Κειμενικά Στοιχεία Λογοτεχνικού Έργου:Οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες - Θεωρία

Οι Λογοτεχνικοί Χαρακτήρες

Τρίτο Θέμα

Κειμενικοί δείκτες και συγκείμενο λογοτεχνικού κειμένου

Τα πρόσωπα ενός λογοτεχνικού έργου

(Χαρακτήρες – Ήρωες)

Σύμφωνα με τις λογοτεχνικές θεωρίες ο λογοτεχνικός χαρακτήρας μπορεί να προσεγγιστεί:

Α) Ως ένας άνθρωπος της διπλανής πόρτας: Ο χαρακτήρας είναι όμοιος με τους πραγματικούς ανθρώπους, είναι ιστορικά και κοινωνικά προσδιορισμένος και η δράση του επηρεάζεται από την ιδεολογία του. Έχει προϊστορία/παρελθόν, μόνιμα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και παροδικά ψυχολογικά φαινόμενα (συναισθήματα, πεποιθήσεις). Έχει ένα όνομα (βοηθά στην καλλιέργεια της οικειότητας και της συναισθηματικής σύνδεσης του αναγνώστη με το χαρακτήρα, ενώ οι ανώνυμοι ήρωες συνήθως είναι αντιπροσωπευτικοί που καθολικεύουν μια κατάσταση), ηλικία, το δικό του τρόπο που μιλάει (ιδιόλεκτος), κοιτάζει, αντιδράει, ντύνεται, τη δουλειά του, το χώρο που ζει, τις προτιμήσεις, τα χόμπι του, τις κινήσεις του, τις διατροφικές του συνήθειες, τη σεξουαλικότητά του.

Β) Ως μια κειμενική κατασκευή: Καθώς είναι ένα στοιχείο της αφήγησης ή λέξεις στη σελίδα, εξελίσσει την πλοκή, προωθεί τη δράση και επιτελεί συγκεκριμένες λειτουργίες, όπως του ήρωα, του ανταγωνιστή/αντίμαχου, του βοηθού/συμπαραστάτη, του δωρητή, του πληροφοριοδότη, του πομπού, του δέκτη, του πολύτιμου αντικειμένου.

Γ) Ως αντικείμενο συνδημιουργίας του αναγνώστη του κειμένου: Ο αναγνώστης ενός λογοτεχνικού έργου δεν είναι παθητικός δέκτης αυτού, αλλά την ώρα της ανάγνωσης ανασχηματίζει το χαρακτήρα, γεμίζει τα κενά με βάση τις εμπειρίες της πραγματικής ζωής αλλά και τις ήδη υπάρχουσες αναγνωστικές εμπειρίες του.

Είδη Χαρακτήρων

1) Πρωταγωνιστής

-   Είναι ένας ή δύο με κάποιες εξαιρέσεις

-   Για αυτόν δίνονται πιο πολλές πληροφορίες

-      Είναι παρών στο μεγαλύτερο μέρος της αφήγησης

-   Παρουσιάζεται να δοκιμάζεται σε μια πολύ κρίσιμη περίσταση

-   Είναι η πραγματική κινητήρια δύναμη σε κάθε ιστορία

-      Αναπτύσσει κάποια σχέση με τα περισσότερα πρόσωπα της αφήγησης

-      Συμβάλλει στην προώθηση της δράσης και στην εξέλιξη της πλοκής

-   Με τη δράση του ενσαρκώνονται ιδανικά ή μεγάλες αξίες μιας εποχής ή μας κοινωνίας

-   Μπορεί να αποτελεί την πλέον ιδανική μορφή ανθρώπινου όντος, αλλά μπορεί να είναι κι ένας αντιήρωας, δηλαδή αυτός που δεν έχει τις εξωτερικές ποιότητες του ήρωα, αυτού που υπηρετεί και θυσιάζεται για τους άλλους, του ανώτερου από τη ζωή

-   Πρωταγωνιστικό ρόλο μπορεί να παίζει ένας ανταγωνιστής του κεντρικού ήρωα, ένας συμπαραστάτης ή ένας ήρωας καταλύτης, δηλαδή εκείνο το μυθιστορηματικό πρόσωπο που η παρουσία του κλιμακώνει τη δράση

2) Δευτερεύοντες

-          Μπορούν να είναι περισσότεροι από δύο

-          Δίνονται λιγότερες πληροφορίες και η παρουσία τους στην αφήγηση είναι συντομότερη

-          Αξιοποιούνται για να φωτιστεί καλύτερα ο χαρακτήρας του πρωταγωνιστή ή για να προωθηθεί η δράση της ιστορίας σε συγκεκριμένα σημεία της αφήγησης

-          Τύποι δευτερευόντων χαρακτήρων:

ü  Διακοσμητικοί: διανθίζουν την ιστορία ή αποφορτίζουν συγκινησιακά

ü  Πληροφοριακοί: μεταδίδουν μια πληροφορία

ü  Ακροατές: είναι αποδέκτες των λόγων άλλων χαρακτήρων και μπορεί να δώσουν την πρόφαση για μια διήγηση

ü  Σχολιαστικοί: με αυτούς ο συγγραφέας εκφράζει τις απόψεις του σχετικά με άλλους χαρακτήρες, καταστάσεις ή ιδεολογίες

ü  Σημεία αναφοράς: είναι συνηθισμένοι τύποι που δεν αλλάζουν και μέσω αυτών εκτιμάται η αλλαγή ή η διαφοροποίηση του πρωταγωνιστή

3) Αδρανείς

Είναι παθητικοί χαρακτήρες και δεν επιδρούν στην εξέλιξη της ιστορίας

Τύποι χαρακτήρων

Επίπεδοι χαρακτήρες

-   Δεν είναι επαρκώς αναπτυγμένοι

-   Η προσωπικότητά τους δεν εξελίσσεται

-   Δίνονται ένα ή δύο χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα η καλοσύνη, η εκδικητικότητα κ.α.

-   Δεν δίνονται πολλές εξατομικευμένες λεπτομέρειες

-   Είναι απαραίτητοι στις περισσότερες ιστορίες, γιατί εξυπηρετούν τη δράση και δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο ο κεντρικός ήρωας συμπεριφέρεται στους άλλους

Στερεοτυπικοί χαρακτήρες

-          Οι χαρακτήρες αυτοί συγκεντρώνουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά μιας κοινωνικής ομάδας ή μιας πολιτισμικής ομάδας

-          Αντικατοπτρίζουν τα ηθικά προβλήματα που μαστίζουν μια κοινωνία

-          Η δράση τους συνήθως είναι μηδαμινή, όμως βοηθούν τους αναγνώστες να κατανοήσουν τις διαφορές, τις συγκρούσεις και τον χαρακτήρα του πρωταγωνιστή

Αντίθετοι ή κατ’ αντίστιξη χαρακτήρες

-          Είναι ελάσσονος σημασίας χαρακτήρες, των οποίων τα χαρακτηριστικά έρχονται σε αντίθεση με του πρωταγωνιστή

-          Δημιουργούν συγκρούσεις

-          Αναδεικνύουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του κεντρικού ήρωα

 Σφαιρικοί ή πλήρως αναπτυγμένοι χαρακτήρες

-          Τα περισσότερα χαρακτηριστικά τους αποκαλύπτονται μέσα στην ιστορία

-          Είναι αληθοφανείς

-          Συχνά εκδηλώνουν απρόβλεπτη συμπεριφορά

-          Μπορεί να έχουν αντιφατικά χαρακτηριστικά

-          Είναι σύνθετοι κι εξελίσσονται

-          Η αφήγηση διεισδύει στην εσωτερική τους ζωή

Δυναμικός vs στατικός χαρακτήρας

Δυναμικός

-          Υφίσταται  μεταβολή, συνήθως ριζική, ως προς τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τη ζωή και τον κόσμο

-          Εξελίσσεται

-           Η αλλαγή μπορεί να είναι αργή και σταδιακή ή αιφνίδια ως αποτέλεσμα ενός συγκλονιστικού γεγονότος

Στατικός

-          Δε μεταβάλλεται

-          Καμιά σύγκρουση δεν επηρεάζει τον ήρωα

-          Ανήκει στους ελάσσονες χαρακτήρες

-          Είναι επίπεδος χαρακτήρας

-          Προβάλλει τους βασικούς χαρακτήρες

-          Υπηρετεί την εξέλιξη της πλοκής

Τρόποι παρουσίασης των χαρακτήρων

Η παρουσίαση μπορεί να πραγματοποιηθεί με αφήγηση, περιγραφή, διάλογο, εσωτερικό μονόλογος, σχόλια.

Α. Άμεσος προσδιορισμός

Ο ήρωας παρουσιάζεται στον αναγνώστη κατευθείαν από τον αφηγητή. Δίνονται, για παράδειγμα, η ιδιόλεκτός του, στοιχεία της εμφάνισής του, συνήθειές του μέσα από σχόλια και τοποθετήσεις του αφηγητή.

Β. Έμμεσος προσδιορισμός (δραματική μέθοδος)

Ο ήρωας παρουσιάζεται μέσα από:

·         Τα λόγια (φωνή του χαρακτήρα) και τις σκέψεις του

·         Τις σιωπές του χαρακτήρα (ό,τι αποκρύπτει ή αποσιωπά)

·         Τις συγκρούσεις ή τις αντιδράσεις του

·         Τη δράση και τις ενέργειες / πράξεις του

·         Τα σχόλια και τα λόγια των άλλων ηρώων για αυτόν

·         Τα σχόλια του αφηγητή για αυτόν

·         Το περιβάλλον στο οποίο ζει και κινείται

* Όλα αυτά λαμβάνονται υπόψη, όταν ζητείται η ανάλυση του χαρακτήρα (χαρακτηρισμός προσώπου), παραπέμποντας σε χωρία του κειμένου και δικαιολογώντας την απάντηση.

Με τα παραπάνω μπορεί να επιδιώκεται:

1.  Να δοθεί αληθοφάνεια

2.  Να σκιαγραφηθεί λεπτομερώς ένας σημαντικός χαρακτήρας ή να αποφευχθούν γνωρίσματα που δεν συμβάλλουν στην προώθηση της ιστορίας

3.  Να εικονοποιηθεί ένας χαρακτήρας

4.  Να φανερωθούν οι στόχοι/επιθυμίες, οι βαθύτερες ανάγκες (που συχνά είναι αντίθετες προς τις επιθυμίες), τα κίνητρα των χαρακτήρων

5.  Να αποκαλυφθούν οι αιτιακές σχέσεις μεταξύ των προσώπων και των επιλογών και των πράξεών τους

6.  Να υπάρχει συνέπεια στην εξέλιξη του χαρακτήρα

7.  Να δηλωθεί ο συναισθηματικός και ιδεολογικός κόσμος των ηρώων, που τους οδηγούν σε συγκεκριμένες επιλογές και δράσεις

8.  Να προωθηθεί η δράση

9.  Να σκιαγραφηθεί το συγκείμενο, το ιστορικό, πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο, στα οποία κινούνται και δρουν οι χαρακτήρες

10.     Να οξυνθεί το αναγνωστικό ενδιαφέρον, να αναπτυχθεί η ενσυναίσθηση και η ταύτιση του αναγνώστη ή της αναγνώστριας, το σασπένς και η αγωνία για την τύχη του

Βιβλιογραφία

Παπαντωνάκης Γεώργιος Δ.,. Κωτόπουλος Τριαντάφυλλος Η, Σκηνικό, χαρακτήρες, πλοκή, Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο: Για παιδιά και νέους, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 2011