Ενιαία Εξέταση Νεοελληνικής Γλώσσας & Λογοτεχνίας Θέμα Β Κειμενικοί δείκτες (μέρος πρώτο)

Ενιαία Εξέταση Νεοελληνικής Γλώσσας & Λογοτεχνίας

Θέμα Β Κειμενικοί δείκτες (μέρος πρώτο)

λεξιλόγιο, ρηματικά πρόσωπα, στίξη, εκφραστικά μέσα, τρόπους σύνταξης, τεχνικές αφήγησης

Γλώσσα

Απλή, λιτή, φυσική, κοντινή στον προφορικό λόγο, κυριολεκτική-αναφορική-δηλωτική, μεταφορική-ποιητική-συνυποδηλωτική, σαφής, λόγος αναλυτικός, λόγος με εξειδικευμένους όρους, με επιστημονικούς όρους, ιδιωματική, ακριβής, αναλυτικός λόγος, πολλά εκφραστικά μέσα - σχήματα λόγου, εξεζητημένη, αρχαΐζουσα/καθαρεύουσα.

Το λεξιλόγιο

Ριζικές λέξεις: Σχηματίζονται από το θέμα και μια κατάληξη. Π.χ. δίν-ω

Παράγωγες: Σχηματίζονται με την προσθήκη μιας κατάληξης σε άλλη λέξη. Π.χ. λέγω à λόγος

Σύνθετες: Σχηματίζονται από τη σύνδεση άλλων απλών λέξεων. Π.χ αφαίμαξη

Πολυσύνθετες: Αποτελούνται από τρία ή περισσότερα συνθετικά. Π.χ. α-διά-φθορος

Παρασύνθετες: Σχηματίζονται από άλλες σύνθετες λέξεις με την προσθήκη κατάληξης. Π.χ. καλή + καρδιά à καλόκαρδος à καλοκαρδίζω

Συνώνυμες: Λέξεις με περίπου ίδια σημασία. Π.χ. δυνατός, κραταιός, ικανός, εφικτός

Ταυτόσημες: Λέξεις με ακριβώς ίδια σημασία. Π.χ. μητέρα – μάνα

Ομόρριζες: Λέξεις με όμοια ρίζα. Π.χ. τέχνη - τόκος

Αντίθετες: Λέξεις με αντίθετη σημασία. Π.χ. αγάπη – μίσος

Ομόηχες ή Ομώνυμες: Λέξεις με διαφορετική σημασία, αλλά που ακούγονται ίδια. Π.χ. διάλειµµα - διάλυµα

Παρώνυμες: Λέξεις με διαφορετική σημασία, που μοιάζουν στην προφορά. Π.χ. μόνη – μονή

Λαϊκές και Λόγιες λέξεις

Λαϊκές: Λέξεις καθημερινές που δίνουν προφορικότητα και οικειότητα, ενώ το μήνυμα και οι πληροφορίες γίνονται εύκολα κατανοητά. Εδώ περιλαμβάνονται και λέξεις της αργκό.

Λόγιες: Λέξεις που προέρχονται από παλαιότερες γλωσσικές μορφές. Ο λόγος αποκτά σοβαρότητα, επισημότητα, κύρος και επιστημονικότητα.

Ειδικό Λεξιλόγιο

Εξειδικευμένοι, επιστημονικοί όροι.

Στόχος είναι η προβολή του ήθους του πομπού, η πειθώ, η αξιοπιστία, η ακρίβεια στη σκέψη και στο λόγο, η επισημότητα στο ύφος.

Λειτουργίες της Γλώσσας

Αναφορική λειτουργία

1.     Ο πομπός απευθύνεται στη λογική του δέκτη και η γλώσσα λειτουργεί με λογικό τρόπο

2.    Το βάρος του πέφτει στην πληροφόρηση, αποσκοπεί, δηλαδή, στη μετάδοση μιας πληροφορίας

3.    Ενδιαφέρει η κατανόηση των νοημάτων και η σαφής πρόσληψη

4.    Η πραγματικότητα απεικονίζεται ρεαλιστικά, ο λόγος είναι αντικειμενικός

5.    Οι λέξεις χρησιμοποιούνται κυριολεκτικά (δηλωτική χρήση της γλώσσας)

Ποιητική λειτουργία

1.     Ο πομπός απευθύνεται στο συναίσθημα του δέκτη

2.    Το βάρος πέφτει στη μορφή του μηνύματος και όχι στο περιεχόμενο

3.    Ενδιαφέρει η συναισθηματική διέγερση και η αισθητική απόλαυση

4.    Η πραγματικότητα απεικονίζεται υποκειμενικά

5.    Οι λέξεις χρησιμοποιούνται μεταφορικά (συνυποδηλωτική χρήση της γλώσσας)

6.    Ο λόγος γίνεται λογοτεχνικός

Παρατήρηση

Δεν πρέπει πάντα να ταυτίζεται η αναφορική λειτουργία με την κυριολεξία και η ποιητική με τη μεταφορά.

Πχ, Η ψυχική συρρίκνωση περιορίζει τους ορίζοντες του σύγχρονου ανθρώπου. Στη φράση χρησιμοποιούνται μεταφορές, αλλά η λειτουργία είναι αναφορική.

Πχ.  Κι ο ίσκιος του μεγάλωσε πάνω στον τοίχο.

Και τον ερώτησε: πού έχεις κρυμμένα τα όπλα;

  Κι εκείνος, κανείς δεν ξέρει αν από σύμπτωση, ή ίσως για ν' απαντήσει,

  έβαλε το χέρι πάνω στην καρδιά του.

Πρόκειται για στίχους του Λειβαδίτη. Ο λόγος είναι κυριολεκτικός, αλλά η λειτουργία είναι ποιητική. Υπάρχει εσωτερικός ρυθμός και εικονοποιητικός λόγος.

Γλωσσικές επιλογές/ Εκφραστικά μέσα

Αφορούν:

-          Στις γλωσσικές ποικιλίες (ιδίωμα ή διάλεκτο του ομιλητή ή συγγραφέα, γλωσσικές ποικιλίες, οπτικές της γλώσσας)

-          Στο λεξιλόγιο (κοινό – καθημερινό, εξειδικευμένο – τεχνικό)

-          Στους γραμματικούς χρόνους, τις εγκλίσεις και τα ρηματικά πρόσωπα

-          Στη στίξη

-          Στα σχήματα λόγου

-          Στη σύνδεση των προτάσεων (παρατακτική, υποτακτική)

-          Στη σημασία των λέξεων (κυριολεξία, μεταφορά, παρομοίωση, αντίθεση κ.ά.),

-          Στην ονοματοποίηση: Είναι η διαδικασία μετατροπής ενός ρήματος ή ενός επιθετικού προσδιορισμού σε ουσιαστικό (π.χ. υπολογίζω > υπολογισμός, φτωχός > φτωχοποίηση). Η γραμματική αυτή μετατόπιση έχει συνέπειες και στο νόημα, εφόσον οι ονοματοποιημένοι τύποι φέρουν τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά τόσο των ρηματικών διαδικασιών ή των ιδιοτήτων από όπου προέρχονται όσο και του αποτελέσματος αυτών των διαδικασιών ή των ιδιοτήτων. Η ονοματοποίηση χαρακτηρίζει τα επιστημονικά κείμενα, όπως το δοκίμιο ή οι τεχνικές αναφορές,

-          Στη χρήση προσωπικής και απρόσωπης σύνταξης,

-          Στη χρήση ευθέος ή πλαγίου λόγου

Οι χρόνοι του ρήματος

Ενεστώτας: δηλώνει κάτι που γίνεται στο παρόν εξακολουθητικά ή κάτι που επαναλαμβάνεται. Κάποιες φορές μπορεί να αναφέρεται σε πράξεις που θα γίνουν στο κοντινό μέλλον. Ο ιστορικός ενεστώτας δίνει παραστατικότητα και δραματικότητα.

Παρατατικός: δηλώνει κάτι που γινόταν στο παρελθόν εξακολουθητικά ή με επανάληψη.

Στιγμιαίος μέλλοντας: δηλώνει κάτι που θα γίνει στο μέλλον χωρίς συνέχεια ή επανάληψη.

Εξακολουθητικός μέλλοντας: δηλώνει κάτι που θα γίνεται στο μέλλον με αδιάκοπη συνέχεια ή με επανάληψη.

Αόριστος: δηλώνει κάτι που έγινε στο παρελθόν συνοπτικά ή στιγμιαία,  ανεξάρτητα αν διήρκεσε πολύ ή λίγο. Ο γνωμικός αόριστος δηλώνει κάτι που έχει διαχρονική ισχύ. Μερικές φορές μπορεί να δηλώνει τη βεβαιότητα ενός συμβάντος στο μέλλον (πχ αν έχεις αυτόν δικηγόρο, καθάρισες…).

Παρακείμενος: δηλώνει κάτι που έχει γίνει στο παρελθόν και παραμένει συντελεσμένο την ώρα που μιλάμε.

Υπερσυντέλικος: δηλώνει κάτι που έγινε στο παρελθόν και τελείωσε πριν γίνει κάτι άλλο.

Συντελεσμένος μέλλοντας: δηλώνει κάτι που θα έχει τελειώσει στο μέλλον πριν γίνει κάτι άλλο.

* Οι ρηματικοί χρόνοι δηλώνουν τόσο τη χρονική βαθμίδα (παρελθόν, παρόν, μέλλον) όσο και τον τρόπο ενέργειας (εξακολουθητικά, στιγμιαία, συντελεσμένα).

* Η επιλογή των ρηματικών χρόνων από τον πομπό συμβάλλει στη ζωντάνια, την  πειστικότητα και την παραστατικότητα.

Οι εγκλίσεις του ρήματος

Οριστική: δηλώνει κάτι το πραγματικό και βέβαιο, κάτι που είναι δυνατό να συμβεί (θα + παρατατικός ή υπερσυντέλικος), κάτι που είναι πιθανό (θα + οριστική οποιουδήποτε χρόνου), παράκληση (σε ερωτήσεις), ευχή (μακάρι να / ας + οριστική παρελθοντικού χρόνου).

Υποτακτική: δείχνει επιθυμία, κάτι που ενδέχεται να γίνει, προτροπή, αποτροπή, απορία, προσταγή, παραχώρηση (πριν από αυτή υπάρχουν τα: ας, να, για να, αν, όταν, μόλις, πριν, μη/μην)

Προστακτική: προσταγή, προτροπή, αποτροπή, απαγόρευση, ευχή, παράκληση

Τα πρόσωπα του ρήματος

α' ενικό: προσδίδει προσωπικό/εξομολογητικό τόνο, αμεσότητα και ζωντάνια στο ύφος, οικειότητα, υποκειμενικότητα, βιωματικότητα, αξιοπιστία.

β' ενικό: προσδίδει αμεσότητα και ζωντάνια, οικειότητα, παραινετικό/προτρεπτικό τόνο, αποστροφή/επικοινωνιακή διάθεση, δραματικότητα/θεατρικότητα.

γ' ενικό: οι απόψεις παρουσιάζονται ως αντικειμενικές και γενικά αποδεκτές, ο συγγραφέας παρουσιάζεται ως αποστασιοποιημένος παρατηρητής, το ύφος γίνεται ουδέτερο και η διάθεση ρεαλιστική.

α' πληθυντικό: με αυτό ο πομπός εντάσσει και τον εαυτό του στο θέμα, συγγραφέας και αναγνώστης (πομπός και δέκτης) εμφανίζουν κοινή οπτική γωνία, δίνεται έτσι αίσθηση συλλογικότητας/συμμετοχής, πειστικότητα, οικειότητα, αμεσότητα, γενίκευση και καθολικότητα του προβλήματος,

β' πληθυντικό: προσδίδει παραίνεση και διάθεση προτροπής, αμεσότητα, οικειότητα πομπού-δέκτη, αμεσότητα, τόνο ευγένειας. Δηλώνει την παρουσία κοινού.

γ' πληθυντικό: προσδίδει αντικειμενικότητα, απόψεις γενικά αποδεκτές, απρόσωπο ύφος, ρεαλιστική αντιμετώπιση των πραγμάτων.

Ενεργητική – Παθητική Σύνταξη

Ενεργητική σύνταξη

Τονίζεται το υποκείμενο της ενέργειας που δηλώνει το ρήμα, δίνει προφορικότητα και ζωντάνια, ο λόγος γίνεται πιο απλός και πιο εύστοχος επικοινωνιακά.

Παθητική σύνταξη

Τονίζεται το γεγονός, το αποτέλεσμα της ενέργειας. Ο λόγος γίνεται συνθετότερος, πιο επίσημος και απρόσωπος.

* Προσοχή στη μετατροπή από τη μια σύνταξη στην άλλη (ενεργητική σε παθητική: υποκείμενο = ποιητικό αίτιο, αντικείμενο = υποκείμενο, ρήμα παθητικής φωνής // παθητική σε ενεργητική: υποκείμενο = αντικείμενο, ποιητικό αίτιο = υποκείμενο, ρήμα ενεργητικής φωνής)

Απρόσωπη Σύνταξη

Απρόσωπα ρήματα είναι τα ρήματα:

α) που σχηματίζονται μόνο στο γ' ενικό πρόσωπο: πχ πρέπει

β) το γ' εν. πρόσωπο προσωπικών ρημάτων: πχ μπορεί

γ) το γ' εν. πρόσωπο ρημάτων παθητικής φωνής: πχ απαγορεύεται

δ) το γ' εν. πρόσωπο ρημάτων που δηλώνουν φυσικά φαινόμενα: πχ βρέχει

Απρόσωπες εκφράσεις σχηματίζονται με το γ' εν. πρόσωπο του ρήματος είναι και ένα επίθετο ή ουσιαστικό: πχ είναι καλό 

Τα απρόσωπα ρήματα ή οι απρόσωπες εκφράσεις ως υποκείμενο έχουν:

α) πρόταση,   

β) αφηρημένο ουσιαστικό ή πρόταση, π.χ. Απαγορεύεται το κάπνισμα ή Απαγορεύεται να καπνίζετε

γ) ουσιαστικό Στα ρήματα που δηλώνουν φυσικό φαινόμενο το υποκείμενο είναι το εννοούμενο ο καιρός ή ο Θεός ή η φύση

Σύνδεση των προτάσεων

Παρατακτική σύνδεση: Σύνδεση όμοιων προτάσεων. Οι προτάσεις παραμένουν ισοδύναμες και αυτοτελείς. Ο λόγος είναι απλός, λιτός, άμεσος. Υπάρχει ζωντάνια και προφορικότητα.

Υποτακτική σύνδεση: Σύνδεση ανόμοιων προτάσεων. Ο λόγος γίνεται σύνθετος και πυκνός. Αποκτά επισημότητα και πειστικότητα. Αποτυπώνει τις λογικές σχέσεις μεταξύ των περιεχομένων των προτάσεων. Δείχνει τις ιδιαίτερες εκφραστικές ικανότητες του πομπού.

*Διαδοχική υπόταξη: δευτερεύουσες προτάσεις διαφορετικού είδους εξαρτώνται η μία από την άλλη.

Ασύνδετο σχήμα: Όμοιοι όροι ή όμοιες προτάσεις που χωρίζονται με κόμμα. Ο λόγος γίνεται γοργός και απλός, το περιεχόμενο δίνεται συνοπτικά, ενώ συμβάλλει στη συγκινησιακή φόρτιση του δέκτη.

Δευτερεύουσες προτάσεις

Ειδικές: Είναι ονοματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα ότι, που, πως. Τίθενται ως υποκείμενο, αντικείμενο, επεξήγηση.

Βουλητικές: Είναι ονοματικές προτάσεις. Εισάγονται με το να. Τίθενται ως υποκείμενο, αντικείμενο, επεξήγηση.

Ενδοιαστικές: Είναι ονοματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα μη, μην, μήπως. Τίθενται ως υποκείμενο, αντικείμενο, επεξήγηση.

Πλάγιες ερωτηματικές: Είναι ονοματικές προτάσεις. Εισάγονται με ερωτηματικές αντωνυμίες ή επιρρήματα, με τα αν, μήπως, γιατί. Τίθενται ως υποκείμενο, αντικείμενο, επεξήγηση.

Χρονικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα όταν, αφού, καθώς, ενώ, πριν, ώσπου. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί του χρόνου.

Αιτιολογικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα γιατί, αφού, επειδή, καθώς. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί της αιτίας.

Τελικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα να, για να. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί του σκοπού.

Συμπερασματικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα ώστε, που. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί του αποτελέσματος.

Υποθετικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα αν, εάν, είτε. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί της προϋπόθεσης.

Εναντιωματικές: Είναι επιρρηματικές προτάσεις. Εισάγονται με τα αν και, μολονότι, παρόλο που, και ας, ακόμη κι αν. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί της αντίθεσης.

Αναφορικές προτάσεις

1.     Αναφορικές ονοματικές επιθετικές: Εισάγονται με την αναφορική αντωνυμία ο οποίος, η οποία, το οποίο ή το που. Χρησιμοποιούνται ως επιθετικός προσδιορισμός.

Α) Αναφορικές επιθετικές περιοριστικές: δίνουν μια πληροφορία που είναι απαραίτητη για να καταλάβει ο δέκτης το νόημα. (ονομάζονται και προσδιοριστικές)

Β) Αναφορικές επιθετικές μη περιοριστικές: δίνουν μια επιπλέον πληροφορία η οποία δεν είναι απαραίτητη. Χωρίζονται με κόμμα. (ονομάζονται και παραθετικές ή προσθετικές)

2. Αναφορικές ελεύθερες ονοματικές: Εισάγονται με τα όποιος, όποια, όποιο / όσος, όση, όσο / ό,τι / οποιοσδήποτε, οποιαδήποτε, οποιοδήποτε / οσοσδήποτε, οσηδήποτε, οσοδήποτε / οτιδήποτε, οτιδήποτε, οτιδήποτε. Χρησιμοποιούνται ως υποκείμενο, αντικείμενο, κατηγορούμενο, προσδιορισμός.

3. αναφορικές  ελεύθερες επιρρηματικές: Εισάγονται με τα αναφορικά επιρρήματα: όπου, οπουδήποτε, όποτε, οποτεδήποτε, όσο, οσοδήποτε, όπως (όχι όμως και με το οπωσδήποτε). Εκφράζουν επιρρηματικές σημασίες, π.χ. χρόνο, τρόπο, τόπο, ποσό.

Μικροπερίοδος – Μακροπερίοδος Λόγος

Μικροπερίοδος λόγος: λόγος απλός, γοργός και λιτός. Τα νοήματα είναι εύκολα κατανοητά. Δίνεται έμφαση, ζωντάνια, αυθορμητισμός και παραστατικότητα στο λόγο. Το ύφος γίνεται προφορικό και οικείο.

Μακροπερίοδος λόγος: Δείχνει την ευχέρεια του πομπού στη χρήση του λόγου. Έχουμε πολύπλοκη οργάνωση, , διασάφηση των σχέσεων μεταξύ των εννοιών (πχ επεξήγηση, αιτιολόγηση...). Το ύφος γίνεται σύνθετο, σοβαρό και επίσημο. Έχουμε γρήγορη και δυναμική εξέλιξη του κειμένου. Οι σκέψεις δίνονται αναλυτικά, γεγονός που βοηθά στην πρόσληψη από τον αναγνώστη.

Σημεία Στίξης

Τελεία: Χρησιμοποιείται στο τέλος μιας φράσης που έχει ολοκληρωμένο νόημα (πρότασης/περιόδου) και γίνεται διακοπή φωνής. Επίσης, σε συντομογραφίες και σε πολυψήφιους αριθμούς.

Άνω τελεία: Χρησιμοποιείται όταν τα μέρη μιας φράσης συνδέονται αντιθετικά ή  επεξηγηματικά, όταν η 2η ημιπερίοδος συμπληρώνει την 1η. Δείχνει ότι το νόημα δεν έχει ολοκληρωθεί. Δηλώνει παύση μικρότερη από την τελεία και μεγαλύτερη από το κόμμα. Είναι συχνή στα στοχαστικά δοκίμια, για να εντείνει τον προβληματισμό του αναγνώστη και προσδίδει έμφαση.

Κόμμα: Δηλώνει μικρή διακοπή, τοποθετείται μεταξύ ασύνδετων λέξεων, ασύνδετων όμοιων προτάσεων, πριν την επεξήγηση ή την παράθεση, πριν και μετά την κλητική προσφώνηση, μετά από ένα καταφατικό ή αρνητικό μόριο, μετά από κάποιο βεβαιωτικό επίρρημα, πριν και μετά τις δευτερεύουσες προτάσεις, εκτός από τις ειδικές, τις πλάγιες ερωτηματικές, τις βουλητικές και τις ενδοιαστικές και τις αναφορικές μη περιοριστικές.

Διπλή τελεία: πριν από φράσεις που αποδίδονται όπως ακριβώς ειπώθηκαν, πριν από ρήσεις, γνωμικά, από αρίθμηση, όταν δίνονται τα αποτελέσματα μιας πράξης, φαινομένου, προβλήματος, όταν αναλύονται, επεξηγούνται ή ερμηνεύονται φαινόμενα, όταν παρατίθενται όροι. Προσδίδει έμφαση σε αυτό που ακολουθεί.

Παύλα: Χρησιμοποιείται στο διάλογο για να δηλώσει την αλλαγή προσώπου ή για να κάνει εντονότερη μια αντίθεση.

Διπλή παύλα: Ανάμεσά τους τίθεται μια φράση που επεξηγεί τα γραφόμενα ή προσθέτει κάτι νέο και είναι απαραίτητο στοιχείο για την κατανόηση του λόγου. Συνήθως είναι πιο ισχυρό σημείο από την παρένθεση.

Παρένθεση: περιέχει μια φράση που επεξηγεί, διευκρινίζει ή συμπληρώνει, προσθέτει ένα νέο στοιχείο ή παρεμβάλλει ένα σχόλιο. Μπορεί επίσης να παραπέμπει σε κάποιο συγγραφέα ή έργο.

Κάθετη γραμμή: Τίθεται ανάμεσα σε λέξεις συνώνυμες ή με παραπλήσιο σημασιολογικό περιεχόμενο. Δίνει έμφαση στο λόγο.

Ενωτικό: Τοποθετείται σε διπλά ονόματα ή επώνυμα, στα αϊ, γερο, γρια, κυρά, μπάρμπα, θεια, παπα, μαστρο, όταν ακολουθούνται από κύριο όνομα, σε πολυσύνθετες λέξεις (πχ κοινωνικο-πολιτικός τομέας), σε λέξεις ίδιας πτώσης (πχ φράση-κλειδί), σε χρονικούς ή τοπικούς προσδιορισμούς (πχ πρωί-πρωί).

Εισαγωγικά: Δηλώνουν επανάληψη αυτούσιων λόγων άλλων, μορφές ευθύ λόγου, μεταφορική χρήση μιας έννοιας, ειρωνεία, δυσπιστία, αμφισβήτηση, ειδικό λεξιλόγιο, γλωσσικά ιδιώματα, τίτλους βιβλίων/ταινιών κ.λπ., επωνυμίες, έμφαση σε αυτό που λέγεται, λέξεις παλαιότερων γλωσσικών μορφών.

Ερωτηματικό: Είναι σχολιαστικό σημείο στίξης, εκφράζει προβληματισμό, απορία, επιδιώκει να αφυπνίσει, να κινήσει το ενδιαφέρον, να διεγείρει συναισθήματα, να δώσει έμφαση, ζωντάνια, παραστατικότητα. Συχνά εκφράζει αμφιβολία ή αμφισβήτηση, αγανάκτηση και αποδοκιμασία. Με το ερωτηματικό μπορεί να τίθεται μια παράκληση ή μια ρητορική ερώτηση.

Θαυμαστικό: Είναι επίσης σχολιαστικό σημείο στίξης. σημειώνεται μετά από επιφωνήματα και μετά από φράσεις που δηλώνουν έκπληξη, θαυμασμό, αποδοκιμασία ή επιδοκιμασία, χαρά, ανησυχία, απορία, ειρωνεία, αμφισβήτηση, υπερβολή, απαίτηση, αποφασιστικότητα.

Αποσιωπητικά: Δηλώνουν έκφραση συγκίνησης, ανησυχίας, προβληματισμού, αμφισβήτησης, δισταγμού, ειρωνείας, υπονοούμενου, υπαινιγμού, ειρωνείας ή έκφραση που δεν ολοκληρώθηκε επειδή διακόπηκε ο πομπός ή ήταν συγκινημένος. Επίσης, για να παραλειφθούν ομοειδείς όροι.

Ύφος

Το ύφος ενός κειμένου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως απλό, φυσικό, λιτό, οικείο, ανεπιτήδευτο, παραστατικό, γλαφυρό, λυρικό, αλληγορικό, στοχαστικό, επιστημονικό, στομφώδες, ειρωνικό, σαρκαστικό, χιουμοριστικό, καυστικό, δραματικό, μεγαλόπρεπο, λυρικό, σοβαρό, επίσημο, τυπικό, αυστηρό, προτρεπτικό, εξομολογητικό, διδακτικό, πυκνό σε νοήματα, ουδέτερο, σύνθετο, εξεζητημένο, επιτηδευμένο, λαϊκό, φροντισμένο.

Συγκεκριμένα, σε ένα λιτό/απλό ύφος έχουμε απλό λεξιλόγιο, μικροπερίοδο λόγο, ασύνδετο σχήμα ή παρατακτική σύνδεση, περιορισμένα εκφραστικά μέσα. Στοχεύει στη φυσικότητα, στη συντομία και στη διατύπωση σαφών νοημάτων.

Σε ένα οικείο ύφος κυριαρχούν το α’ και β’ ρηματικό πρόσωπο, η ενεργητική σύνταξη, ο μικροπερίοδος λόγος και η παρατακτική σύνδεση ή το ασύνδετο σχήμα, οικείες εκφράσεις και προσφωνήσεις, το καθημερινό λεξιλόγιο, τα παραδείγματα και ο διάλογος, ο ευθύς λόγος, ο ρηματικός λόγος.

Στο επίσημο ύφος αντίθετα κυριαρχεί το γ’ ρηματικό πρόσωπο, η παθητική σύνταξη, ο μακροπερίοδος λόγος, η υποτακτική σύνδεση και το επίσημο λεξιλόγιο, ο ονοματικός λόγος, η κυριολεκτική χρήση της γλώσσας.

Σε ένα επιστημονικό ύφος βρίσκουμε τα περισσότερα από τα παραπάνω, πολλούς επιστημονικούς όρους και αναλυτικότητα και επεξηγηματικότητα στη σκέψη, επίκληση στη λογική και αναφορική λειτουργία της γλώσσας.

Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για το ουδέτερο ύφος, προσθέτοντας την έλλειψη συναισθηματισμού και σχολιασμού.

Στο εξομολογητικό ύφος αντίθετα, διακρίνουμε το α’ ρηματικό πρόσωπο, μια διάθεση έκφρασης συναισθημάτων και σκέψεων και μια αίσθηση αναδρομής στο παρελθόν με τη χρήση ιστορικών χρόνων.

Στο λαϊκό ύφος, από την άλλη, βρίσκουμε, εκτός από το καθημερινό λεξιλόγιο, την προφορικότητα και την παρατακτική σύνδεση, και μια διάθεση αφήγησης.

Στο χιουμοριστικό – ειρωνικό ύφος εντοπίζουμε υπονοούμενα, υπαινιγμούς, λογοπαίγνια, κωμικές εικόνες, σχολιαστικά σημεία στίξης, συνδυασμό καθημερινού και εξεζητημένου λεξιλογίου, διάθεση επικοινωνίας και προφορικότητα.

Στο προτρεπτικό ύφος κυριαρχούν το β’ πρόσωπο, οι μελλοντικές εκφράσεις, οι βουλητικές προτάσεις, η υποτακτική και η προστακτική έγκλιση, ο παραινετικός τόνος για το μέλλον.

Στο ζωντανό – παραστατικό ύφος διακρίνουμε την κυριαρχία του διαλόγου, του ευθύ λόγου, των παραδειγμάτων, των ερωτήσεων, της ενεργητικής σύνταξης, των εικόνων, των παρομοιώσεων. Στόχος να παραμείνει αμείωτο το ενδιαφέρον του δέκτη.

Στο λυρικό ύφος κυριαρχούν η ποιητική λειτουργία της γλώσσας, τα σχήματα λόγου, η επίκληση στο συναίσθημα. Υπάρχει μουσικότητα και υποβλητικότητα. Στόχος είναι η υποβολή συναισθημάτων και η πρόκληση συγκίνησης.

Στο εξεζητημένο ύφος συνδυάζονται ο λεκτικός πληθωρισμός και η διαδοχική υπόταξη.

Στο υψηλό ύφος εντοπίζουμε την προσπάθεια έξαρσης ηρωικών και ενάρετων προσωπικοτήτων και πράξεων, καταστάσεων που ξεπερνούν τα καθημερινά όρια και μέτρα. Στόχος είναι η εξύψωσή τους.

Στο φροντισμένο ύφος παρατηρούμε τη λογική οργάνωση των σκέψεων, τη δημιουργία νοηματικών ενοτήτων, την ύπαρξη συνοχής και συνεκτικότητας.

Στο υποβλητικό ύφος βρίσκουμε την έκφραση ψυχικών καταστάσεων με υπαινικτικό τρόπο. Κυριαρχούν τα σύμβολα και οι εικόνες. Για παράδειγμα, τα πεσμένα κίτρινα φύλλα του φθινοπώρου υποβάλλουν μια ατμόσφαιρα μελαγχολίας.

Στο νοσταλγικό ύφος είναι φανερή μια διάθεση αναπόλησης του παρελθόντος, με τη χρήση θαυμαστικών εκφράσεων και αναφωνήσεων.

Στο σκοτεινό ύφος υπάρχει αινιγματικός τόνος, ασάφειες στη διατύπωση, μακροπερίοδος με διαδοχική υπόταξη λόγος. Στόχος είναι μια βαθύτερη επικοινωνία με το δέκτη.

Στο χαλαρό ύφος εντοπίζουμε τη συνειρμική ανάπτυξη των σκέψεων,  παρεκβάσεις και επαναλήψεις.

Στο προφορικό ύφος βρίσκουμε ανολοκλήρωτες εκφράσεις και συνειρμικό λόγο. Στόχος είναι η ζωντάνια και η οικειότητα.

Βιβλιογραφία

Λογοτεχνία, Φάκελος Υλικού – Δίκτυα Κειμένων, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

Λογοτεχνία, Φάκελος Εκπαιδευτικού, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής

 «Εμείς και οι άλλοι…», Δίκτυο Κειμένων, Φάκελος Υλικού, Νεοελληνική Γλώσσα, Γ’ Γενικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, 2019

Συντακτικό της νέας ελληνικής, Α’ Β’ Γ’ Γυμνασίου, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Νεοελληνική Γραμματική, αναπροσαρμογή της μικρής νεοελληνικής γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.

Κούγκουλος Θανάσης, Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική κριτική, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας, Μετρικά Υφολογικά Κριτικά Μεταφραστικά, Πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2016.

Παπαντωνάκης Γ., Κωτόπουλος Τ., Σκηνικό, Χαρακτήρες, Πλοκή, Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο: Για παιδιά και νέους, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 2011

Barry Peter, Γνωριμία με τη θεωρία, μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία, μτφ. Αναστασία Νάτσινα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2013

Φρυδάκη Ευαγγελία, Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας, εκδόσεις Κριτική, 2003

Μυλιωνάκου – Σαϊτάκη Γιούλα, Προσεγγίσεις στη θεωρία της Λογοτεχνίας, Εκδόσεις Φυτράκη, 2006

Genette G., Σχήματα III, Εκδόσεις Πατάκη, 2007

Παπάζογλου Χ., Μετρική και Αφήγηση, ΜΙΕΤ, 2012

Αποστολίδου Β., Κόκορης Δ., Μπακογιάννης Μ., Χοντολίδου Ε., Λογοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο & στην κοινωνία, εκδόσεις Gutenberg, 2018

Βλαβιανού Α, Γκότση Γ., Καρακάση Κ., Καργιώτης Δ., Κατσικάρος Θ., Πιπινιά Ι., Προβατά Δ., Σπυροπούλου Α., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τόμος Β’, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Γαραντούδης Ε., Καγιαλής Τ., Ροτζώκος Ν., Αναστασιάδου Α., Κωστίου Κ., Βογιατζόγλου Α., Μέντη Δ., Νεότερη Εληνική Λογοτεχνία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2008

Ρούσσου Βαρβάρα, Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης μετρικολογίας: Τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (1920 – 1940), Διδακτορική Διατριβή, 2007

Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία, εκδόσεις Βιβλιόραμα, 2005

M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία Χατζηιωαννίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005

Μάντης Κ., Δαδούση Ν., Δαμασκηνή Σ., Νεοελληνκή Λογοτεχνία Θεωρία, Εκδόσεις Χατζηθωμά, 2019

Σταμλάκου Μ., Ευγενικός Ι., Νεοελληνική Γλώσσα Θεωρία – Μεθοδολογία, Εκδόσεις Χατζηθωμά, 2019

Μήτσελος Α., Μήτσελος Σ., Νέα Ελληνικά Γ’ Λυκείου, Ελληνοεκδοτική, 2019

Πρόδρομος Π., Μαυρακάκης Μ., Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία, Γ’ Γενικού Λυκείου, Κριτήρια αξιολόγησης, Εκδόσεις Πατάκη, 2019

http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/Theoria%20arxaia/aprosopi%20sintaxi.htm

http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/Theoria%20Nea/anaforikes-protaseis-Nea-Ellinika.htm