Κριτήριο αξιολόγησης Αρχαία Γ Λυκείου Διδακτική ενότητα 1 Αριστοτέλης Μετά τα φυσικά

Κριτήριο Αξιολόγησης – Αρχαία Γ’ Λυκείου

Διδακτική Ενότητα 1 

Γιατί φιλοσοφεί ο άνθρωπος;

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Μετὰ τὰ φυσικά,Α2,98b12-28[149 λ.]

Βασιλική Σταμάτη Φιλόλογος

Διὰ γὰρ τὸ θαυμάζειν οἱ ἄνθρωποι καὶ νῦν καὶ τὸ πρῶτον ἤρξαντο φιλοσοφεῖν, ἐξ ἀρχῆς μὲν τὰ πρόχειρα τῶν ἀτόπων θαυμάσαντες, εἶτα κατὰ μικρὸν οὕτω προϊόντες καὶ περὶ τῶν μειζόνων διαπορήσαντες, οἷον περί τε τῶν τῆς σελήνης παθημάτων καὶ τῶν περὶ τὸν ἥλιον καὶ τὰ ἄστρα καὶ περὶ τῆς τοῦ παντὸς γενέσεως. Ὁ δ’ ἀπορῶν καὶ θαυμάζων οἴεται ἀγνοεῖν (διὸ καὶ ὁ φιλόμυθος φιλόσοφός πώς ἐστιν· ὁ γὰρ μῦθος σύγκειται ἐκ θαυμασίων)· ὥστ’ εἴπερ διὰ τὸ φεύγειν τὴν ἄγνοιαν ἐφιλοσόφησαν, φανερὸν ὅτι διὰ τὸ εἰδέναι τὸ ἐπίστασθαι ἐδίωκον καὶ οὐ χρήσεώς τινος ἕνεκεν. Μαρτυρεῖ δὲ αὐτὸ τὸ συμβεβηκός· σχεδὸν γὰρ πάντων ὑπαρχόντων τῶν ἀναγκαίων καὶ τῶν πρὸς ῥᾳστώνην καὶ διαγωγὴν ἡ τοιαύτη φρόνησις ἤρξατο ζητεῖσθαι. Δῆλον οὖν ὡς δι’ οὐδεμίαν αὐτὴν ζητοῦμεν χρείαν ἑτέραν, ἀλλ’ ὥσπερ ἄνθρωπος, φαμέν, ἐλεύθερος ὁ αὑτοῦ ἕνεκα καὶ μὴ ἄλλου ὤν, οὕτω καὶ αὐτὴν ὡς μόνην οὖσαν ἐλευθέραν τῶν ἐπιστημῶν· μόνη γὰρ αὕτη αὑτῆς ἕνεκέν ἐστιν.

Α1. Στην πρώτη περίοδο του κειμένου δίνονται κάποια από τα στάδια της μετάβασης του ανθρώπου από τον θαυμασμό στη φιλοσοφία. Ποια είναι αυτά;

Α2.  Να αντιστοιχίσετε τα περιεχόμενα της στήλης Α με αυτά της στήλης Β, ώστε να αποδίδεται το νόημα του κειμένου.

1. Ὁ θαυμάζων 2. (οὐ) ἐδίωκον 3. ἄνθρωπος ἐλεύθερος 4. διαπορήσαντες 5. πάντων ὑπαρχόντων τῶν ἀναγκαίων

Α. ὁ αὑτοῦ ἕνεκα ὤν Β. περὶ τῶν μειζόνων Γ. χρήσεώς τινος ἕνεκεν Δ. οἴεται ἀγνοεῖν Ε. ἡ τοιαύτη φρόνησις ἤρξατο ζητεῖσθαι

Μονάδες 10

Β1) Ο φιλόσοφος για να δώσει την πορεία του ανθρώπου προς τη φιλοσοφία χρησιμοποιεί προσδιορισμούς που δηλώνουν αιτία και χρόνο. Αφού βρείτε δύο τέτοιους προσδιορισμούς για το καθένα (αιτία και χρόνο) και πείτε τι δηλώνουν και τι προσδιορίζουν, να προσπαθήσετε να εξηγήσετε γιατί ο Αριστοτέλης κάνει αυτή την κειμενική επιλογή.

Μονάδες 10

Β2) «Δῆλον οὖν … αὑτῆς ἕνεκέν ἐστιν»: Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το σχήμα της αναλογίας. Να εντοπίσετε τα δύο μέρη αυτής της αναλογίας, να τα εξηγήσετε και να πείτε πού στοχεύει ο φιλόσοφος με τη χρήση της.

Μονάδες 10

Γ. Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση για καθεμιά από τις παρακάτω θέσεις

α) Αυτός που ενέπνευσε αντιφατικά αισθήματα στους συγχρόνους του κι οδηγήθηκε γι’ αυτό στο θάνατο ήταν:

1. Ο Πλάτωνας, 2. Ο Σωκράτης, 3. Ο Αριστοτέλης, 4. Ο Πρωταγόρας

β) Η σωκρατική αμφισβήτηση κατέληγε:

1. Στην άρνηση, 2. Στη βήμα-βήμα αναίρεση των θέσεων του αντιπάλου, 3. Στην αναζήτηση της πρώτης αλήθειας, 4. Στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων

γ) Κατήγορος του Σωκράτη ήταν:

1. Ο Κριτίας, 2. Ο Αλκιβιάδης, 3. Ο Χαρμίδης, 4. Ο Μέλητος

δ) Η θανατική ποινή στο Σωκράτη υποστηρίχθηκε από περισσότερους βουλευτές επειδή:

1. διέφθειρε τους νέους, 2. Ήταν άθεος, 3. Σκόπευε να δραπετεύσει, 4. Έδειξε περιφρόνηση προς το δικαστήριο

ε) Ο Σωκράτης πέθανε:

1. Ενώ σχεδίαζε να δραπετεύσει, 2. Ενώ συζητούσε με τους φίλους του για φιλοσοφικά θέματα, 3. Ενώ ειρωνευόταν τους δικαστές του, 4. Ενώ μιλούσε με τους φίλους του για τη γιορτή του Απόλλωνα στη Δήλο

Μονάδες 10

Δ. θαυμάζειν: Αφού δώσετε δύο σημασίες του ρήματος στην αρχαία και τη νέα ελληνική, να σχηματίσετε 4 φράσεις με 4 παράγωγες αυτού λέξεις, προσέχοντας να φαίνεται συγχρόνως και το νοηματικό περιεχόμενο των παράγωγων λέξεων.

Μονάδες 10

Ε.  «διὸ καὶ ὁ φιλόμυθος φιλόσοφός πώς ἐστιν· ὁ γὰρ μῦθος σύγκειται ἐκ θαυμασίων» λέει ο Αριστοτέλης. Να ερμηνεύσετε την παραπάνω άποψη και να απαντήσετε στο ερώτημα πώς βλέπετε να χρησιμοποιείται η παραπάνω θέση του Αριστοτέλη στο απόσπασμα από το βιβλίο ο Κόσμος της Σοφίας που ακολουθεί;

(Ένα κορίτσι στην εφηβεία, γίνεται παραλήπτης κάποιων παράξενων επιστολών από έναν άγνωστο αποστολέα. Οι επιστολές αυτές την οδηγούν σιγά – σιγά στη γνωριμία με τον μαγικό κόσμο της φιλοσοφίας)

Ο άνθρωπος θαυμάζει κι απορεί τόσο πολύ που ζει, ώστε οι φιλοσοφικές ερωτήσεις γεννιούνται από μόνες τους στο μυαλό του. Σκέψου τι γίνεται, όταν παρακολουθούμε κάποιο ταχυδακτυλουργό: Δεν μπορούμε να καταλάβουμε πώς γίνεται αυτό που βλέπουμε, δεν μπορούμε να καταλάβουμε πώς είναι δυνατό. Κι ύστερα αναρωτιόμαστε: Πώς μπόρεσε ο ταχυδακτυλουργός να μεταμορφώσει δυο μεταξωτά μαντίλια σ’ ένα ζωντανό λαγουδάκι; Πολλοί άνθρωποι απορούν με τον κόσμο, όπως απορούν και με το λαγουδάκι που· ο ταχυδακτυλουργός τραβάει μέσα από ένα άδειο ημίψηλο. Όσον αφορά στο λαγουδάκι, ξέρουμε όλοι πως ο ταχυδακτυλουργός έχει καταφέρει να μας ξεγελάσει μπροστά στα μάτια μας. Όταν, όμως, μιλάμε για τον κόσμο, τότε τα πράγματα αλλάζουν. Ξέρουμε ότι ο κόσμος δεν είναι ψεύτικος, ξέρουμε ότι δε μας γελούν τα μάτια μας. Περπατάμε πάνω στη γη, είμαστε κι εμείς ένα κομμάτι αυτού του κόσμου. Αν το καλοσκεφτείς, εμείς είμαστε το άσπρο λαγουδάκι, που βγαίνει μέσα από το άδειο ημίψηλο. Η διαφορά ανάμεσα σε μας και στο μικρό άσπρο λαγουδάκι του ταχυδακτυλουργού είναι πως αυτό δεν ξέρει ότι παίρνει μέρος σε κάποιο μαγικό κόλπο. Μ’ εμάς είναι αλλιώς. Εμείς πιστεύουμε ότι συμμετέχουμε σε κάτι μυστηριώδες και πολύ θα θέλαμε να ξεκαθαρίσουμε στο μυαλό μας πώς και γιατί.

Υστερόγραφο: Όσο για το άσπρο λαγουδάκι, καλύτερα να το παρομοιάσουμε με το Σύμπαν ολόκληρο. Εμείς, που ζούμε πάνω στη γη, είμαστε οι μικροί ψύλλοι, που ζουν τρυπωμένοι βαθιά μέσα στο τρίχωμά του. Οι φιλόσοφοι όμως, πιασμένοι στις λεπτές τριχούλες, πασχίζουν να σκαρφαλώσουν και να βγουν στο φως, για να δουν με τα ίδια τους τα μάτια τον Μεγάλο Ταχυδακτυλουργό.

Jostein  Gaarder, Ο κόσμος της σοφίας, Εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 1994, σελίδα 26

Μονάδες 10

Απαντήσεις

Α1. Ο άνθρωπος αρχικά ένιωσε θαυμασμό για τα αξιοπερίεργα της καθημερινής ζωής.

Αντικείμενο του θαυμασμού στη συνέχεια έγιναν τα πιο σημαντικά, δηλαδή η γένεση και οι νόμοι του σύμπαντος.

Α2. 1Δ, 2Γ, 3Α, 4Β, 5^Ε

B1. θαυμάσαντες: επιρρηματική αιτιολογική μετοχή, αιτιολογεί το ἤρξαντο φιλοσοφεῖν, δίνει δηλαδή τις αιτίες για τις οποίες οι άνθρωποι αρχικά στράφηκαν στη φιλοσοφία. Οι αιτίες αυτές ήταν η περιέργεια για αξιοθαύμαστα πράγματα της καθημερινότητάς τους.

δι’ οὐδεμίαν χρείαν ἑτέραν: Επιρρηματικός εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας. Προσδιορίζει το ρήμα ζητοῦμεν. Δείχνει ότι ο άνθρωπος δεν αναζητά τη φιλοσοφία για κάποια πρακτική χρησιμότητα.

τὸ πρῶτον: Πλάγια πτώση ως επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου. Προσδιορίζει το ἤρξαντο φιλοσοφεῖν και δηλώνει το εναρκτήριο χρονικό σημείο της ενασχόλησης του ανθρώπου με τη φιλοσοφία.

πάντων ὑπαρχόντων τῶν ἀναγκαίων: επιρρηματική χρονική μετοχή που προσδιορίζει χρονικά το ἤρξατο ζητεῖσθαι. Δηλώνει δηλαδή ότι ο άνθρωπος άρχισε να φιλοσοφεί, όταν είχε πια απαλλαγεί από τις άμεσες βιοτικές του ανάγκες.

Ο Αριστοτέλης, για να παρουσιάσει την πορεία του ανθρώπου προς τη φιλοσοφία, αξιοποιεί προσδιορισμούς της αιτίας και του χρόνου, με τους οποίους δίνει τις αιτιακές και τις χρονικές σχέσεις που συνθέτουν αυτή την πορεία. Με τους χρονικούς προσδιορισμούς παρουσιάζει αυτό που πραγματικά συνέβη στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, όπου όλα ξεκίνησαν με τους φυσικούς φιλοσόφους του 6^ου αιώνα. Χρησιμοποιώντας όμως τους αιτιολογικούς προσδιορισμούς, αναζητώντας δηλαδή τις αιτίες, κατορθώνει το έργο του να μη μετατρέπεται σε μια ιστορία του ελληνικού πνεύματος, αλλά σε ένα φιλοσοφικό κείμενο. Στηριζόμενος πάνω στο ιστορικό υπόβαθρο, αποτυπώνει τα πράγματα λογικά/αιτιολογικά.

Β2.  Το ένα μέρος της αναλογίας είναι ο ελεύθερος άνθρωπος και το άλλο η φιλοσοφία. Ο ελεύθερος άνθρωπος αποτελεί το αναφορικό μέρος της αναλογίας και η φιλοσοφία το δεικτικό της  μέρος. Εδώ υπονοείται ο εξής συλλογισμός: Ο ελεύθερος άνθρωπος υπάρχει για τον εαυτό του. Η φιλοσοφία υπάρχει για τον εαυτό της. Άρα η φιλοσοφία είναι η μόνη ελεύθερη επιστήμη. Ελεύθερος άνθρωπος δηλαδή είναι αυτός που δεν ετεροκαθορίζεται. Αυτός που δεν είναι δούλος, που δεν έχει δουλικό φρόνημα, που δεν πουλά την εργασία του. Ελεύθερη επιστήμη είναι αυτή που δεν στοχεύει σε καμία χρηστικότητα, παρά μόνο στη γνώση. Στόχος της αναλογίας είναι να καταδειχτεί ότι η φιλοσοφική πρόοδος των Ελλήνων συμπίπτει χρονικά με την πρόοδό τους στην ελευθερία και ότι η φιλοσοφία μπορεί να είναι γνώρισμα μόνο του ελεύθερου ανθρώπου.

Γ. α2, β3, γ4, δ4, ε2

Δ. Νιώθω έκπληξη/περιέργεια, Εντυπωσιάζομαι/μένω έκθαμβος

- Το ότι βγήκε από το κώμα μετά από δέκα χρόνια δείχνει το θαύμα της ζωής.

- Ο θαυμασμός του για τον Αϊνστάιν τον έκανε να θέλει να γίνει φυσικός.

- Είναι τόσο καλοσυνάτος, ένας θαυμάσιος άνθρωπος.

- Στο γραπτό λόγο χρησιμοποιούμε το θαυμαστικό, για να δηλώσουμε έμφαση.

Ε. Ερμηνεία της αριστοτελικής άποψης: Τόσο ο μύθος όσο και η φιλοσοφία ασχολούνται με καταστάσεις που προκαλούν την ανθρώπινη περιέργεια και παρουσιάζουν δυσκολίες στην ερμηνεία τους και αποτελούν τρόπους με τους οποίους ο άνθρωπος ο άνθρωπος επιδίωξε να ξεφύγει από την άγνοια. Σύμφωνα με τον Κάλφα τα αξιοπερίεργα των μύθων δημιουργούν θαυμασμό, ο θαυμασμός συνειδητοποίηση της άγνοιας, η συνειδητοποίηση της άγνοιας ανάγκη για γνώση και άρα φιλοσοφία. Επομένως ο φιλόμυθος είναι κατά μία έννοια φιλόσοφος. Με αυτή την παρενθετική θέση ο Αριστοτέλης δείχνει συγχρόνως και την πορεία του ανθρώπινου γένους προς τη γνώση, μια πορεία που ξεκίνησε από το μύθο και κατέληξε στο λόγο, δηλαδή στη φιλοσοφία. Ο μύθος και ο λόγος είναι δυο διαφορετικοί τρόποι έκφρασης, αλλά και δυο αντίστοιχοι τρόποι σκέψης. Αυτή είναι η πορεία που διήνυσε ο αρχαιοελληνικός στοχασμός. Εξάλλου, το μύθο συνέχιζαν να τον  αξιοποιούν ως μέσο φιλοσοφικών αναζητήσεων στην εποχή του Αριστοτέλη με ισχυρότερο παράδειγμα τη χρήση του από τον δάσκαλό του τον Πλάτωνα.

Ο κόσμος της σοφίας: Ο Jostein  Gaarder, συγγραφέας του κόσμου της σοφίας, προκειμένου να εξηγήσει τη γέννηση των φιλοσοφικών ερωτημάτων στον άνθρωπο, προχωρεί σε μια αναλογία. Οι απορίες για τον κόσμο γεννιούνται, όπως ακριβώς όταν από δυο μαντήλια ο ταχυδακτυλουργός δημιουργεί μπροστά στα μάτια μας ένα λαγουδάκι. Αφού καταλήγει ο συγγραφέας ότι εμείς οι άνθρωποι είμαστε κατά κάποιο τρόπο τα λαγουδάκια των ταχυδακτυλουργών, προχωρεί σε ένα υστερόγραφο. Σε αυτό το υστερόγραφο δημιουργεί ένα μύθο, ο οποίος έχει αναλογίες προς την πραγματική ζωή. Έναν μύθο γεμάτο σύμβολα: Το λαγουδάκι είναι το Σύμπαν, οι άνθρωποι, οι πολλοί, είναι οι ψύλλοι που ζουν πολύ βαθιά στο τρίχωμα του λαγού και οι φιλόσοφοι είναι οι λίγοι που προσπαθούν να ανεβούν στην επιφάνεια, για να βρουν την αλήθεια, την αιτία, την πρώτη αρχή· τον Μεγάλο Ταχυδακτυλουργό.

Ο μύθος, λοιπόν, 2500 χρόνια περίπου μετά τον Αριστοτέλη, συνεχίζει να αξιοποιείται στην προσπάθεια του ανθρώπου να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα της ζωής.