Κειμενικά Στοιχεία Λογοτεχνικού Έργου: Λογοτεχνικός Χώρος & Χρόνος - Σκηνικό – Χρονότοπος

Λογοτεχνικός Χώρος & Χρόνος  

Σκηνικό  Χρονότοπος

Επιμέλεια: Βασιλική Σταμάτη, φιλόλογος

Λογοτεχνικός Χώρος και Χρόνος - Σκηνικό – Χρονότοπος

Είναι ο χώρος και ο χρόνος της αφήγησης. Οι χωροχρονικές συνθήκες σε ένα λογοτεχνικό έργο.

Μπορεί να δείχνει την ομορφιά του χώρου, την ψυχική διάθεση του ήρωα, την επίδραση στην προσωπικότητα, το πολιτισμικό υπόβαθρο, το κοινωνικοοικονομικό status, να λειτουργεί ως αντίμαχος ή ως βοηθός. Να δημιουργεί μια συγκεκριμένη ατμόσφαιρα, να προωθεί τη δράση και να εξελίσσει την πλοκή. Να προσδίδει ρεαλισμό ή να δίνει συμβολικό ή αλληγορικό χαρακτήρα στην αφήγηση.

Ο λογοτεχνικός χώρος είναι το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν, κινούνται και δρουν οι ήρωες. Και αυτός είναι επινοημένος, όπως ακριβώς είναι και οι ήρωες, ο χρόνος και η υπόθεση.

Διάφορα ιστορικά γεγονότα, κοινωνικές καταστάσεις και προσωπικές μνήμες μετατρέπουν τον χώρο σε τόπο. Περικλείει πλέον τον χρόνο και προσωποποιείται από τα βιώματα του αφηγητή και των χαρακτήρων. Ο χώρος εξανθρωπίζεται. Μέσα από την επίδραση που ασκεί η δράση της αφήγησης στο χώρο και τις αλλαγές που αυτή επιφέρει χώρος και χρόνος ενοποιούνται.

Ο λογοτεχνικός χώρος περιλαμβάνει τις επιμέρους τοποθεσίες που επισημαίνει η αφήγηση, για παράδειγμα ένα δωμάτιο ή μια πλατεία, το σκηνικό, δηλαδή το γενικότερο ιστορικό, κοινωνικό και γεωγραφικό πλαίσιο, τους τόπους όπου εξελίσσεται η υπόθεση, αλλά και αυτούς που αναπολούν, επιθυμούν, φοβούνται ή ονειρεύονται οι χαρακτήρες. Στην έννοια του λογοτεχνικού χώρου εντάσσονται και στοιχεία, τα οποία σε μια πρώτη ανάγνωση φαίνονται άσχετα με το χώρο, ωστόσο σε μια πιο προσεκτική ανάγνωση φαίνονται να δίνουν την αίσθησή του, όπως ακριβώς και οι περιγραφές. Τέτοια στοιχεία είναι για παράδειγμα τα τοπικά ιδιώματα, τα λαϊκά δρώμενα, οι μύθοι και οι θρύλοι.

Ο αναγνώστης πάντα συμπληρώνει τα κενά του χώρου της ιστορίας με τη φαντασία του, τις γνώσεις και τις εμπειρίες του.

Ο χρονότοπος μπορεί να δείχνει την ομορφιά του χώρου, την ψυχική διάθεση του ήρωα, την επίδραση στην προσωπικότητα, το πολιτισμικό υπόβαθρο, το κοινωνικοοικονομικό status, να λειτουργεί ως αντίμαχος ή ως βοηθός.

Τρόποι παρουσίασης:

Α) Άμεσα: δίνονται γρήγορα και συγκεντρωτικά πληροφορίες

Β) Έμμεσα: Μέσα από την παρουσίαση των προσώπων, το διάλογο, την περιγραφή των καθημερινών δραστηριοτήτων και εργασιών, των καιρικών συνθηκών.

Γ) Λεπτομερώς

Δ) Ασαφώς

Ε) Κυριολεκτικά

Στ) Αλληγορικά / Συμβολικά

Μεταβολή σκηνικού

1) Βίαιη επενέργεια του ανθρώπου

2) Φυσικά φαινόμενα, καιρικές συνθήκες

3) Επενέργεια του χρόνου

Λειτουργίες του σκηνικού

Το σκηνικό ως χωροχρονικό πλαίσιο δράσης

Ο χώρος και ο χρόνος είναι συνδεδεμένα με την ιστορία και τους χαρακτήρες. Για παράδειγμα, ο Γιούγκερμαν του Καραγάτση είναι ένας Φινλανδός που έχει υπηρετήσει στο ρωσικό στρατό κι έρχεται ως πρόσφυγας στην Ελλάδα μετά τη ρωσική επανάσταση. Εκεί ξεκινώντας από τον υπόκοσμο, ανελίσσεται κοινωνικά και οικονομικά. Εσωτερικά ωριμάζει μέσα από τη γνωριμία του με τον ποιητή Μιχάλη Καραμάνο και μια λαϊκή κοπέλα. Στο τέλος, ο θάνατος τον βρίσκει στο χώρο της αφετηρίας του, στην πατρίδα του.

Το σκηνικό ως λογοτεχνική γεωγραφία

α) Ο χώρος μπορεί να είναι: Ρεαλιστικός ή φαντασιακός, αγροτικός ή αστικός, στεριανός ή νησιωτικός, εντός ή εκτός συνόρων, εσωτερικός ή εξωτερικός, υπόγειος, επίγειος ή υπέργειος.

β) Ο χρόνος μπορεί να είναι: Καθορισμένος ή ασαφής.

γ) Με το χρονότοπο δίνονται στοιχεία του πολιτισμού και της φύσης (ρούχα, κτίρια, μέσα μεταφοράς, κλιματικές συνθήκες).

Το σκηνικό ως ανταγωνιστής

α) Ο χώρος εμφανίζεται ως αντίμαχος, ανταγωνιστικός προς τον ήρωα.  Του προβάλλει εμπόδια κι αυτός έρχεται σε σύγκρουση μαζί του. Εδώ δεν εντάσσονται οι περιπτώσεις, στις οποίες ο άνθρωπος καταστρέφει τη φύση, για να επιτύχει ιδιοτελείς σκοπούς.

β) Ο χώρος αυτός μπορεί να είναι κοινωνικός ή φυσικός.

γ) Στην αρχή μπορεί να παρουσιάζεται ως φιλικός προς τον ήρωα, όπως για παράδειγμα, το νησί της Καλυψώς για τον Οδυσσέα.

δ) 1984 του Όργουελ: Ο ήρωας ζει σε ένα δυστοπικό κοινωνικό και πολιτικό χώρο, καταπιεστικό για αυτόν, όπου όλα ελέγχονται από το αυταρχικό καθεστώς, ακόμα και οι σκέψεις και ο έρωτας.

Ο Κρητικός του Σολωμού: Ο ήρωας φεύγοντας από την Κρήτη κυνηγημένος από τους Τούρκους έχει να αντιμετωπίσει την αγριότητα της θάλασσας. Στο ναυάγιο αυτό θα χάσει τελικά την αγαπημένη του.

Το σκηνικό ως πεδίο ανταγωνισμού

α) Ο χώρος παρουσιάζεται ως πεδίο συγκρούσεων: Ανθρώπου με άνθρωπο, ανθρώπου με εξωφυσικά όντα, ανθρώπου με το θεό.

β) Αηδονόπιτα του Ζουργού: Ο αμερικανός Γκάμπριελ από τη Μακεδονία φτάνει στο Μεσολόγγι. Στη διαδρομή εμπλέκεται σε πεδία μαχών με τους Τούρκους ή σε πολιτικές συγκρούσεις των Ελλήνων.

Το σκηνικό ως θεματοφύλακας του πολιτισμού

α) Ο χώρος διασώζει τον πολιτισμό του παρελθόντος, τα αρχαιολογικά ευρήματα  και τα μνημεία.

β) Εδώ συχνά ο χώρος έρχεται σε σύγκρουση με το χρόνο που είτε με το πέρασμά του είτε με τα φυσικά φαινόμενα και τις καιρικές συνθήκες απειλεί τα μνημεία.

Το σκηνικό ως σύμβολο

α) Ο χώρος μπορεί να συμβολίζει μια δημοκρατική, απολυταρχική ή ουτοπική κοινωνία.

β) Τις δύσκολες συνθήκες των σύγχρονων μεγαλουπόλεων.

γ) Μπορεί να δείχνει τις συνθήκες μέσα στις οποίες δρουν και ωριμάζουν οι ήρωες.

δ) Ένας εσωτερικός χώρος μπορεί να δηλώνει μια αίσθηση ασφάλειας, αλλά και τον εγκλεισμό και την ανελευθερία, ενώ ένας εξωτερικός τον κίνδυνο, αλλά και την ελευθερία.

ε) Στα παλάτια της Κνωσσού του Καζαντζάκη: Συμβολίζει τη φθορά του χρόνου.

Το σκηνικό ως διάθεση

α) Το σκηνικό δημιουργεί διάφορες διαθέσεις στην ιστορία, όπως μοναξιά, χαρά, λύπη.

β) Επηρεάζει και συμβολίζει και τις διαθέσεις του ήρωα, μεταβάλλει τα συναισθήματα ή το χαρακτήρα του.

γ)  Μεγάλη Χίμαιρα του Καραγάτση: Το σκηνικό του βράχου στο τέλος δείχνει την αυτοκτονική διάθεση της ηρωίδας.

Το σκηνικό ως αποτύπωση της συνείδησης του πρωταγωνιστή

α) Συχνά ο χώρος είναι συνδεδεμένος με γεγονότα, καταστάσεις, πρόσωπα και συναισθήματα που επηρεάζουν το χαρακτήρα και την ψυχολογία του ήρωα καθώς αυτός έχει αυτά ταυτισμένα με το χώρο.

β) Αιολική γη του Βενέζη: Τα βουνά Κιμιντένια είναι συνδεδεμένα με την παιδική ηλικία και την αθωότητα.

Το σκηνικό ως μεταίχμιο ανάμεσα στο φαντασιακό και ρεαλιστικό

α) Ως χώρος μπορεί να διαχωρίζει το φανταστικό από το ρεαλιστικό, το αληθινό από το ουτοπικό

β) Η μετάβαση του ήρωα μπορεί να γίνεται σε ένα χώρο οικείο ή ανοίκειο.

γ) Από τη Γη στη Σελήνη του Βερν: οι ήρωες κατασκευάζουν ένα κανόνι για να εκτοξευτούν στη σελήνη.

Το σκηνικό ως χώρος επικοινωνίας

α) Ο χώρος ως επικοινωνία συνήθως συνδέεται με ευχάριστα συναισθήματα, για παράδειγμα, όταν έρχονται αγαπημένα πρόσωπα, ή λύπης, όταν φεύγουν.

β) Χώροι, όπως λιμάνια, σταθμοί, αεροδρόμια, ευνοούν την επικοινωνία.

γ) Ο υπόγειος χώρος γενικά εκπροσωπεί το κακό και την απειλή και ως χώρος επικοινωνίας την επικοινωνία με το κακό και το ψέμα, ενώ ο επίγειος την επικοινωνία με το καλό και την αλήθεια.

δ) Στα παλάτια της Κνωσσού του Καζαντζάκη ο υπόγειος χώρος, ως χώρος του Μινώταυρου, τονίζει την επικοινωνία με το κακό.

Το σκηνικό ως καταφύγιο

α) Μπορεί να έχει θετική και αρνητική διάσταση. Μπορούν σε αυτόν να βρουν καταφύγιο τόσο αθώοι και κυνηγημένοι όσο και κακοποιοί.

β) Αιολική γη του Βενέζη: το κεφάλαιο με τη μητέρα αρκούδα που κρύβει το αρκουδάκι της μέσα σε μία σπηλιά, για να το προστατεύσει απ’ τον άνθρωπο, γιατί, όπως λέει ο άνθρωπος σκοτώνει ό,τι του μοιάζει. Και η αρκούδα του μοιάζει, μπορεί κι αυτή να περπατά στα δύο πόδια. Στο ίδιο έργο όμως, μέσα στα βουνά βρίσκουν καταφύγιο και οι δολοφόνοι του κυνηγού με τα κίτρινα άστρα.

Το σκηνικό ως χώρος μύησης και ενηλικίωσης

α) Το σκηνικό μπορεί να παρουσιαστεί ως παράγοντας εσωτερικής και εξωτερικής ωρίμανσης και ενηλικίωσης

β) Τομ Σόγιερ του Μαρκ Τουέιν: Το κείμενο αφηγείται τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα κοντά στον ποταμό Μισισιπή. Ο Τομ και οι φίλοι του ωριμάζουν καθώς εμπλέκονται σε σκανταλιές, σε ερωτικά σκιρτήματα, σε μπελάδες με κακοποιούς, σε σχολεία με αυστηρούς δασκάλους, αλλά και σε αυστηρά, αλλά αγαπημένα οικογενειακά περιβάλλοντα.

Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλι Μπροντέ: Η Κάθριν μέσα στο απομονωμένο σπίτι της στα Ανεμοδαρμένα Ύψη ενηλικιώνεται αποδεχόμενη τις κοινωνικές συμβάσεις. Εγκαταλείπει τον άντρα που αγαπάει για έναν άλλο με ισχυρή κοινωνική θέση, αλλά τελικά οδηγείται στη δυστυχία και στο θάνατο πάντα στο ίδιο σκηνικό, στα ανεμοδαρμένα ύψη.

Το σκηνικό στη φορμουλαϊκή μυθοπλασία

α) Σχεδόν πάντα θα πρέπει να υπάρχει ένας απομονωμένος χώρος μέσα σε μια πολύβουη περιοχή, για παράδειγμα, ένα διαμέρισμα, μια πολυκατοικία, ένα ξενοδοχείο, ένα λούνα παρκ. Έχει την καταγωγή του στο κάστρο ή το μοναστήρι των γοτθικών μυθιστορημάτων.

β) Οι λειτουργίες ενός τέτοιου σκηνικού είναι:

- παρέχει έναν ελεγχόμενο χώρο για την εξέλιξη της έρευνας και τον εντοπισμό υπόπτων.

- η ιστορία απομονώνεται από τον πολύπλοκο κοινωνικό περίγυρο.

- ο αφηγητής εστιάζει αποκλειστικά στην ιστορία.

- προσδίδει σασπένς  και αληθοφάνεια.

γ) Συνήθως, ο χρόνος είναι γραμμικός με κάποιες απαραίτητες αναδρομές.

δ) Έγκλημα στο Όριαν εξπρές της Αγκάθα Κρίστι, όπου το σκηνικό είναι ένα τρένο.

Η Λάμψη του Στίβεν Κινγκ, όπου το σκηνικό είναι ένα κλειστό ξενοδοχείο.

Το σκηνικό στη φουτουριστική μυθοπλασία

α) Τα έργα αυτά είναι έργα φαντασίας ή επιστημονικής φαντασίας.

β) Όχι μόνο σχετικά με το διάστημα και την εξωγήινη ζωή, αλλά και έργα που σχετίζονται με τις κοινωνικές και τις πολιτικές επιστήμες.

γ) 1984 του Όργουελ: Το έργο γράφτηκε το 1948 κι αναφερόταν σε ένα δυστοπικό μέλλον στα 1984.

Το μη πραγματικό σκηνικό

Διαψεύδει την πραγματικότητα της ιστορίας, για παράδειγμα, δεν έχουν συμβεί μεγάλα ιστορικά γεγονότα, όπως οι παγκόσμιοι πόλεμοι.

Το σκηνικό στο ιστορικό μυθιστόρημα

α) Ο χρονότοπος εδώ είναι απολύτως συγκεκριμένος.

β) Κάποια από τα πρόσωπα του έργου είναι υπαρκτά-ιστορικά πρόσωπα (πχ βασιλείς, στρατηγοί…)

γ) Οι περιγραφές του χώρου είναι πιστές, το ίδιο και των κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών συνθηκών.

δ) αυτά τα έργα απαιτούν πολύ βαθιά κι εκτεταμένη έρευνα από το συγγραφέα τους.

7) Στη σκιά της πεταλούδας του Ζουργού, όπου παρουσιάζεται όλη η βορειοελλαδίτικη ιστορία τον 20ο αι μέσα από το χρονικό τριών γενεών δύο διαφορετικών οικογενειών.

Βιβλιογραφία

Παπαντωνάκης Γεώργιος Δ.,. Κωτόπουλος Τριαντάφυλλος Η, Σκηνικό, χαρακτήρες, πλοκή, Διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο: Για παιδιά και νέους, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 2011.

Κούγκουλος Θανάσης, Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική κριτική, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας, Μετρικά Υφολογικά Κριτικά Μεταφραστικά, Πρακτικά ΙΔ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2016.