Ενιαία Εξέταση Νεοελληνικής Γλώσσας & Λογοτεχνίας Θέμα Β Κειμενικοί δείκτες (μέρος πέμπτο)

Ενιαία Εξέταση Νεοελληνικής Γλώσσας & Λογοτεχνίας

Θέμα Β Κειμενικοί δείκτες (μέρος πέμπτο)

λεξιλόγιο, ρηματικά πρόσωπα, στίξη, εκφραστικά μέσα, τρόπους σύνταξης, τεχνικές αφήγησης

Ρεύματα

Νεοκλασικισμός

1.     Χρήση μυθολογικών συμβόλων και μορφών

2.    Σύνδεση με τις αξίες και τα πρότυπα της κλασικής λογοτεχνίας

3.    Φροντίδα για κομψή και χαριτωμένη στιχουργία

4.    Ρητορικές εξάρσεις και στομφώδες ύφος

5.    Τήρηση κανόνων, τάξη, μέτρο, ισορροπία, αρμονία, τελειότητα.

6.    Δήλωση και όχι συνυποδήλωση των συναισθημάτων και έλεγχος αυτών.

7.    Στα πλαίσια του νεοκλασικισμού αναπτύχθηκε ο ανακρεοντισμός.

Ρομαντισμός

Μορφή

1.                Ποίηση αφηγηματική ή περιγραφική

2.               Γραφικές περιγραφές, όχι με στόχο την λεπτομερή αναπαράσταση της πραγματικότητας

3.               Α’ πρόσωπο

4.               Επιφωνήματα

5.               Αναφωνήσεις

6.               Δυνατές εικόνες

7.               Στροφές, μέτρο, ομοιοκαταληξία

8.               Εξομολογητικός τόνος

Περιεχόμενο

1.                Ήρωες ανήσυχοι και μελαγχολικοί

2.               Έκφραση της ατομικότητας (του εγώ) του ποιητή, εκμυστήρευση συναισθημάτων, σκέψεων, εντυπώσεων και για την προσωπική του ζωή και για κοινωνικά ζητήματα, με αποτέλεσμα τα προσωπικά του ιδεώδη να ανάγονται σε πανανθρώπινα και η προσωπική του δυστυχία σε καθολική, με το εγώ του να εκφράζει τον κόσμο που τον περιβάλλει

3.               Τάση προς το συναίσθημα, την ευαισθησία και την ονειροπόληση

4.               Ο ρομαντικός άνθρωπος αποστρέφεται τους κανόνες και τις συμβατικότητες και κυριαρχείται από αίσθημα απομόνωσης, αποξένωσης και απογοήτευσης από την κοινωνία

5.               Παρουσία του μυστηρίου, του υπερφυσικού και του μεταφυσικού στοιχείου

6.               Αναφορές στο θεό και τη θρησκευτικότητα

7.               Στράτευση στην υπεράσπιση πολιτικών ή ανθρωπιστικών ιδεωδών, την ελευθερία, τους αγώνες των λαών

8.               Οι ήρωες εμπλέκονται σε περιπέτειες και δείχνουν ηρωισμό, που συχνά μοιάζουν υπερβολικά

9.               Ο έρωτας είναι πάντα παρών, αισθηματικός και όχι αισθησιακός, συνήθως ανολοκλήρωτος ή καταδικασμένος. Συχνή η νοσταλγική αναπόληση μιας χαμένης αγάπης και οι ερωτικές περιπέτειες

10.             Ο φλογερός πόθος από τη μια, αλλά και οι απογοητεύσεις από την άλλη (διάσταση με την κοινωνία, ανεκπλήρωτοι έρωτες και όνειρα, διαψεύσεις στην πραγματοποίηση των ιδανικών) και η υπαρξιακή αγωνία οδηγούν τον ήρωα σε ακραίες συμπεριφορές. Στην περιφρόνηση της ζωής, ακόμη και του ίδιου του θανάτου. Η απόλυτη μελαγχολία γίνεται δεύτερη φύση και έχει ως επακόλουθο ακόμη και σκέψεις για αυτοκτονία. Ο θάνατος είναι η μόνη διέξοδος για τις απογοητεύσεις και την ασφυκτική ψυχική κατάσταση του καλλιτέχνη.

11.              Κυρίαρχη η θέση της φύσης: 1^ον: Η φύση λειτουργεί αντιστικά  και αντισταθμιστικά στην ευτελή και ομογενοποιημένη αστική ζωή 2^ον: η διπλή όψη της φύσης: α) – η φύση ως έμπιστη φίλη παρηγορεί την απελπισμένη ψυχή, - διαφυλάσσει τις ευτυχισμένες αναμνήσεις, - είναι σύμβολο των συναισθημάτων του ποιητή, αντικείμενο μαγείας και λατρείας, -ταυτίζεται με το θείο β) – η φύση η αδιάφορη για την ανθρώπινη μοίρα που συχνά οδηγεί στο θάνατο

12.             Συμπάθεια: όλα τα όντα βρίσκονται σε μια αρχέγονη επικοινωνία μεταξύ τους, κάτι που οδηγεί σε ταύτιση του ανθρώπου με τη φύση

13.             Υψηλό: εμπεριέχει το στοιχείο της απεραντοσύνης, του μεγαλείου, της σφοδρότητας και του τρόμου που μπορεί να έχουν κάποια φυσικά φαινόμενα

14.             Σπιριτουαλισμός: η ανθρώπινη φύση ενέχει το θεϊκό στοιχείο

15.             Η αίσθηση της παροδικότητας του χρόνου και της ζωής

16.             Ιδεαλισμός: Πρόταξη των ηθικών αξιών. Ο ιδεαλισμός είναι φιλοσοφικό δόγμα που υποστηρίζει την υπεροχή του πνεύματος και της συνείδησης έναντι της ύλης

17.             Σκηνικό ερειπίων, τάφων, ηλιοβασιλέματα, νύχτα, φεγγάρι, λίμνες βροχή, νυχτερινά φεγγαρόλουστα τοπία, αρχαιολογικοί χώροι, άνεµος, οµίχλη, θάλασσα, σκιερά δάση

18.             Μακάβριες εικόνες θανάτου

 Ρεαλισμός

Έχει τις βάσεις του στην επιστημονική σκέψη της εποχής, τον κοινωνιολογικό στοχασμό του Κοντ και την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου, σύμφωνα με τα οποία η ζωή των ανθρώπων καθορίζεται από το περιβάλλον και, όπως στη φύση,  έτσι και στην κοινωνία ισχύει ο νόμος της επιβίωσης του ισχυρότερου.

Μορφή

1.                Ουδέτερο ύφος, ώστε να δίνεται η εντύπωση του πραγματικού

2.               Απόλυτος ορισμός του χωροχρονικού πλαισίου

3.               Ζωντανοί διάλογοι με στοιχεία προφορικότητας των ηρώων.

4.               Αντικειμενικό και αμερόληπτο ύφος, ωστόσο το απρόσωπο ύφος του παντογνώστη συγγραφέα, έχοντας πρόσβαση στις σκέψεις των χαρακτήρων, καθοδηγεί την κρίση του αναγνώστη αξιολογώντας ηθικά καθώς περιγράφει.

5.               Περιγραφές που αποδίδουν πιστά την πραγματικότητα

6.               Τριτοπρόσωπη αφήγηση

7.               Γραμμική αφήγηση που περιλαμβάνει κύρια και δευτερεύουσες πλοκές και εκτυλίσσονται βάσει της χρονικής ακολουθίας των γεγονότων, σπάνιες οι αναδρομές

Περιεχόμενο

1.                Εστίαση στην κοινότοπη καθημερινότητα του αστικού κόσμου, στο «βίωμα της πόλης». Εστίαση στο τετριμμένο και το καθημερινό

2.               Μεγάλη ποικιλία χαρακτήρων από τον υπόκοσμο και τους άπορους έως την «καλή κοινωνία»

3.               Μάχη εναντίον των ηθικών αρχών της αστικής τάξης,

4.               Παρουσίαση των συνεπειών των πολιτικών, κοινωνικών και επιστημονικών αλλαγών, όπως είναι η εκβιομηχάνιση, η ταξική κοινωνία, το γυναικείο ζήτημα, η εθνική ταυτότητα

5.               Εκφράζεται η κοινωνική κινητικότητα, αφού το χρήμα προσφέρει δυνατότητες ανέλιξης, όποιες κι αν είναι οι πηγές του

6.               Καθολικοί χαρακτήρες, αντιπροσωπευτικοί τύποι, εύκολα αναγνωρίσιμοι

7.               Ένα μείζον θέμα είναι η χειραφέτηση της Γυναίκας από την πατριαρχική εξουσία

8.               Αναφορά σε ιστορικά γεγονότα υπαρκτά πρόσωπα ή καταστάσεις παρόντος ή παρελθόντος.

9.               Μερικές φορές βρίσκουμε αγγελικές γυναικείες μορφές και υπέρμετρο ηρωισμό, που είναι στοιχεία ρομαντικά

10.             Η προσεκτική παρατήρηση της εξωτερικής πραγματικότητας

11.              Η πιστή λεπτομερής αναπαράστασή της

12.             Αντικειμενικότητα στην αφήγηση. Πιστή αναπαραγωγή του περιβάλλοντος

13.             Γενική απαισιοδοξία για την ικανότητα του ατόμου να επιβάλει την ύπαρξή του σε έναν κόσμο αδιάφορο και χωρίς κατανόηση

14.             Ανάλυση και ψυχολογική διερεύνηση των χαρακτήρων (ψυχογραφία των ηρώων)

15.             Εξέταση κριτική της κοινωνίας

16.             Σατιρική, πολιτική διάσταση

17.             Γεγονότα και σχέσεις που καθορίζονται από τον νόμο της αιτιότητας: σχέσεις αιτίας-αποτελέσματος ανάμεσα στα γεγονότα, τους χαρακτήρες και το περιβάλλον που αποκαλύπτουν τα βαθύτερα κίνητρα και τις επιδράσεις της ανθρώπινης δράσης και προσωπικότητας

  Νατουραλισμός

1.   Η ακραία έκφραση του ρεαλισμού. Αξιώνει μεγαλύτερη αντικειμενικότητα από το ρεαλισμό και απορρίπτει την ηθικολογική παρέμβαση του αφηγητή

2.    Απομακρύνεται από την απλή αιτιακή σχέση μεταξύ εξωτερικού περιβάλλοντος και ατομικής συμπεριφοράς του κλασικού ρεαλιστικού μυθιστορήματος

3.               Ενέχει μια απαισιόδοξη αντίληψη, αφού υποστηρίζει ότι παράγοντες μέσα και έξω από τον άνθρωπο συμπιέζουν την ελεύθερη βούλησή του

4.               Προβάλλει όχι μόνο το τετριμμένο και καθημερινό αλλά και το νοσηρό, το παθογόνο, το θλιβερό

5.               Οι ήρωες είναι έρμαια των παθών τους, του αλκοολισμού, των εγκληματικών ή σεξουαλικών ενστίκτων

6.               Από τη μια μεριά υπάρχει η τάξη των ευημερούντων αστών και από την άλλη η πολυπληθής τάξη των εργατών που ζουν στην αθλιότητα

7.               Οι νατουραλιστές προβάλλουν από τη μια τον αγώνα για υλικές απολαβές και ισχύ και από την άλλη τον απεγνωσμένο αγώνα των εργατών για βελτίωση της ζωής τους

8.               Από τη μια κυριαρχεί η πίστη στην πρόοδο την επιστημονική και τεχνολογική και από την άλλη η απαισιοδοξία για το μέλλον του ανθρώπου

9.               Δεν είναι μόνο μια συνέχιση και επίταση του ρεαλισμού, αλλά είναι ένα κίνημα με συγκεκριμένη θεωρία, μέθοδο και θεματική

Ως προς τη θεωρία: Στηρίζεται στη θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών (τα είδη των ζώων μέσα στα οποία ανήκει και ο άνθρωπος εξελίσσονται σύμφωνα με μια διαδικασία φυσικής επιλογής, όπου επικρατούν τα ισχυρότερα κι εξαφανίζονται τα ασθενέστερα), στις ιδέες του Ιπολύτ Ταιν ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται από έμφυτες ορμές που κληρονομούνται, από την επίδραση του περιβάλλοντος και από την πίεση της δεδομένης στιγμής

Έτσι, σύμφωνα με το νατουραλισμό, η συμπεριφορά του ανθρώπου ρυθμίζεται από τους παράγοντες της κληρονομικότητας, του περιβάλλοντος και της πίεσης της στιγμής, με αποτέλεσμα οι ήρωες των έργων να παρουσιάζονται ως άτομα που δρουν με βάση τα εσωτερικά τους ένστικτα (κυρίως την πείνα και τη σεξουαλική επιθυμία) και υπό την επίδραση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών.

Επίσης ο άνθρωπος ως ον στερημένο από θείες ή ευγενείς καταβολές (προέλευση από τον πίθηκο κι όχι από έναν δίκαιο και συμπονετικό θεό) σε κάποια οριακή στιγμή εκφυλίζεται στην αρχική κατάσταση του κτήνους

Έτσι ο ανθρώπινος μηχανισμός παράγει το καλό ή το κακό χωρίς να ευθύνεται γι’ αυτό

Ως προς τη μέθοδο: οι νατουραλιστές προχωρούν στη μέθοδο της ουδέτερης παρατήρησης, της εξονυχιστικής περιγραφής και της αντικειμενικής ανάλυσης: α) Αξιοποίηση της διαλέκτου και της καθομιλουμένης β) Παραστατικές περιγραφές των σωματικών λειτουργιών γ) Επιστράτευση αρχειακών και δημοσιογραφικών τεκμηρίων δ) Σύμφωνα με το Ζολά: ο νατουραλιστής εργάζεται επιστημονικά, όπως ένας γιατρός: παρατηρεί αποστασιοποιημένος το περιστατικό που έχει μπροστά του, διατυπώνει μια υπόθεση για τα αίτιά του, πειραματίζεται με τις συνθήκες που προκαλούν τη συγκεκριμένη παθολογική συμπεριφορά και επαληθεύει την αρχική υπόθεση ε) Ντετερμινιστικό μοντέλο: Οι άνθρωποι εξουσιάζονται από τα νεύρα και το αίμα τους και στερούνται ελεύθερης βούλησης· 

Ως προς τη θεματική: Χρηματική και σεξουαλική διαφθορά της άρχουσας τάξης, εξαθλίωση εργατών, αλκοολισμός, πορνεία, καταπίεση γυναικών, αστική ή επαρχιακή καθημερινότητα, ιστορίες θλιβερές και νοσηρές, άθλιες κοινωνικές συνθήκες, ταξική ανισότητα, υποκρισία, πλουτοκρατία, αποπνικτικοί χώροι, αιμομιξία, ακραίοι χαρακτήρες, αχαλίνωτα πάθη, παιχνίδια εξουσίας

10.             Ο χώρος για τον νατουραλιστή συγγραφέα είναι ένδειξη της προσωπικότητας των ηρώων

11.              Παρουσιάζει μια απαισιόδοξη εικόνα του ανθρώπινου είδους και της σύγχρονης κοινωνίας. Άτομο και κοινωνία ματαιώνουν τα ιδεώδη που κηρύττουν, προωθούν ή αδιαφορούν για το κακό

12.             Για τον νατουραλισμό δεν υφίσταται κανενός είδους θεία δίκη ή πρόνοια

13.             Αποτυχία του ατομικού ιδεαλισμού: ο ιδεαλιστής ήρωας διδάσκεται ότι νόμος, δίκαιο και εντιμότητα είναι μόνο ουτοπίες και δεν έχουν αντοχές μπροστά στην αδικία

14.             Ο νόμος συχνά δεν μπορεί να αναγνωρίσει ένα έγκλημα και μόνο η φύση μπορεί να το καταδικάσει

Ηθογραφία

1.         Στην ελληνική πραγματικότητα ο ρεαλισμός συνδέθηκε στην πράξη με την ηθογραφία

2.         Πολλά πεζογραφήματα των δύο τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι απεικονίζουν μικρές παραδοσιακές κοινότητες στο φυσικό τους περιβάλλον

3.         Η αναπαράσταση περιλαμβάνει και κοινότητες του αστικού χώρου

4.         Η ηθογραφία νοείται ως η πιστή απεικόνιση ηθών και εθίμων, ανθρώπινων τύπων και περιοχών

5.         Ως όρος ξεπερνά τα όρια των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι. Όπως ο ρεαλισμός είναι μια τεχνική που χαρακτηρίζει έργα διαφορετικών εποχών, έτσι και η ηθογραφία είναι μια τάση που εντοπίζεται και σε έργα άλλων εποχών εκτός από την περίοδο 1880-1910

7.         Τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι η ηθογραφία συνδέθηκε με τη λαογραφία και οι συγγραφείς καταγράφουν ως λαογράφοι τα ελληνικά ήθη

8.         Η ελληνική λαογραφία έχει βέβαια ρίζες ρομαντικές κι εντάσσεται στο ρομαντικό εθνικιστικό ιδεώδες, ωστόσο παραπέμπει και στη μεθοδολογία του ρεαλισμού – νατουραλισμού, αφού βασίζεται στην παρατήρηση και την πιστή καταγραφή

10.       Πολλά ηθογραφικά κείμενα παρουσιάζουν μια μικρή κοινότητα και μελετούν χαρακτηριστικούς τύπους ή δοξασίες

11.        Οι συγγραφείς γνωρίζουν καλά τον τόπο και τους ανθρώπους, τα νοσταλγούν και συχνά παρουσιάζονται αναμνήσεις παλαιών παιδικών τραυμάτων

12.       Η ηθογραφία συνδέθηκε με το διήγημα, αλλά εμφανίζεται και σε κάποια ποιήματα της περιόδου

  Διήγημα

1.                Το διήγημα είναι ένα σύντομο μυθοπλαστικό κείμενο

2.               Συνδέθηκε με το ρεαλισμό, αλλά κάποιες φορές δίνει έμφαση στο φανταστικό και την υπερβολή ή στην πρόκληση σασπένς

3.               Γίνεται προσπάθεια να αποδοθεί το ιδίωμα των ηρώων

4.               Στο διήγημα της γενιάς του 1880 διεισδύει η δημοτική

5.               Ενυπάρχουν κάποιες φορές ρομαντικά ή ιστορικά στοιχεία

6.               Αν και πολλοί θεωρούν ότι το νεοελληνικό διήγημα ξεκινά με το Λουκή Λάρα του Βικέλα, σίγουρα ξεκινά με Το αμάρτημα της μητρός μου του Βιζυηνού το 1883

Παρνασσισμός

1.                Ξεκίνησε από μια ομάδα Γάλλων ποιητών ως αντίδραση στις συναισθηματικές υπερβολές του ρομαντισμού

2.               Οι παρνασσιστές δίνουν σημασία στη φόρμα του ποιήματος, κάτι που είχε αμεληθεί από τους  ρομαντικούς

3.               Ενδιαφέρονται για τη ρυθμική και μελωδική στιχουργία και για την καλλιέργεια έντεχνων στροφικών συμπλεγμάτων

4.               Προκρίνουν τη φόρμα του σονέτου

5.               Στρέφονται προς το αρχαιοελληνικό παρελθόν

6.               Δίνουν έμφαση στο απλό και το καθημερινό

7.               Επιζητούσαν μια ποίηση που να έχει τα χαρακτηριστικά της μουσικής,

8.               Η έμφαση που έδειξαν στη μορφική τελειότητα, συχνά εξουδετερώνει τα «περιεχόμενα» του ποιήματος

  Συμβολισμός

Α. Αντίδραση στο στόμφο του ρομαντισμού, στην απάθεια του παρνασσισμού, στην πιστότητα του ρεαλισμού και του νατουραλισμού. Υιοθέτησε ωστόσο εν μέρει κάποιες αρχές του παρνασσισμού και της καθαρής ποίησης

Β. Μορφή

1.                Φαντασία, εφευρετικότητα,

2.               Ασάφεια,

3.               Μεταφορικός λόγος

4.               Πίστη ότι η ποίηση δημιουργεί μουσική και είναι η ίδια μουσική,

5.               Τόσο οι λέξεις όσο και η σύνταξη πρέπει να ξεφεύγουν από την καθημερινή τους λειτουργία και να είναι εξεζητημένες

6.               Χαλαρή οµοιοκαταληξία

7.               Ανοµοιοκατάληκτος ή ελεύθερος στίχος

8.               Πολλά και πρωτότυπα σχήµατα λόγου

9.               Ιδιόρρυθµη σύνταξη

10.             Νέο λεξιλόγιο

11.              Υπαινικτική και υποβλητική χρήση της γλώσσας: στα ποιήµατα υπάρχει ένα κλίµα ρευστό, θολό, ασαφές. Οι ιδέες και τα συναισθήµατα δε λέγονται καθαρά, αλλά υποβάλλονται µέσα από εικόνες.

12.             Λέξεις µελωδικές,

13.             Επαναλήψεις λέξεων ή φράσεων

  Γ. Περιεχόμενο

1.                Οι συμβολιστές θεώρησαν ότι η αλήθεια στην τέχνη και γενικότερα μπορεί να προσεγγιστεί έμμεσα: η πραγματικότητα που βιώνουμε καθημερινά είναι μια προσωρινή, απατηλή πραγματικότητα σε σχέση με την αλήθεια του αόρατου απόλυτου που μόνο η ποίηση μπορεί να συλλάβει,

2.               Ο ποιητής οραματιστής είναι προικισμένος με την ικανότητα να βλέπει πίσω και πέρα από τα αντικείμενα του πραγματικού κόσμου, την αλήθεια που κρύβετται στον ιδεατό κόσμο

3.               Οι συµβολιστές δίνουν έµφαση στον εσωτερικό κόσµο των ανθρώπων. Τα αντικείµενα -πράγµατα του εξωτερικού κόσµου και τα στοιχεία της φύσης χρησιµοποιούνται ως σύµβολα, για να αποδώσουν τα συναισθήµατα, τις ψυχικές διαθέσεις τους. Το αντικείμενο μάλιστα, πρέπει απλά και μόνο να υποβάλλεται χωρίς να επεξηγείται.

4.               Κυριαρχεί η μελαγχολία, η απαισιοδοξία, η θλίψη

5.               Υπάρχει διάθεση ονειροπόλησης και ρεμβασμού

6.               Ιδεαλισμός και, σε πολλές περιπτώσεις, μυστικισμός

7.               Η ποίηση απαλλάσσεται από φιλοσοφικά και ηθικο-διδακτικά στοιχεία, καθώς και από ρητορισμούς ή θέματα του δημόσιου βίου· γίνεται αυτό που θα έπρεπε πάντοτε να είναι, δηλαδή καθαρή ποίηση (poésie pure), γεμάτη μαγεία και γοητεία.

8.               Το ποίημα δεν έχει πλέον ως στόχο τη μίμηση της φύσης, του εξωτερικού κόσμου ή της πραγματικότητας, αλλά τη δημιουργία ενός άλλου, διαφορετικού, ποιητικού κόσμου· τα ποιήματα δε χρησιμεύουν πλέον για να πούμε κάτι για τον κόσμο

9.               Βασίζεται στην έννοια του μυστηρίου που κυριαρχεί στη φύση και στον άνθρωπο

10.             Επιδιώκει να προκαλέσει συναισθήματα και σκέψεις παρά να περιγράψει

11.              Η συμβολιστική εικόνα δηλώνει την ψυχική κατάσταση του υποκειμένου

12.             Δημιουργεί αντιστοιχίες μεταξύ διαφορετικών αισθήσεων (συναισθησία)

13.             Χρησιμοποιεί το σύμβολο

14.             Η τέχνη είναι το καταφύγιο από τις δοκιμασίες της ζωής

15.             Αντιμετωπίζει πνευματικά την ανθρώπινη ύπαρξη

16.             Οξυμμένη συναίσθηση της θνητότητας

17.             Δύναμη του ερωτισμού

Σύμβολα

«Ορισμένα σύμβολα είναι «συμβατικά» ή δημόσια: έτσι, «ο Σταυρός», «η Γαλανόλευκη» και «ο Καλός Ποιμήν» είναι όροι που αναφέρονται σε συμβολικά αντικείμενα η απώτερη σημασία των οποίων είναι καθορισμένη στο πλαίσιο μιας δεδομένης κουλτούρας. Οι ποιητές, όπως όλοι μας, μεταχειρίζονται τέτοιου είδους συμβατικά σύμβολα· πολλοί ποιητές, ωστόσο, χρησιμοποιούν επίσης «ιδιωτικά» ή «προσωπικά σύμβολα». Συχνά υιοθετούν ευρέως διαδεδομένες συσχετίσεις που συνδέουν ένα αντικείμενο, ένα γεγονός ή μια ενέργεια με μια συγκεκριμένη έννοια, όπως, λ.χ. τη γενική συσχέτιση του παγονιού με την περηφάνια και του αετού με τον ηρωικό αγώνα· του ανατέλλοντος ηλίου με τη γέννηση και του δύοντος ηλίου με το θάνατο· της αναρρίχησης με την προσπάθεια ή την πρόοδο και της καθόδου με την παράδοση ή την αποτυχία. Κάποιοι ποιητές, όμως χρησιμοποιούν επανειλημμένως σύμβολα που η σημασία τους είναι σε μεγάλο βαθμό δικής τους επινόησης, γεγονός που καθιστά δυσκολότερη την ερμηνεία τους» (Abrams, 2005)

Πολλά σύμβολα μπορεί να σκεφτεί κανείς. Για παράδειγμα, η άγρια, αφιλόξενη όψη της φύσης μπορεί να δηλώνει τα εμπόδια και τις δυσκολίες της ζωής. Το κόκκινο χρώμα τον έρωτα, το άσπρο την αγνότητα, το μαύρο το πένθος. Η γροθιά την επαναστατικότητα. Το υπόγειο τον κίνδυνο. Η θάλασσα το ταξίδι. Η Ιθάκη τον στόχο. Τα φθινοπωρινά φύλλα τη μελαγχολία. Η Πηνελόπη την πίστη. Η σβάστικα το Φασισμό. Ο ήλιος τη χαρά. Το περιστέρι την ειρήνη. 

Υπερρεαλισμός

Α. Ο υπερρεαλισμός γεννήθηκε στα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου βρέθηκαν οι περισσότεροι από τους κατοπινούς υπερρεαλιστές. Νέοι, όλοι, στρατεύτηκαν αναγκαστικά, είδαν τη φρίκη και, επιστρέφοντας από το μέτωπο, αμφισβητούν όλα όσα οδήγησαν στο σφαγείο του πολέμου, μαζί και τον Λόγο, που δεν μπόρεσε να εμποδίσει το αλληλοσπαραγμό.

Β. Μορφή

1.                Αστιξία ή χαλαρή στίξη

2.               Ασύνδετο σχήμα

3.               Τολμηρές μεταφορές, παρομοιώσεις, μετωνυμίες, αντιθέσεις, εικόνες

4.               Επαναλήψεις

5.               Ελεύθερος ανομοιοκατάληκτος ανισοσύλλαβος στίχος

6.               Παράτολμοι μη αναμενόμενοι συνδυασμοί λέξεων και εικόνων, αν και η γλώσσα διατηρεί τη δομή της

7.               Λεξιλόγιο παρμένο από κάθε μορφή προφορικού ή γραπτού λόγου

8.               Τα μέσα που χρησιμοποιεί είναι η αυτόματη γραφή, η τύχη, το υποσυνείδητο, η καταγραφή των ονείρων (όλα παρουσιάζονται όπως όταν ζούμε τα πιο τρελά μας όνειρα χωρίς παρέμβαση της λογικής, όχι όπως τα διηγούμαστε το πρωί όταν παρεμβαίνει το συνειδητό και η λογική). 

  Β. Περιεχόμενο

1.                Αντιπολεμικό πνεύμα

2.               Έρωτας: Ο έρωτας είναι σωματικός, συχνά βίαιος και μυστικιστικός. Η μοιραία ερωτική συνάντηση σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο οδηγεί σε αποκρυπτογράφηση των μυστικών και των μυστηρίων του κόσμου. Τότε προκύπτει ο τρελός έρωτας των υπερρεαλιστών.              Και με αυτόν στράφηκαν εναντίον κάθε κοινωνικής σύμβασης και αστικής ηθικής

3.               Η γυναίκα: Ο έρωτας ταυτίζεται με το γυναικείο σώμα. Η γυναίκα υμνείται ως το απόλυτο ερωτικό και γενικότερα ιδανικό

4.               Χιούμορ (συχνά μαύρο)

5.               Όνειρο

6.               Παράλογο

7.               Φύση

8.               Αισιοδοξία, αλλά και φρίκη

9.               Αντιφάσεις της σύγχρονης ζωής

10.             Κυριαρχεί η αίσθηση της όρασης μέσω ενός αεικίνητου βλέμματος

11.              Τα χρώματα: το κόκκινο χρώμα που συνδέεται με την επανάσταση, τη φωτιά, το αίμα, τη βία, τη ζωή, το θάνατο, το πάθος, την αγάπη, το θυμό - το μπλε χρώμα με τη γυναίκα, το νερό, τη νύχτα, τη λήθη, το θάνατο - το γαλάζιο με τη γαλήνη, την αλήθεια, την ελευθερία, την αιωνιότητα - το άσπρο με την αγνότητα, τη ζωή - το μαύρο με το πένθος, τη σιωπή

12.             Επαναστατικό κίνημα για την ολοκληρωτική απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε μορφή καταπίεσης. Στο τελευταίο μανιφέστο του υπερρεαλισμού λέγεται: ο υπερρεαλισμός είναι αιώνιος και ως αιώνιος μπορεί να αναθερμάνει πάντα την ελπίδα για ανατροπή της  καθεστηκυίας τάξης

  Εξπρεσιονισμός

1.                Αντίδραση στο ρεαλισμό, το νατουραλισμό και το συμβολισμό.

2.               Άρνηση κάθε αληθοφάνειας και αντικειμενικής απεικόνισης

3.                Προβολή του κόσμου όπως αυτός εμφανίζεται στη φαντασία του καλλιτέχνη, ή όπως τον φαντάζονται ή τον νιώθουν τα πρόσωπα του έργου.

4.               Τάση προς την υπερβολή, έντονη συγκίνηση, έντονα πάθη

5.               Κυριαρχεί το αλλόκοτο, το πρωτόγονο, το ονειρικό και το φαντασιακό

6.               Επικρατεί η εικόνα και η μεταφορά

7.        Θέματα: ο πόλεμος και γενικά η βία και οι επιπτώσεις της στον άνθρωπο, η έκσταση, αλλά και η απόγνωση μπροστά στη μηχανή, την τεχνολογία, την  πρόοδο, τη μεγαλούπολη

8.               Αγωνιώδης προβληματισμός σχετικά με την καταστροφή στην οποία οδηγείται ο κόσμος και την ίδια στιγμή εκφράζεται ελπίδα για την ολοκληρωτική ανανέωση της ανθρωπότητας.

Μοντερνισμός Ποίηση:

1)Ο ελεύθερος στίχος

2)Η δραματικότητα 

3)Εκτενής χρήση ποιητικών προσωπείων

4)Η χρήση καθημερινού λεξιλογίου

5)Η σκοτεινότητα του νοήματος

6)Η αποσπασματική και ελλειπτική ανάπτυξη του ποιήματος που δε βασίζεται στη λογική αλλά στην ψυχολογική και συναισθηματική αλληλουχία

7)Η παρουσία παραπομπών σε κείμενα του παρελθόντος

8)Παραθέσεις ή παραφράσεις ξένων κειμένων

9)Η χρήση παλαιότερων τύπων της γλώσσας, ιδιωματικών τύπων, σπάνιων όρων

10)Η μυθική μέθοδος: Μια ειδική χρήση του αρχαίου μύθου: Ο μύθος λειτουργεί ως πλαίσιο οργάνωσης και ως αντίστιξη προς το ιστορικό παρόν

Μοντερνισμός Πεζογραφία: Είναι οι τάσεις στη λογοτεχνία και στις άλλες τέχνες που εκδηλώθηκαν στην Ευρώπη μετά το Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο:

1)Ρήξη με την παράδοση

2)Ρεύματα όπως ο υπερρεαλισμός, ο κυβισμός, ο φουτουρισμός, ο εξπρεσσιονισμός ανατρέπουν τις παραδοσιακές αφηγηματικές συμβάσεις

3)Διάσπαση της αφηγηματικής συνέχειας

4)Εφαρμογή νέων αφηγηματικών τεχνικών, όπως ο εσωτερικός μονόλογος και ο ελεύθερος πλάγιος λόγος

5)Ο μοντερνισμός συνδέεται με την υποκειμενική και εσωτερικευμένη πρόσληψη της πραγματικότητας

6)Το μοντέρνο μυθιστόρημα θεματοποιεί ακόμα και τις συνθήκες δημιουργίας του 

7)Η πλοκή εκλείπει εντελώς

8)Ανατρέπονται οι δομές του χώρου και του χρόνου 

9)Προβάλλει το άλογο στοιχείο

10)Ο χώρος και ο χρόνος θρυμματίζονται

11)Ο παντογνώστης αφηγητής του 19ου αι δίνει τη θέση του στον αφηγητή με εσωτερική εστίαση ή περιορισμένη οπτική γωνία ή ακόμη και πολλές οπτικές γωνίες

12)Η εκφορά του λόγου γίνεται συχνά αποσπασματική, με συγκοπές, με χάσματα και ανώμαλη στίξη

Βιβλιογραφία

Λογοτεχνία, Φάκελος Υλικού – Δίκτυα Κειμένων, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

Λογοτεχνία, Φάκελος Εκπαιδευτικού, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

 «Εμείς και οι άλλοι…», Δίκτυο Κειμένων, Φάκελος Υλικού, Νεοελληνική Γλώσσα, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, 2019

Συντακτικό της νέας ελληνικής, Α’ Β’ Γ’ Γυμνασίου, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Νεοελληνική Γραμματική, αναπροσαρμογή της μικρής νεοελληνικής γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Κούγκουλος Θανάσης, Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική κριτική, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας, Μετρικά Υφολογικά Κριτικά Μεταφραστικά, Πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2016.

Παπαντωνάκης Γ., Κωτόπουλος Τ., Σκηνικό, Χαρακτήρες, Πλοκή, Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο: Για παιδιά και νέους, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 2011

Barry Peter, Γνωριμία με τη θεωρία, μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία, μτφ. Αναστασία Νάτσινα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2013

Φρυδάκη Ευαγγελία, Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας, εκδόσεις Κριτική, 2003

Μυλιωνάκου – Σαϊτάκη Γιούλα, Προσεγγίσεις στη θεωρία της Λογοτεχνίας, Εκδόσεις Φυτράκη, 2006

Genette G., Σχήματα III, Εκδόσεις Πατάκη, 2007

Παπάζογλου Χ., Μετρική και Αφήγηση, ΜΙΕΤ, 2012

Αποστολίδου Β., Κόκορης Δ., Μπακογιάννης Μ., Χοντολίδου Ε., Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο & στην κοινωνία, εκδόσεις Gutenberg, 2018

Βλαβιανού Α, Γκότση Γ., Καρακάση Κ., Καργιώτης Δ., Κατσικάρος Θ., Πιπινιά Ι., Προβατά Δ., Σπυροπούλου Α., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Β’, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Ροτζώκος Ν., Αναστασιάδου Α., Κωστίου Κ., Βογιατζόγλου Α., Μέντη Δ., Νεότερη Εληνική Λογοτεχνία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Ρούσσου Βαρβάρα, Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης μετρικολογίας: Τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (1920 – 1940), Διδακτορική Διατριβή, 2007

Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2005

M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία Χατζηιωαννίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005

Μάντης Κ., Δαδούση Ν., Δαμασκηνή Σ., Νεοελληνκή Λογοτεχνία Θεωρία, Εκδόσεις Χατζηθωμά, 2019

Σταμλάκου Μ., Ευγενικός Ι., Νεοελληνική Γλώσσα Θεωρία – Μεθοδολογία, Εκδόσεις Χατζηθωμά, 2019

Μήτσελος Α., Μήτσελος Σ., Νέα Ελληνικά Γ’ Λυκείου, Ελληνοεκδοτική, 2019

Πρόδρομος Π., Μαυρακάκης Μ., Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία, Γ’ Γενικού Λυκείου, Κριτήρια αξιολόγησης, Εκδόσεις Πατάκη, 2019

http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/Theoria%20arxaia/aprosopi%20sintaxi.htm

http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/Theoria%20Nea/anaforikes-protaseis-Nea-Ellinika.htm