαν του Καραγάτση είναι ένας Φινλανδός που έχει υπηρετήσει στο ρωσικό στρατό κι έρχεται ως πρόσφυγας στην Ελλάδα μετά τη ρωσική επανάσταση. Εκεί ξεκινώντας από τον υπόκοσμο, ανελίσσεται κοινωνικά και οικονομικά. Εσωτερικά ωριμάζει μέσα από τη γνωριμία του με τον ποιητή Μιχάλη Καραμάνο και μια λαϊκή κοπέλα. Στο τέλος, ο θάνατος τον βρίσκει στο χώρο της αφετηρίας του, στην πατρίδα του.

2. Το σκηνικό ως λογοτεχνική γεωγραφία

α) Ο χώρος μπορεί να είναι: Ρεαλιστικός ή φαντασιακός, αγροτικός ή αστικός, στεριανός ή νησιωτικός, εντός ή εκτός συνόρων, εσωτερικός ή εξωτερικός, υπόγειος, επίγειος ή υπέργειος.

β) Ο χρόνος μπορεί να είναι: Καθορισμένος ή ασαφής.

γ) Με το χρονότοπο δίνονται στοιχεία του πολιτισμού και της φύσης (ρούχα, κτίρια, μέσα μεταφοράς, κλιματικές συνθήκες).

Το σκηνικό ως ανταγωνιστής

α) Ο χώρος εμφανίζεται ως αντίμαχος, ανταγωνιστικός προς τον ήρωα.  Του προβάλλει εμπόδια κι αυτός έρχεται σε σύγκρουση μαζί του. Εδώ δεν εντάσσονται οι περιπτώσεις, στις οποίες ο άνθρωπος καταστρέφει τη φύση, για να επιτύχει ιδιοτελείς σκοπούς.

β) Ο χώρος αυτός μπορεί να είναι κοινωνικός ή φυσικός.

γ) Στην αρχή μπορεί να παρουσιάζεται ως φιλικός προς τον ήρωα, όπως για παράδειγμα, το νησί της Καλυψώς για τον Οδυσσέα.

δ) 1984 του Όργουελ: Ο ήρωας ζει σε ένα δυστοπικό κοινωνικό και πολιτικό χώρο, καταπιεστικό για αυτόν, όπου όλα ελέγχονται από το αυταρχικό καθεστώς, ακόμα και οι σκέψεις και ο έρωτας.

Ο Κρητικός του Σολωμού: Ο ήρωας φεύγοντας από την Κρήτη κυνηγημένος από τους Τούρκους έχει να αντιμετωπίσει την αγριότητα της θάλασσας. Στο ναυάγιο αυτό θα χάσει τελικά την αγαπημένη του.

Το σκηνικό ως πεδίο ανταγωνισμού

α) Ο χώρος παρουσιάζεται ως πεδίο συγκρούσεων: Ανθρώπου με άνθρωπο, ανθρώπου με εξωφυσικά όντα, ανθρώπου με το θεό.

β) Αηδονόπιτα του Ζουργού: Ο αμερικανός Γκάμπριελ από τη Μακεδονία φτάνει στο Μεσολόγγι. Στη διαδρομή εμπλέκεται σε πεδία μαχών με τους Τούρκους ή σε πολιτικές συγκρούσεις των Ελλήνων.

Το σκηνικό ως θεματοφύλακας του πολιτισμού

α) Ο χώρος διασώζει τον πολιτισμό του παρελθόντος, τα αρχαιολογικά ευρήματα  και τα μνημεία.

β) Εδώ συχνά ο χώρος έρχεται σε σύγκρουση με το χρόνο που είτε με το πέρασμά του είτε με τα φυσικά φαινόμενα και τις καιρικές συνθήκες απειλεί τα μνημεία.

Το σκηνικό ως σύμβολο

α) Ο χώρος μπορεί να συμβολίζει μια δημοκρατική, απολυταρχική ή ουτοπική κοινωνία.

β) Τις δύσκολες συνθήκες των σύγχρονων μεγαλουπόλεων.

γ) Μπορεί να δείχνει τις συνθήκες μέσα στις οποίες δρουν και ωριμάζουν οι ήρωες.

δ) Ένας εσωτερικός χώρος μπορεί να δηλώνει μια αίσθηση ασφάλειας, αλλά και τον εγκλεισμό και την ανελευθερία, ενώ ένας εξωτερικός τον κίνδυνο, αλλά και την ελευθερία.

ε) Στα παλάτια της Κνωσσού του Καζαντζάκη: Συμβολίζει τη φθορά του χρόνου.

Το σκηνικό ως διάθεση

α) Το σκηνικό δημιουργεί διάφορες διαθέσεις στην ιστορία, όπως μοναξιά, χαρά, λύπη.

β) Επηρεάζει και συμβολίζει και τις διαθέσεις του ήρωα, μεταβάλλει τα συναισθήματα ή το χαρακτήρα του.

γ)  Μεγάλη Χίμαιρα του Καραγάτση: Το σκηνικό του βράχου στο τέλος δείχνει την αυτοκτονική διάθεση της ηρωίδας.

Το σκηνικό ως αποτύπωση της συνείδησης του πρωταγωνιστή

α) Συχνά ο χώρος είναι συνδεδεμένος με γεγονότα, καταστάσεις, πρόσωπα και συναισθήματα που επηρεάζουν το χαρακτήρα και την ψυχολογία του ήρωα καθώς αυτός έχει αυτά ταυτισμένα με το χώρο.

β) Αιολική γη του Βενέζη: Τα βουνά Κιμιντένια είναι συνδεδεμένα με την παιδική ηλικία και την αθωότητα.

Το σκηνικό ως μεταίχμιο ανάμεσα στο φαντασιακό και ρεαλιστικό

α) Ως χώρος μπορεί να διαχωρίζει το φανταστικό από το ρεαλιστικό, το αληθινό από το ουτοπικό

β) Η μετάβαση του ήρωα μπορεί να γίνεται σε ένα χώρο οικείο ή ανοίκειο.

γ) Από τη Γη στη Σελήνη του Βερν: οι ήρωες κατασκευάζουν ένα κανόνι για να εκτοξευτούν στη σελήνη.

Το σκηνικό ως χώρος επικοινωνίας

α) Ο χώρος ως επικοινωνία συνήθως συνδέεται με ευχάριστα συναισθήματα, για παράδειγμα, όταν έρχονται αγαπημένα πρόσωπα, ή λύπης, όταν φεύγουν.

β) Χώροι, όπως λιμάνια, σταθμοί, αεροδρόμια, ευνοούν την επικοινωνία.

γ) Ο υπόγειος χώρος γενικά εκπροσωπεί το κακό και την απειλή και ως χώρος επικοινωνίας την επικοινωνία με το κακό και το ψέμα, ενώ ο επίγειος την επικοινωνία με το καλό και την αλήθεια.

δ) Στα παλάτια της Κνωσσού του Καζαντζάκη ο υπόγειος χώρος, ως χώρος του Μινώταυρου, τονίζει την επικοινωνία με το κακό.

Το σκηνικό ως καταφύγιο

α) Μπορεί να έχει θετική και αρνητική διάσταση. Μπορούν σε αυτόν να βρουν καταφύγιο τόσο αθώοι και κυνηγημένοι όσο και κακοποιοί.

β) Αιολική γη του Βενέζη: το κεφάλαιο με τη μητέρα αρκούδα που κρύβει το αρκουδάκι της μέσα σε μία σπηλιά, για να το προστατεύσει απ’ τον άνθρωπο, γιατί, όπως λέει ο άνθρωπος σκοτώνει ό,τι του μοιάζει. Και η αρκούδα του μοιάζει, μπορεί κι αυτή να περπατά στα δύο πόδια. Στο ίδιο έργο όμως, μέσα στα βουνά βρίσκουν καταφύγιο και οι δολοφόνοι του κυνηγού με τα κίτρινα άστρα.

Το σκηνικό ως χώρος μύησης και ενηλικίωσης

α) Το σκηνικό μπορεί να παρουσιαστεί ως παράγοντας εσωτερικής και εξωτερικής ωρίμανσης και ενηλικίωσης

β) Τομ Σόγιερ του Μαρκ Τουέιν: Το κείμενο αφηγείται τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα κοντά στον ποταμό Μισισιπή. Ο Τομ και οι φίλοι του ωριμάζουν καθώς εμπλέκονται σε σκανταλιές, σε ερωτικά σκιρτήματα, σε μπελάδες με κακοποιούς, σε σχολεία με αυστηρούς δασκάλους, αλλά και σε αυστηρά, αλλά αγαπημένα οικογενειακά περιβάλλοντα.

Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλι Μπροντέ: Η Κάθριν μέσα στο απομονωμένο σπίτι της στα Ανεμοδαρμένα Ύψη ενηλικιώνεται αποδεχόμενη τις κοινωνικές συμβάσεις. Εγκαταλείπει τον άντρα που αγαπάει για έναν άλλο με ισχυρή κοινωνική θέση, αλλά τελικά οδηγείται στη δυστυχία και στο θάνατο πάντα στο ίδιο σκηνικό, στα ανεμοδαρμένα ύψη.

Το σκηνικό στη φορμουλαϊκή μυθοπλασία

α) Σχεδόν πάντα θα πρέπει να υπάρχει ένας απομονωμένος χώρος μέσα σε μια πολύβουη περιοχή, για παράδειγμα, ένα διαμέρισμα, μια πολυκατοικία, ένα ξενοδοχείο, ένα λούνα παρκ. Έχει την καταγωγή του στο κάστρο ή το μοναστήρι των γοτθικών μυθιστορημάτων.

β) Οι λειτουργίες ενός τέτοιου σκηνικού είναι:

- παρέχει έναν ελεγχόμενο χώρο για την εξέλιξη της έρευνας και τον εντοπισμό υπόπτων.

- η ιστορία απομονώνεται από τον πολύπλοκο κοινωνικό περίγυρο.

- ο αφηγητής εστιάζει αποκλειστικά στην ιστορία.

- προσδίδει σασπένς  και αληθοφάνεια.

γ) Συνήθως, ο χρόνος είναι γραμμικός με κάποιες απαραίτητες αναδρομές.

δ) Έγκλημα στο Όριαν εξπρές της Αγκάθα Κρίστι, όπου το σκηνικό είναι ένα τρένο.

Η Λάμψη του Στίβεν Κινγκ, όπου το σκηνικό είναι ένα κλειστό ξενοδοχείο.

Το σκηνικό στη φουτουριστική μυθοπλασία

α) Τα έργα αυτά είναι έργα φαντασίας ή επιστημονικής φαντασίας.

β) Όχι μόνο σχετικά με το διάστημα και την εξωγήινη ζωή, αλλά και έργα που σχετίζονται με τις κοινωνικές και τις πολιτικές επιστήμες.

γ) 1984 του Όργουελ: Το έργο γράφτηκε το 1948 κι αναφερόταν σε ένα δυστοπικό μέλλον στα 1984.

Το μη πραγματικό σκηνικό

Διαψεύδει την πραγματικότητα της ιστορίας, για παράδειγμα, δεν έχουν συμβεί μεγάλα ιστορικά γεγονότα, όπως οι παγκόσμιοι πόλεμοι.

Το σκηνικό στο ιστορικό μυθιστόρημα

α) Ο χρονότοπος εδώ είναι απολύτως συγκεκριμένος.

β) Κάποια από τα πρόσωπα του έργου είναι υπαρκτά-ιστορικά πρόσωπα (πχ βασιλείς, στρατηγοί…)

γ) Οι περιγραφές του χώρου είναι πιστές, το ίδιο και των κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών συνθηκών.

δ) αυτά τα έργα απαιτούν πολύ βαθιά κι εκτεταμένη έρευνα από το συγγραφέα τους.

7) Στη σκιά της πεταλούδας του Ζουργού, όπου παρουσιάζεται όλη η βορειοελλαδίτικη ιστορία τον 20^ο αι μέσα από το χρονικό τριών γενεών δύο διαφορετικών οικογενειών.

Το κοινωνικό πλαίσιο σε ένα λογοτεχνικό έργο

Πρόκειται για την κοινωνική και ταξική διαστρωμάτωση και τις οικονομικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν οι χαρακτήρες του έργου. Η κοινωνία αυτή έχει ένα συγκεκριμένο αξιακό σύστημα, αλλά και τις δικές της συμβάσεις, ήθη, στερεότυπα και προκαταλήψεις. Στο κοινωνικό πλαίσιο εντάσσονται και η οικογενειακή κατάσταση, αλλά και επαγγελματική δραστηριότητα τόσο του πρωταγωνιστή όσο και των δευτερευόντων χαρακτήρων.

Το κοινωνικό πλαίσιο μπορεί να διαμορφώνει το χαρακτήρα, τις αντιλήψεις, τις επιθυμίες, τις ανάγκες και τον συναισθηματικό κόσμο των ηρώων. Μπορεί να ευθύνεται για τις επιλογές ζωής που αυτοί κάνουν, για τη στάση και τη συμπεριφορά τους, για τις αντιδράσεις τους σε κρίσιμες στιγμές. Μπορεί να λειτουργεί φιλικά ή εχθρικά και ανταγωνιστικά προς τα πρόσωπα, να απελευθερώνει ή να δεσμεύει τους ήρωες, να δημιουργεί συμμαχίες ή συγκρούσεις μεταξύ τους.

Συγκείμενο

Ο όρος συγκείμενο περιλαμβάνει τα ιστορικά, κοινωνικά και βιογρα-φικά/ιδεολογικά δεδομένα των συνθηκών της παραγωγής του λογοτεχνικού έργου. Πρόκειται για τη χωρο-χρονική τοποθέτηση του έργου τις ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής της συγγραφής του, η πολιτεία και το δίκαιο της (άγραφο ή γραπτό), η κουλτούρα, η θρησκεία, οι αντιλήψεις, οι παραδόσεις, τα ήθη. Ό,τι διαβάζουμε αποτελεί μια φέτα ζωής του πραγματικού κόσμου, φιλτραρισμένη όμως μέσα στην ιδεολογία και τις εκφραστικές επιλογές του/ συγγραφέα.

 Θέμα – Ιδέες – Αξίες – Τίτλος - Γεγονότα

Το βασικό θέμα ενός λογοτεχνικού κειμένου

Είναι το νόημα που βρίσκεται κάτω από την πλοκή. Είναι η θέση του συγγραφέα για μεγάλα θέματα της ζωής και του ανθρώπου. Μπορεί να αφορά, για παράδειγμα, την αγάπη, την προδοσία, τον εγωισμό. Είναι αυτό που μένει στο κοινό στο τέλος.  Εντοπίζεται κυρίως στην κεντρική απόφαση του πρωταγωνιστή και στη φιλοσοφική διαφορά αυτού από τον ανταγωνιστή του. Το θέμα στη συνέχεια μετουσιώνεται σε δράση και προσωποποιείται σε χαρακτήρες.  

Επειδή το θέμα πρέπει να μπορεί να περιγραφεί με μια πρόταση, ξεκινάμε με αυτή τη γενική τοποθέτηση ως θεματική περίοδο και συνεχίζουμε με την περιληπτική απόδοση της ιστορίας.  

Σε έναν αιγυπτιακό πάπυρο ο συγγραφέας παραπονείται, γιατί δεν βρίσκει να πει κάτι νέο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ιστορίες γράφονταν από την εποχή των σπηλαίων. Για αυτό η ανείπωτη ιστορία είναι μια ουτοπία. Ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα, για παράδειγμα, στηρίζονται σε ένα γαλλικό επικό ποίημα. Ο Βολτέρος είχε πει ότι ακόμα και η Ιστορία ένα μύθο πλάθει. Γι’ αυτό πρέπει να δημιουργήσει απορία στον αναγνώστη αν, για παράδειγμα, ο Φιλιππος Β’ θα ανεβεί στο θρόνο.

Ιδέες – Προβληματισμοί ενός λογοτεχνικού κειμένου

Μέσα από τους διαλόγους των χαρακτήρων, τους μονολόγους και τη ροή της συνείδησής τους, τις σκέψεις τους για τον εαυτό τους και τους άλλους και τα αφηγηματικά σχόλια προβάλλονται συγκεκριμένες ιδέες και προβληματισμοί για τον άνθρωπο και τη ζωή. Σε ένα δικό μας σχολιασμό ξεκινάμε από τον γενικότερο προβληματισμό του κειμένου και στη συνέχεια προχωρούμε στις επιμέρους ιδέες που προβάλλονται και που συνδέονται με τον γενικότερο προβληματισμό.

Αξιακό Σύστημα ενός λογοτεχνικού κειμένου

Πρόκειται για τις ηθικές αξίες, τις οποίες προβάλλουν οι χαρακτήρες ενός λογοτεχνικού έργου μέσα από τη στάση ζωής που κρατούν, τη συμπεριφορά και τις αντιδράσεις τους, τις επιλογές και τους στόχους τους, τις βαθύτερες ανάγκες τους, τις συμμαχίες και τις συγκρούσεις τους.

Οι αξίες αυτές μπορεί να είναι θετικές ή αρνητικές. Στην πρώτη περίπτωση ο χαρακτήρας είναι ένας ήρωας από αυτούς που είναι αλληλέγγυοι προς τους άλλους, που δεν διστάζουν ακόμη και να θυσιαστούν για το καλό. Στη δεύτερη περίπτωση ο χαρακτήρας δεν έχει τις εξωτερικές και εσωτερικές ποιότητες του προηγούμενου, του ανώτερου από τη ζωή.

Οι αξίες μπορεί επίσης να είναι ατομικές (πχ έρωτας) ή κοινωνικές (πχ δικαιοσύνη).

Σε ένα δικό μας σχολιασμό αρχίζουμε με κάποιον από τους παραπάνω γενικούς χαρακτηρισμούς αυτών των αξιών και στη συνέχεια προχωράμε στην παρουσίαση καθεμιάς χωριστά.

Τίτλος λογοτεχνικού έργου

Και στα λογοτεχνικά έργα μπορούμε να σχολιάζουμε την έκταση, τη στίξη, την ύπαρξη ρήματος, το ρηματικό πρόσωπο, το ύφος, αν τραβά το ενδιαφέρον και αν μεταφέρει το νόημα, αν δηλαδή αποδίδει την ιστορία.

Στη δική μας προσέγγιση πρέπει όλες τις παρατηρήσεις μας να τις στηρίζουμε με κειμενικούς δείκτες, δηλαδή οι απόψεις μας να στηρίζονται στο κείμενο.

Γεγονότα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο

Πρόκειται για συμβάντα στη ζωή των ηρώων, τα οποία είτε σχετίζονται αιτιοκρατικά με συγκεκριμένα αποτελέσματα στη ζωή τους είτε συμβαίνουν χωρίς καθαρή πρόθεση, ωστόσο επιδρούν στην εξελικτική πορεία των χαρακτήρων. Πρόκειται δηλαδή για συμβάντα αιτιότητας ή τυχαιότητας, για γεγονότα, για τα οποία άλλοτε ο ήρωας έχει την ευθύνη των επιλογών του και άρα δίκαια αναλαμβάνει και την ευθύνη των αποτελεσμάτων τους ή δεν έχει την ευθύνη της επιλογής και μοιραία σχεδόν γίνεται αποδέκτης των επιλογών των άλλων, όπως και οι άλλοι των δικών του, χωρίς να μπορεί να αντιδράσει κανείς.

 Βιβλιογραφία

Λογοτεχνία, Φάκελος Υλικού – Δίκτυα Κειμένων, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

Λογοτεχνία, Φάκελος Εκπαιδευτικού, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

 «Εμείς και οι άλλοι…», Δίκτυο Κειμένων, Φάκελος Υλικού, Νεοελληνική Γλώσσα, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, 2019

Συντακτικό της νέας ελληνικής, Α’ Β’ Γ’ Γυμνασίου, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Νεοελληνική Γραμματική, αναπροσαρμογή της μικρής νεοελληνικής γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Κούγκουλος Θανάσης, Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική κριτική, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας, Μετρικά Υφολογικά Κριτικά Μεταφραστικά, Πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2016.

Παπαντωνάκης Γ., Κωτόπουλος Τ., Σκηνικό, Χαρακτήρες, Πλοκή, Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο: Για παιδιά και νέους, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 2011

Barry Peter, Γνωριμία με τη θεωρία, μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία, μτφ. Αναστασία Νάτσινα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2013

Φρυδάκη Ευαγγελία, Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας, εκδόσεις Κριτική, 2003

Μυλιωνάκου – Σαϊτάκη Γιούλα, Προσεγγίσεις στη θεωρία της Λογοτεχνίας, Εκδόσεις Φυτράκη, 2006

Genette G., Σχήματα III, Εκδόσεις Πατάκη, 2007

Παπάζογλου Χ., Μετρική και Αφήγηση, ΜΙΕΤ, 2012

Αποστολίδου Β., Κόκορης Δ., Μπακογιάννης Μ., Χοντολίδου Ε., Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο & στην κοινωνία, εκδόσεις Gutenberg, 2018

Βλαβιανού Α, Γκότση Γ., Καρακάση Κ., Καργιώτης Δ., Κατσικάρος Θ., Πιπινιά Ι., Προβατά Δ., Σπυροπούλου Α., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Β’, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Ροτζώκος Ν., Αναστασιάδου Α., Κωστίου Κ., Βογιατζόγλου Α., Μέντη Δ., Νεότερη Εληνική Λογοτεχνία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Ρούσσου Βαρβάρα, Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης μετρικολογίας: Τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (1920 – 1940), Διδακτορική Διατριβή, 2007

Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2005

M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία Χατζηιωαννίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005

Μάντης Κ., Δαδούση Ν., Δαμασκηνή Σ., Νεοελληνκή Λογοτεχνία Θεωρία, Εκδόσεις Χατζηθωμά, 2019

Σταμλάκου Μ., Ευγενικός Ι., Νεοελληνική Γλώσσα Θεωρία – Μεθοδολογία, Εκδόσεις Χατζηθωμά, 2019

Μήτσελος Α., Μήτσελος Σ., Νέα Ελληνικά Γ’ Λυκείου, Ελληνοεκδοτική, 2019

Πρόδρομος Π., Μαυρακάκης Μ., Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία, Γ’ Γενικού Λυκείου, Κριτήρια αξιολόγησης, Εκδόσεις Πατάκη, 2019

http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/Theoria%20arxaia/aprosopi%20sintaxi.htm

http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/Theoria%20Nea/anaforikes-protaseis-Nea-Ellinika.htm