Ενιαία Εξέταση Νεοελληνικής Γλώσσας & Λογοτεχνίας Θέμα Β Κειμενικοί δείκτες (μέρος τρίτο)

Ενιαία Εξέταση Νεοελληνικής Γλώσσας & Λογοτεχνίας

Θέμα Β Κειμενικοί δείκτες (μέρος τρίτο)

λεξιλόγιο, ρηματικά πρόσωπα, στίξη, εκφραστικά μέσα, τρόπους σύνταξης, τεχνικές αφήγησης

Εκφραστικά μέσα

Γλώσσα

Ο διάλογος αναδεικνύει την ιδιόλεκτο των χαρακτήρων: Κάθε χαρακτήρας σε ένα έργο έχει δική του ιδιόλεκτο, δηλαδή τη δική του ιδιοσυγκρασιακή χρήση της γλώσσας (με βάση κοινωνικά, μορφωτικά, γεωγραφικά κτλ κριτήρια) η οποία είναι πάντοτε διακριτή από την ιδιόλεκτο των άλλων χαρακτήρων. Κανένας χαρακτήρας σε ένα έργο δεν μιλάει ακριβώς όπως ένας άλλος.

Συγχρόνως, αποκαλύπτεται η γλωσσική ιδιοτυπία του αφηγητή ή του ποιητικού υποκειμένου, για παράδειγμα διάφοροι ιδιωματισμοί, η χρήση δημοτικής ή λόγιας γλώσσας.

Εικόνα

Είναι η περιγραφή ενός προσώπου, ενός χώρου ή ενός αντικειμένου.

Μια εικόνα μπορεί να είναι στατική ή δυναμική.

Μπορεί, επίσης, να είναι οπτική, όταν απευθύνεται στην όραση, ακουστική, όταν τα γνωρίσματά της αξιοποιούν ακουστικά στοιχεία, οσφρητική ή απτική/κινητική, όταν αξιοποιεί αντίστοιχα  στοιχεία.

Οι περισσότερες εικόνες είναι μεικτές.

Η λειτουργία τους είναι ανάλογη της λειτουργίας των περιγραφών.

Σχήματα Λόγου

Ως προς τη σημασία

Μεταφορά

Μια λέξη ή μια φράση χρησιμοποιείται με διαφορετική σημασία από την αρχική της.

Με τη μεταφορά διευρύνεται το περιεχόμενο και δημιουργείται ένα νέο νόημα, μέσα από την προβολή μιας ομοιότητας. Δίνεται παραστατικότητα, εκφραστικότητα, ζωντάνια και γλαφυρότητα. Ο λόγος γίνεται πλούσιος, βαθύς και δυνατός.

Π.χ. Η μοίρα πλέκει συμφορές.

Παρομοίωση

Κάτι παραλληλίζεται με κάτι άλλο, το οποίο έχει αυτή την ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό. Χρησιμοποιούνται οι λέξεις σαν, όπως και άλλες με παρόμοια σημασία.

Η παρομοίωση συνδέει κάτι ανοίκειο με κάτι πιο οικείο προς το δέκτη, μέσα από την προβολή μιας ομοιότητας. Το ύφος γίνεται πιο ζωντανό και παραστατικό. Ο λόγος γίνεται εικονοπλαστικός και αλληγορικός και τα νοήματα εύληπτα.

Π.χ. Ο Αχιλλέας όρμησε στη μάχη σαν λιοντάρι.

Μετωνυμία

Χρησιμοποιείται μια λέξη που δηλώνει α) το περιέχον αντί του περιεχόμενου και  το αντίθετο, β) το συγκεκριμένου αντί του αφηρημένου και το αντίθετο, γ) το δημιουργό αντί για το δημιούργημα, δ) το αποτέλεσμα αντί της αιτίας.

Π.χ. Η πόλη ήταν ανάστατη.

Το κείμενο αποκτά πυκνότητα.

Συνεκδοχή

Χρησιμοποιείται μια λέξη που δηλώνει α) το μέρος αντί του όλου και αντίστροφα, β) το ένα αντί για πολλά και αντίστροφα, γ) το γένος αντί για το είδος και αντίστροφα. δ) την ύλη αντί για το πράγμα.

Το ύφος γίνεται πυκνό.

Π.χ. Κάθε κλαδί και κλέφτης (αντί: κάθε δέντρο)

Προσωποποίηση

Ζώα, φυτά, πράγματα, αφηρημένες έννοιες παρουσιάζονται να έχουν ανθρώπινες ιδιότητες.

Με την προσωποποίηση η αφήγηση αποκτά συμβολικές/αλληγορικές διαστάσεις και απομακρύνεται από το ρεαλισμό. Το αντικείμενο της προσωποποίησης αποκτά κύρος και αξία.

Π,χ, Κλαίνε τα δέντρα, κλαίνε τα βουνά.

Υπερβολή

Η απόδοση υπερβολικών ιδιοτήτων σε κάτι.

Τονίζεται η αξία ή το μέγεθος κάποιου προσώπου ή αντικειμένου και προκαλούνται ισχυρές εντυπώσεις.

Π.χ. Σα δυο βουνά είναι οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή του.

Σχήμα κατ’ εξοχήν

Δηλώνει το πρόσωπο που κυρίως αντιπροσωπεύει μια έννοια.

Π.χ. «Μὴν εἴδετε τὴν ὀμορφιὰ ποὺ τὴν Κοιλάδα ἁγιάζει;» Διονύσιος Σολωμός

         Η Πόλη έπεσε.

Λιτότητα

Αντί για μια λέξη χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση

Προκαλείται ένας μετριασμός της θετικής ή αρνητικής εντύπωσης που θα προκαλούσε η αρχική διατύπωση.

Π.χ. Η φθορά που έπαθε δεν ήταν μικρή.

Ειρωνεία

Δεν υπάρχει συμφωνία ανάμεσα στις λέξεις και στη σημασία τους.

Η ειρωνεία αποσκοπεί στη σάτιρα, στη διακωμώδηση, στην επίκριση.

Π.χ. Ωραία τα κατάφερες!

Αλληγορία

Μια ιστορία που άλλα λέει και άλλα εννοεί.

Το ύφος γίνεται ζωντανό και υποβλητικό.

Π.χ. Οχ! Σαν της είπα έτσι, άναψε ο γιαλός και κάηκαν τα ψάρια (έγινε έξαλλη).

Ευφημισμός

Λέξεις ή φράσεις αρνητικά φορτισμένες αντικαθίστανται με άλλες με θετικό ή ουδέτερο φορτίο.

Δημιουργεί μια διαφορετική εικόνα από την πραγματικότητα.

Π.χ. γλυκάδι αντί ξίδι

Αντίθεση 

Όταν παρατίθενται δύο έννοιες που έχουν διαφορετική σημασία.

Με την αντίθεση γίνονται κατανοητές οι ακραίες καταστάσεις στις οποίες μπορεί να εμπλακεί ο άνθρωπος. Το ύφος γίνεται ζωηρό και παραστατικό, ενώ ο λόγος αποκτά αρμονία και ισορροπία.

Ως προς τη θέση των λέξεων

Ασύνδετο

Όμοιοι όροι ή προτάσεις δίνονται ασύνδετα, με κόμμα.

Ο λόγος γίνεται πυκνός, γοργός και καμιά φορά ασθματικός. Δίνεται έμφαση στους όρους και ζωντάνια στο λόγο.

Π.χ. Το τουφέκι ανάβει, αστράφτει,

        Λάμπει, κόφτει το σπαθί.

Πολυσύνδετο

Όμοιοι όροι ή προτάσεις συνδέονται με συμπλεκτικούς, αντιθετικούς ή διαχωριστικούς συνδέσμους. Στόχος είναι η απλότητα στο λόγο, η εύκολη κατανόηση των νοημάτων και η συναισθηματική φόρτιση του δέκτη.

Π.χ. Οι κλέφτες επροσκύνησαν και γίνηκαν ραγιάδες

        κι άλλοι φυλάγουν πρόβατα κι άλλοι φυλάγουν γίδια.

Χιαστό

Δυο λέξεις ή φράσεις επαναλαμβάνονται με αντίστροφη σειρά.

Π.χ. Μέρα και νύχτα περπατεί, νύχτα και μέρα λέγει.

Υπερβατό

Ανάμεσα σε δύο λέξεις με στενή συντακτική σχέση παρεμβάλλονται άλλες.

Ο λόγος αποκτά ρυθμό και πολυπλοκότητα.

Π.χ. Πίνω το ωριοστάλαχτο της πλάκας το φαρμάκι.

Κύκλος

Η αρχή και το κλείσιμο μιας πρότασης, περιόδου, στίχου, στροφής με την ίδια λέξη ή φράση.

Π.χ. Μοναχή το δρόμο επήρες,

        εξανάρθες  μοναχή.

Ομοιοτέλευτο

Διαδοχικές φράσεις που ομοιοκαταληκτούν.

Ο ρυθμός και η μουσικότητα ενδυναμώνουν.

Π.χ. Και βογκάει και βαριά μοιρολογάει.

Πρωθύστερο

Λέγεται πρώτα εκείνο που κανονικά είναι δεύτερο.

Π.χ. Ξεντύθη ο νιος, ξεζώστηκε και στο πηγάδι μπήκε.  

Αναστροφή

Η σκόπιμη αλλαγή της φυσικής σειράς των λέξεων.

Προκαλείται εντυπωσιασμός και δίνεται έμφαση σε κάποιο όρο.

Οξύμωρο

Δυο λέξεις που νοηματικά αλληλοαναιρούνται δίνονται μαζί.

Δημιουργείται αντίφαση, η οποία όμως αίρεται από το περιεχόμενο.

Παρήχηση

Η επανάληψη σε συνεχόμενες λέξεις του ίδιου ήχου ή φθόγγου (συνήθως σύμφωνου)

Συμβάλλει στη μουσικότητα.

Π.χ Τρανή λαλιά, τρόμου καλιά, ρητή κατά το κάστρο.

Ετυμολογικό σχήμα

Παρατίθενται μαζί ομόρριζες λέξεις.

Π.χ. Τραγούδι τραγουδήστε μου, χιλιοτραγουδημένο.

Ως προς την πληρότητα του λόγου

Επανάληψη

Λέξεις ή φράσεις που επανέρχονται ξανά και ξανά.

Με την επανάληψη δηλώνονται έντονα συναισθήματα. Έλκεται το ενδιαφέρον του δέκτη στα επαναλαμβανόμενα στοιχεία.

Αναδίπλωση

Η επανάληψη μια λέξης ή φράσης αμέσως δεύτερη φορά.

Π.χ. Φεύγει, φεύγει ο προδότης.

Επαναφορά

Όταν δύο ή περισσότερες προτάσεις στη σειρά αρχίζουν με την ίδια λέξη ή φράση.

Π.χ. Μαύρος ήταν, μαύρα φορεί, μαύρο και τ’ άλογό του.

Άρση – Θέση

Αρχικά δηλώνεται αυτό που δεν είναι κάτι και μετά αυτό που είναι.

Πλεονασμός

Η χρήση περισσότερων λέξεων.

Α) Παραλληλία

Όταν συγχρόνως το ίδιο νόημα εκφράζεται και καταφατικά και αρνητικά.

Π.χ. Μ’ απολησμόνησε και πια δε με θυμάται.

Β) Περίφραση

Μια έννοια εκφράζεται με περισσότερες λέξεις.

Π.χ. Ο Γέρος του Μοριά (αντί: Κολοκοτρώνης)

Γ) Ένα με δύο

Μια έννοια εκφράζεται με δυο λέξεις που συνδέονται με το και, ενώ έπρεπε η μία να είναι προσδιορισμός της άλλης.

Π.χ. Αστροπελέκι και φωτιά να πέσει στες αυλές σου (αστροπελέκι φλογερό).

Έλλειψη - Βραχυλογία

Η παράλειψη λέξεων που εννοούνται εύκολα.

Π.χ. Η δύναμή σου πέλαγο κι η θέλησή μου βράχος.

Είδη βραχυλογίας είναι:

Α) Σχήμα από κοινού

Μια λέξη ή φράση παραλείπεται και εννοείται αμετάβλητη.

Π.χ. Σε τραγουδά, όπως το πουλί τον ήλιο που ανατέλλει.

Β) Σχήμα εξ αναλόγου

Οι λέξεις που εννοούνται είναι αλλαγμένες. Δίνει προφορικότητα, απλότητα και χάρη.

Π.χ. Την άλλη μέρα δεν έφυγα, όπως είχα σκοπό.

Γ) Ζεύγμα

Δύο αντικείμενα συνδέονται με ένα ρήμα, ενώ το ένα ταιριάζει με άλλο ρήμα το οποίο εννοείται.

Π.χ. Ακούει ντουφέκια και βροντούν, σπαθιά λαμποκοπάνε (βλέπει σπαθιά).

Ρητορική ερώτηση

Ερώτημα στο οποίο ξέρουμε την απάντηση.

Δημιουργεί προβληματισμό.

Υποφορά – Ανθυποφορά

Σε μια ερώτηση πρώτα δίνεται η αρνητική απάντηση και μετά η θετική.

Π.χ. Αχός βαρύς ακούεται, πολλά τουφέκια πέφτουν.

        Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαρικόπι;

        Ουδέ σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι.

        Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ’ αγγόνια.

Αποσιώπηση

Παύση του λόγου.

Χρησιμοποιούνται αποσιωπητικά.

Το ύφος γίνεται υπαινικτικό και προκαλείται προβληματισμός και συναισθηματική φόρτιση.

Αναφώνηση

Επιφωνηματική φράση.

Δηλώνονται ποικίλα συναισθήματα, όπως θαυμασμός, οργή, χαρά.

Ως προς τη γραμματική συμφωνία των λέξεων

Καθολικό – Μερικό

Όταν η λέξη που δηλώνει ένα σύνολο που διαιρείται δεν εκφράζεται με γενική διαιρετική ή με εμπρόθετο, αλλά στην ίδια πτώση με τη λέξη που δηλώνει το μέρος.

Π.χ. Παίρνει τον κατήφορο, την άκρη το ποτάμι (αντί: του ποταμιού)

Έλξη

Ένας όρος δε συμφωνεί συντακτικά με τον όρο που πρέπει σύμφωνα με το νόημα, αλλά με κάποιον άλλο ισχυρότερο.

Π.χ. Τιμούμε όλους όσους αγωνίστηκαν για την πατρίδα.  

Πρόληψη

Το υποκείμενο μιας εξαρτημένης πρότασης τίθεται ως αντικείμενο της κύριας.

Π.χ. Για δέστε τον αμάραντο, σε τι βουνό φυτρώνει.

Κατά το νοούμενο

Η σύνταξη ακολουθεί το νόημα κι όχι τους κανόνες.

Π.χ. Ο κόσμος χτίζουν εκκλησιές.

Υπαλλαγή

Ένα επίθετο αποδίδεται σε ένα ουσιαστικό, ενώ κανονικά αναφέρεται σε άλλο όρο.

Συμβάλλει στη ρυθμικότητα.

Π.χ. Τ’ αντρειωμένα κόκκαλα ξεθάψτε του γονιού σας.

Ανακόλουθο

Οι λέξεις που ακολουθούν δεν έχουν συντακτική συμφωνία με τις προηγούμενες.

Δείχνει έντονη ψυχική φόρτιση του υποκειμένου.

Π.χ, Η κυρά – Ρήνη του Κριτού, του Δούκα η θυγατέρα, χρόνους της γράφουν τα προικιά (αντί: της κυρά – Ρήνης… της γράφουν).

Γενικότερα, τα σχήματα λόγου νοηματοδοτούν το κείμενο, καθώς ή τονίζουν κάτι ή διαφοροποιούν σημασίες, ανακαλούν μνήμες, εκφράζουν  σκέψεις και συναισθήματα. Συγχρόνως,  κάνουν ξεχωριστό το ύφος των προσώπων, ενώ το ίδιο το κείμενο δονείται, αποκτά ένταση, ζωντάνια, αμεσότητα, παραστατικότητα, δραματικότητα.

Η θεατρικότητα σε ένα αφηγηματικό ή ποιητικό κείμενο

1.     Η ύπαρξη χαρακτήρων – φωνών – σιωπών

2.    Ο διάλογος

3.    Η δράση

4.    Η ύπαρξη σκηνικού – χρονότοπου

5.    Στοιχεία πλοκής

Βιβλιογραφία

Λογοτεχνία, Φάκελος Υλικού – Δίκτυα Κειμένων, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

Λογοτεχνία, Φάκελος Εκπαιδευτικού, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

 «Εμείς και οι άλλοι…», Δίκτυο Κειμένων, Φάκελος Υλικού, Νεοελληνική Γλώσσα, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, 2019

Συντακτικό της νέας ελληνικής, Α’ Β’ Γ’ Γυμνασίου, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Νεοελληνική Γραμματική, αναπροσαρμογή της μικρής νεοελληνικής γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Κούγκουλος Θανάσης, Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική κριτική, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας, Μετρικά Υφολογικά Κριτικά Μεταφραστικά, Πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2016.

Παπαντωνάκης Γ., Κωτόπουλος Τ., Σκηνικό, Χαρακτήρες, Πλοκή, Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο: Για παιδιά και νέους, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 2011

Barry Peter, Γνωριμία με τη θεωρία, μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία, μτφ. Αναστασία Νάτσινα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2013

Φρυδάκη Ευαγγελία, Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας, εκδόσεις Κριτική, 2003

Μυλιωνάκου – Σαϊτάκη Γιούλα, Προσεγγίσεις στη θεωρία της Λογοτεχνίας, Εκδόσεις Φυτράκη, 2006

Genette G., Σχήματα III, Εκδόσεις Πατάκη, 2007

Παπάζογλου Χ., Μετρική και Αφήγηση, ΜΙΕΤ, 2012

Αποστολίδου Β., Κόκορης Δ., Μπακογιάννης Μ., Χοντολίδου Ε., Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο & στην κοινωνία, εκδόσεις Gutenberg, 2018

Βλαβιανού Α, Γκότση Γ., Καρακάση Κ., Καργιώτης Δ., Κατσικάρος Θ., Πιπινιά Ι., Προβατά Δ., Σπυροπούλου Α., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Β’, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Ροτζώκος Ν., Αναστασιάδου Α., Κωστίου Κ., Βογιατζόγλου Α., Μέντη Δ., Νεότερη Εληνική Λογοτεχνία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Ρούσσου Βαρβάρα, Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης μετρικολογίας: Τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (1920 – 1940), Διδακτορική Διατριβή, 2007

Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2005

M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία Χατζηιωαννίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005

Μάντης Κ., Δαδούση Ν., Δαμασκηνή Σ., Νεοελληνκή Λογοτεχνία Θεωρία, Εκδόσεις Χατζηθωμά, 2019

Σταμλάκου Μ., Ευγενικός Ι., Νεοελληνική Γλώσσα Θεωρία – Μεθοδολογία, Εκδόσεις Χατζηθωμά, 2019

Μήτσελος Α., Μήτσελος Σ., Νέα Ελληνικά Γ’ Λυκείου, Ελληνοεκδοτική, 2019

Πρόδρομος Π., Μαυρακάκης Μ., Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία, Γ’ Γενικού Λυκείου, Κριτήρια αξιολόγησης, Εκδόσεις Πατάκη, 2019

http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/Theoria%20arxaia/aprosopi%20sintaxi.htm

http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/Theoria%20Nea/anaforikes-protaseis-Nea-Ellinika.htm