Λογοτεχνικά Ρεύματα Ρεαλισμός Νατουραλισμός Ηθογραφία

Ρεαλισμός – Νατουραλισμός – Ηθογραφία

Επιμέλεια: Βασιλική Σταμάτη Φιλόλογος

Ρεαλισμός

Έχει τις βάσεις του στην επιστημονική σκέψη της εποχής, τον κοινωνιολογικό στοχασμό του Κοντ και την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου, σύμφωνα με τα οποία η ζωή των ανθρώπων καθορίζεται από το περιβάλλον και, όπως στη φύση,  έτσι και στην κοινωνία ισχύει ο νόμος της επιβίωσης του ισχυρότερου. Μορφή 1.  Ουδέτερο ύφος, ώστε να δίνεται η εντύπωση του πραγματικού 2.  Απόλυτος ορισμός του χωροχρονικού πλαισίου 3.  Ζωντανοί διάλογοι με στοιχεία προφορικότητας των ηρώων. 4.  Αντικειμενικό και αμερόληπτο ύφος, ωστόσο το απρόσωπο ύφος του παντογνώστη συγγραφέα, έχοντας πρόσβαση στις σκέψεις των χαρακτήρων, καθοδηγεί την κρίση του αναγνώστη, αξιολογώντας ηθικά, καθώς περιγράφει. 5.  Περιγραφές που αποδίδουν πιστά την πραγματικότητα 6.  Τριτοπρόσωπη αφήγηση 7.  Γραμμική αφήγηση που περιλαμβάνει κύρια και δευτερεύουσες πλοκές και εκτυλίσσονται βάσει της χρονικής ακολουθίας των γεγονότων. Σπάνιες οι αναδρομές Περιεχόμενο 1.  Εστίαση στην κοινότοπη καθημερινότητα του αστικού κόσμου, στο «βίωμα της πόλης». Εστίαση στο τετριμμένο και το καθημερινό 2.  Μεγάλη ποικιλία χαρακτήρων, από τον υπόκοσμο και τους άπορους έως την «καλή κοινωνία» 3.  Μάχη εναντίον των ηθικών αρχών της αστικής τάξης 4.  Παρουσίαση των συνεπειών των πολιτικών, κοινωνικών και επιστημονικών αλλαγών, όπως είναι η εκβιομηχάνιση, η ταξική κοινωνία, το γυναικείο ζήτημα, η εθνική ταυτότητα 5.  Έκφραση της κοινωνικής κινητικότητας, αφού το χρήμα προσφέρει δυνατότητες ανέλιξης, όποιες κι αν είναι οι πηγές του 6.  Καθολικοί χαρακτήρες, αντιπροσωπευτικοί τύποι, εύκολα αναγνωρίσιμοι 7.  Παρουσίαση της χειραφέτησης της Γυναίκας από την πατριαρχική εξουσία 8.  Αναφορά σε ιστορικά γεγονότα, υπαρκτά πρόσωπα ή καταστάσεις του παρόντος ή του παρελθόντος 9.  Μερικές φορές βρίσκουμε αγγελικές γυναικείες μορφές και υπέρμετρο ηρωισμό, που είναι στοιχεία ρομαντικά 10.       Προσεκτική παρατήρηση της εξωτερικής πραγματικότητας και πιστή, λεπτομερής αναπαράστασή της. Πιστή αναπαραγωγή του περιβάλλοντος 11.       Αντικειμενικότητα στην αφήγηση 12.       Γενική απαισιοδοξία για την ικανότητα του ατόμου να επιβάλει την ύπαρξή του σε έναν κόσμο αδιάφορο και χωρίς κατανόηση 13.       Ανάλυση και ψυχολογική διερεύνηση των χαρακτήρων (ψυχογραφία των ηρώων) 14.       Εξέταση κριτική της κοινωνίας 15.       Σατιρική, πολιτική διάθεση 16.       Γεγονότα και σχέσεις που καθορίζονται από τον νόμο της αιτιότητας: σχέσεις αιτίας-αποτελέσματος ανάμεσα στα γεγονότα, τους χαρακτήρες και το περιβάλλον, που αποκαλύπτουν τα βαθύτερα κίνητρα και τις επιδράσεις της ανθρώπινης δράσης και προσωπικότητας

Νατουραλισμός

1.  Η ακραία έκφραση του ρεαλισμού. Αξιώνει μεγαλύτερη αντικειμενικότητα από το ρεαλισμό και απορρίπτει την ηθικολογική παρέμβαση του αφηγητή. 2.  Απομακρύνεται από την απλή αιτιακή σχέση μεταξύ εξωτερικού περιβάλλοντος και ατομικής συμπεριφοράς του κλασικού ρεαλιστικού μυθιστορήματος. 3.  Ενέχει μια απαισιόδοξη αντίληψη, αφού υποστηρίζει ότι παράγοντες μέσα και έξω από τον άνθρωπο συμπιέζουν την ελεύθερη βούλησή του. 4.  Προβάλλει όχι μόνο το τετριμμένο και καθημερινό αλλά και το νοσηρό, το παθογόνο, το θλιβερό. 5.  Οι ήρωες είναι έρμαια των παθών τους, του αλκοολισμού, των εγκληματικών ή σεξουαλικών ενστίκτων. 6.  Από τη μια μεριά υπάρχει η τάξη των ευημερούντων αστών και από την άλλη η πολυπληθής τάξη των εργατών που ζουν στην αθλιότητα. 7.  Οι νατουραλιστές προβάλλουν από τη μια τον αγώνα για υλικές απολαβές και ισχύ και από την άλλη τον απεγνωσμένο αγώνα των εργατών για βελτίωση της ζωής τους. 8.  Από τη μια κυριαρχεί η πίστη στην πρόοδο την επιστημονική και τεχνολογική και από την άλλη η απαισιοδοξία για το μέλλον του ανθρώπου. 9.  Δεν είναι μόνο μια συνέχιση και επίταση του ρεαλισμού, αλλά είναι ένα κίνημα με συγκεκριμένη θεωρία, μέθοδο και θεματική. Ως προς τη θεωρία: Στηρίζεται στη θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών (τα είδη των ζώων μέσα στα οποία ανήκει και ο άνθρωπος εξελίσσονται σύμφωνα με μια διαδικασία φυσικής επιλογής, όπου επικρατούν τα ισχυρότερα κι εξαφανίζονται τα ασθενέστερα), στις ιδέες του Ιπολύτ Ταιν ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται από έμφυτες ορμές που κληρονομούνται, από την επίδραση του περιβάλλοντος και από την πίεση της δεδομένης στιγμής. Έτσι, σύμφωνα με το νατουραλισμό, η συμπεριφορά του ανθρώπου ρυθμίζεται από τους παράγοντες της κληρονομικότητας, του περιβάλλοντος και της πίεσης της στιγμής, με αποτέλεσμα οι ήρωες των έργων να παρουσιάζονται ως άτομα που δρουν με βάση τα εσωτερικά τους ένστικτα (κυρίως την πείνα και τη σεξουαλική επιθυμία) και υπό την επίδραση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών. Επίσης ο άνθρωπος ως ον στερημένο από θείες ή ευγενείς καταβολές (προέλευση από τον πίθηκο κι όχι από έναν δίκαιο και συμπονετικό θεό) σε κάποια οριακή στιγμή εκφυλίζεται στην αρχική κατάσταση του κτήνους Έτσι ο ανθρώπινος μηχανισμός παράγει το καλό ή το κακό χωρίς να ευθύνεται γι’ αυτό. Ως προς τη μέθοδο: οι νατουραλιστές προχωρούν στη μέθοδο της ουδέτερης παρατήρησης, της εξονυχιστικής περιγραφής και της αντικειμενικής ανάλυσης: α) Αξιοποίηση της διαλέκτου και της καθομιλουμένης β) Παραστατικές περιγραφές των σωματικών λειτουργιών γ) Επιστράτευση αρχειακών και δημοσιογραφικών τεκμηρίων δ) Σύμφωνα με το Ζολά: ο νατουραλιστής εργάζεται επιστημονικά, όπως ένας γιατρός: παρατηρεί αποστασιοποιημένος το περιστατικό που έχει μπροστά του, διατυπώνει μια υπόθεση για τα αίτιά του, πειραματίζεται με τις συνθήκες που προκαλούν τη συγκεκριμένη παθολογική συμπεριφορά και επαληθεύει την αρχική υπόθεση ε) Ντετερμινιστικό μοντέλο: Οι άνθρωποι εξουσιάζονται από τα νεύρα και το αίμα τους και στερούνται ελεύθερης βούλησης·  Ως προς τη θεματική: Χρηματική και σεξουαλική διαφθορά της άρχουσας τάξης, εξαθλίωση εργατών, αλκοολισμός, πορνεία, καταπίεση γυναικών, αστική ή επαρχιακή καθημερινότητα, ιστορίες θλιβερές και νοσηρές, άθλιες κοινωνικές συνθήκες, ταξική ανισότητα, υποκρισία, πλουτοκρατία, αποπνικτικοί χώροι, αιμομιξία, ακραίοι χαρακτήρες, αχαλίνωτα πάθη, παιχνίδια εξουσίας. 10.       Ο χώρος για τον νατουραλιστή συγγραφέα είναι ένδειξη της προσωπικότητας των ηρώων. 11.       Παρουσιάζει μια απαισιόδοξη εικόνα του ανθρώπινου είδους και της σύγχρονης κοινωνίας. Άτομο και κοινωνία ματαιώνουν τα ιδεώδη που κηρύττουν, προωθούν ή αδιαφορούν για το κακό. 12.       Για τον νατουραλισμό δεν υφίσταται κανενός είδους θεία δίκη ή πρόνοια. 13.       Αποτυχία του ατομικού ιδεαλισμού: ο ιδεαλιστής ήρωας διδάσκεται ότι νόμος, δίκαιο και εντιμότητα είναι μόνο ουτοπίες και δεν έχουν αντοχές μπροστά στην αδικία. 14.       Ο νόμος συχνά δεν μπορεί να αναγνωρίσει ένα έγκλημα και μόνο η φύση μπορεί να το καταδικάσει.

Ηθογραφία

1.  Στην ελληνική πραγματικότητα ο ρεαλισμός συνδέθηκε στην πράξη με την ηθογραφία. 2.  Πολλά πεζογραφήματα των δύο τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι απεικονίζουν μικρές παραδοσιακές κοινότητες στο φυσικό τους περιβάλλον. 3.  Η αναπαράσταση περιλαμβάνει και κοινότητες του αστικού χώρου. 4.  Η ηθογραφία νοείται ως η πιστή απεικόνιση ηθών και εθίμων, ανθρώπινων τύπων και περιοχών. 5.  Ως όρος ξεπερνά τα όρια των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι. Όπως ο ρεαλισμός είναι μια τεχνική που χαρακτηρίζει έργα διαφορετικών εποχών, έτσι και η ηθογραφία είναι μια τάση που εντοπίζεται και σε έργα άλλων εποχών εκτός από την περίοδο 1880-1910. 6.  Τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι η ηθογραφία συνδέθηκε με τη λαογραφία και οι συγγραφείς καταγράφουν ως λαογράφοι τα ελληνικά ήθη. 7.  Η ελληνική λαογραφία έχει βέβαια ρίζες ρομαντικές κι εντάσσεται στο ρομαντικό εθνικιστικό ιδεώδες, ωστόσο παραπέμπει και στη μεθοδολογία του ρεαλισμού – νατουραλισμού, αφού βασίζεται στην παρατήρηση και την πιστή καταγραφή. 8.  Πολλά ηθογραφικά κείμενα παρουσιάζουν μια μικρή κοινότητα και μελετούν χαρακτηριστικούς τύπους ή δοξασίες. 9.  Οι συγγραφείς γνωρίζουν καλά τον τόπο και τους ανθρώπους, τα νοσταλγούν και συχνά παρουσιάζονται αναμνήσεις παλαιών παιδικών τραυμάτων. 10.       Η ηθογραφία συνδέθηκε με το διήγημα, αλλά εμφανίζεται και σε κάποια ποιήματα της περιόδου.

Βιβλιογραφία

Λογοτεχνία, Φάκελος Υλικού – Δίκτυα Κειμένων, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

Λογοτεχνία, Φάκελος Εκπαιδευτικού, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

 «Εμείς και οι άλλοι…», Δίκτυο Κειμένων, Φάκελος Υλικού, Νεοελληνική Γλώσσα, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, 2019

Συντακτικό της νέας ελληνικής, Α’ Β’ Γ’ Γυμνασίου, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Νεοελληνική Γραμματική, αναπροσαρμογή της μικρής νεοελληνικής γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Κούγκουλος Θανάσης, Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική κριτική, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας, Μετρικά Υφολογικά Κριτικά Μεταφραστικά, Πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2016.

Παπαντωνάκης Γ., Κωτόπουλος Τ., Σκηνικό, Χαρακτήρες, Πλοκή, Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο: Για παιδιά και νέους, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 2011

Barry Peter, Γνωριμία με τη θεωρία, μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία, μτφ. Αναστασία Νάτσινα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2013

Φρυδάκη Ευαγγελία, Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας, εκδόσεις Κριτική, 2003

Μυλιωνάκου – Σαϊτάκη Γιούλα, Προσεγγίσεις στη θεωρία της Λογοτεχνίας, Εκδόσεις Φυτράκη, 2006

Genette G., Σχήματα III, Εκδόσεις Πατάκη, 2007

Παπάζογλου Χ., Μετρική και Αφήγηση, ΜΙΕΤ, 2012

Αποστολίδου Β., Κόκορης Δ., Μπακογιάννης Μ., Χοντολίδου Ε., Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο & στην κοινωνία, εκδόσεις Gutenberg, 2018

Βλαβιανού Α, Γκότση Γ., Καρακάση Κ., Καργιώτης Δ., Κατσικάρος Θ., Πιπινιά Ι., Προβατά Δ., Σπυροπούλου Α., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Β’, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Ροτζώκος Ν., Αναστασιάδου Α., Κωστίου Κ., Βογιατζόγλου Α., Μέντη Δ., Νεότερη Εληνική Λογοτεχνία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Ρούσσου Βαρβάρα, Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης μετρικολογίας: Τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (1920 – 1940), Διδακτορική Διατριβή, 2007

Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2005

M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία Χατζηιωαννίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005